Ἱστορία καὶ Ποίηση σὲ ἕνα ποίημα τοῦ Κ.Π. Καβάφη

Μνήμη Πέτρου Κολακλίδη Πασίγνωστο εἶναι τὸ ποίημα Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, γραμμένο τὸ 1910, δημοσιευμένο τὸ 1911, ποὺ μαζὶ μὲ τὰ Κεριά, τὴν Πόλι ἢ τὸ Περιμένοντας τοὺς Βαρβάρους συγκροτοῦν ἕνα εἶδος ἀναγνωριστικοῦ στοιχείου τοῦ συνόλου· τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ τὴ Φλογέρα τοῦ Βασιλιᾶ, τὸ Μυθιστόρημα, ἢ τὸ Ἄξιον ἐστί, τῶν ἄλλων ποιητῶν ἀντιστοίχως καὶ ἄνευ ποιοτικῶν διακρίσεων. Ἂν μάλιστα ἐμπιστευθοῦμε τὸν πολὺ χρήσιμο βιβλιογραφικὸ ὁδηγὸ στὰ 154 ποιήματα τοῦ Καβάφη[1], θὰ διαπιστώσουμε πὼς τὸ ποίημα κατέχει περίοπτη θέση στὴν κρίση, σχολιασμὸ λογῆς καὶ διαφορετικῶν ἀπόψεων εἰδημόνων ἢ ἁπλῶν ἀναγνωστῶν. Στὸ δὲ πίνακα συχνοτήτων βρίσκεται ἐπικεφαλῆς, ἔστω μὲ βραχεῖα κεφαλή. Προεικάζουμε πὼς καὶ τὰ προσεχῆ χρόνια ἢ αὐτὰ ποὺ κύλησαν, καὶ μὲ δεδομένο τὸ αὐξανόμενο ἐνδιαφέρον, τὸ ποίημα δύσκολα θὰ χάσει τὰ πρωτεῖα. Τὰ ζωηρὰ παιδιά, φανατικὰ γιὰ γράμματα μποροῦν μάλιστα καὶ νὰ στοιχηματίσουν... Ἐπιλεκτικὰ ἂς συμβαδίσουμε μὲ κάποιες κρίσεις. Αὐτὴ ποὺ θα καθοδηγήσει κάθε μελλοντικὸ ἀναγνώστη προέρχεται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν ποιητὴ στὰ Καβαφικὰ Αὐτοσχόλια[2]: τὸ Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, ἀναφέρεται εἰς τὴν ἐποχὴν καθ’ ἣν ὁ ἡττηθεὶς Ἀντώνιος ἐπολιορκεῖτο ὑπὸ τοῦ Ὀκταβίου εἰς τὴν Ἀλεξάνδρειαν (ἰδὲ Πλουτάρχου: Βίος Ἀντωνίου) καὶ τὴν στιγμὴν καθ’ ἣν καὶ αὐτὸς ὁ προστάτης θεὸς Διόνυσος τὸν ἐγκαταλείπει (ἀόρατος θίασος). Τὸ ποίημα μᾶς διδάσκει ὅτι πρέπει νὰ ἀντικρύζωμεν τὴν συμφορὰν μὲ ἀξιοπρέπειαν. Καὶ γιὰ νὰ εἴμεθα ἀκριβέστεροι, ἡ ἐμπνευστικὴ πηγὴ δόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὴ μελέτη τοῦ Τ. Μαλάνου. Ὁ τελευταῖος ἔχει ἀξιοσημείωτα νὰ εἰπεῖ: στὸν Ἀντώνιο τοῦ Πλουτάρχου βρίσκεται ἡ πηγὴ του. Καὶ ὅμως παρ’ ὅλο ποὺ εἶναι ἐμπνευσμένη ἀπὸ ἕνα θρύλο, ἔχει ὅλη τὴν ἐπάρκεια ἑνὸς προσωπικοῦ ποιήματος. Λησμονεῖ κανείς, ἔστω καὶ ἂν ξέρει τὴν προέλευσὴ του, ὅτι ἡ ἀρχὴ του βρίσκεται σ’ ἕνα βιβλίο Ἱστορίας· τόσο δημιουργικὰ ἔχει μετουσιώσει τὸν θρύλο ποὺ δανείστηκε ὁ ποιητής. Ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνος ποὺ ἀγνοεῖ αὐτὲς ὅλες τὶς λεπτομέρειες, πάλι δὲ θὰ ὑποψιαστεῖ τὴν ὕπαρξη ἑνὸς βιβλίου πίσω ἀπὸ τὸ ποίημα αὐτό. Ὁ Καβάφης παίρνει τοῦτο τὸν ὡραιότατο θρύλο καὶ τὸν μετατρέπει σὲ μιὰν ἀσύγκριτη τέχνη, σὲ σύμβολο στωϊκοῦ θανάτου. Ὅταν θ’ ἀκούσεις λένε οἱ στίχοι του, μιὰ τέτοια μουσική, τὴ μουσικὴ ποὺ σημαίνει τὸ τέλος σου, μὴ δειλιάσεις, μὴν ἀρχίσεις τὰ παρακάλια καὶ τὰ παράπονα, μ’ ἀποχαιρέτα την τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ χάνεις. Ἀρκεῖ νὰ πῶ ὅτι Ἀλεξάνδρεια ἐδῶ δίνεται σὲ μεταφορικὴν ἔννοια. Δὲν εἶναι ἁπλῶς τὸ ὄνομα μιᾶς πολιτείας, ἀλλὰ τὸ ὄνομα αὐτῆς τῆς ἴδιας τῆς ζωῆς. Ἡ Ἀλεξάνδρεια συνώνυμο τῆς ζωῆς. Ἔχει πράγματι πολλὴν ὀμορφιὰ τὸ ποιητικὸ εὕρημα τοῦ Καβάφη.[3] Ἕπεται ὁ Φ.Μ. Ποντάντι: δὲν μποροῦμε νὰ μὴν ὑπενθυμίσουμε ὡς ποίημα στωϊκῆς καταφάσεως, τὸ Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον ποὺ εἶναι ἀπὸ τὰ καλύτερά του ποιήματα. Ἡ σχετικὴ ἔμπνευση ἀπορρέει ἀπὸ ἕνα κείμενο τοῦ Πλουτάρχου ποὺ ἀφηγεῖται πὼς τὴν τραγικὴ νύχτα πρὶν αὐτοκτονήσει ὁ Ἀντώνιος, ἀκούστηκε μιὰ διονυσιακὴ πομπὴ νὰ περνᾶ ἀπὸ τοὺς δρόμους τῆς Ἀλεξάνδρειας καὶ νὰ βγαίνει ἔξω ἀπὸ τὴν πολιτεία, καὶ γι’ αὐτὸ ἔλεγε ὁ κόσμος ὁ θεὸς Διόνυσος εἶχε παρατήσει τὸν Ἀντώνιο. Ἀπὸ αὐτὸ τὸ θέμα ὁ ποιητὴς ἔβγαλε ἕνα σύμβολο τῆς ὑπερηφάνειας: τὸ μεγαλεῖο τῆς ψυχῆς ἀπέναντι στὴ μουσικὴ τοῦ θανάτου. Παίρνει ὡς μοτίβο τὸ ἀνέκδοτο ποὺ μιλᾶ γιὰ τὴν πομπὴ ποὺ περνᾶ. Σ’ αὐτὴν τὴν ἁρμονικὴ πομπὴ ὅμως εὑρίσκεται καὶ ἡ Ἀλεξάνδρεια ποὺ φεύγει... Κι ἡ Ἀλεξάνδρεια εἶναι –ὅπως τὸ σημείωσε κιόλας ὁ Μαλάνος– ἡ ζωή. Ἀλλὰ μπορεῖ νὰ εἶναι γενικῶς κάθε ἄλλο ἰδεῶδες...[4] Πρὸς τὴ στωϊκὴ ὁδὸ κινεῖται καὶ ὁ Γ. Σεφέρης: Ὁ τίτλος παραπέμπει στὸ Βίο τοῦ Ἀντωνίου τοῦ Πλουτάρχου, προσθέτω πὼς στὴν περίοδο ποὺ βρισκόμαστε τώρα ὁ Καβάφης μοιάζει νὰ ἔχει ἀφομοιώσει πολὺ Μάρκο Αὐρήλιο, ἔζησε τὸν καιρὸ τῆς ὑπομονῆς, λ.χ. Σὰν ἕτοιμος ἀπὸ καιρό, σὰν θαρραλέος... «Οἵα ἐστὶν ἡ ψυχὴ ἡ ἕτοιμος, ἐὰν ἤδη ἀπολυθῆναι δέῃ τοῦ σώματος...» (ΙΑ΄ 3). Σὰν ποὺ ταιριάζει σὲ ποὺ ἀξιώθηκες μιὰ τέτοια πόλι... «Ἄνθρωπε, ἐπολιτεύσω ἐν τῇ μεγάλῃ ταύτῃ πόλει·... ἄπιθι οὖν ἵλεως...» (ΙΒ΄ 36).[5] Ἀνεπιφύλακτος εἶναι ὁ Μιχάλης Περίδης: τὸ Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον εἶναι μιὰ κορυφὴ στὴν ποίηση τοῦ Καβάφη καὶ γενικῶς στὴν Ποίηση. Τὸ ποίημα εἶναι σὰ μιὰ ὁλονυκτία κοντὰ στὸν Ἀντώνιο ποὺ τὸν παραμονεύει ὁ θάνατος. Ὁ ποιητὴς τὸν παραμυθεῖ, τὸν στηρίζει, τὸν ἐμψυχώνει. Ὁ Καβάφης δὲν λαξεύει μοναχικοὺς στίχους· συνθέτει τὸ ποίημά του. Οἱ στίχοι του ὑπηρετοῦν τὸ σύνολο. Συχνὰ εἶναι ὡραῖοι, ἀλλὰ σπανίως αὐτοὶ καθ’ ἑαυτούς. (Τότε ἀποσπῶνται καὶ γίνονται παροιμιώδεις). Γι’ αὐτὸ εἶναι δύσκολο νὰ δείξεις τὴν ὀμορφιὰ ἑνὸς ποιήματος τοῦ Καβάφη ἀναφέροντας μερικοὺς στίχους του. Πρέπει νὰ τὸ παραθέσεις ὁλόκληρο. Ἡ ἠχητικὴ ποὺ ἀναδύεται ἀπὸ τὶς συλλαβὲς τῶν στίχων, ἡ ἁπαλωσύνη του, ἡ ἐλαφράδα του, τὰ ἐκλεκτὰ νοήματα, ὁ εὐγενὴς λόγος, ἡ ἐναλλαγὴ τῶν ἀπαγορεύσεων (μὴν θρηνήσεις, μὴν πεῖς πὼς ἦταν...) μὲ τὶς θετικὲς συστάσεις (ἀποχαιρέτα την, πλησίασε σταθερά) κάνουν τὸ Ἀπολείπειν ἕνα ἐξαίσιο τραγούδι.[6] Ὁ Γ. Μιχαλέτος εἶναι κατηγορηματικός: Εἶναι τὸ ποίημα τῆς ἀπόλυτης ἀπόγνωσης τοῦ ἀνθρώπου γενικὰ καὶ ὄχι μόνο ἑνὸς τραγικοῦ ἥρωα, τοῦ Ἀντώνιου. Κάθε ἀτομικὴ περίπτωση στὴν τέχνη γίνεται βέβαια πάντοτε λιγώτερο ἢ περισσότερο, μὲ μικρότερη ἢ μεγαλύτερη ἐπιτυχία, σύμβολο πανανθρώπινο. Ἐδῶ ὅμως δὲν πρόκειται μόνο γιὰ συμβολισμὸ ἀλλὰ καὶ γιὰ καθαρὴ σχεδὸν κυριολεξία καὶ ἄμεση στροφὴ πρὸς τὴν πανανθρώπινη γενικότητα, ὅπως ὑποδηλώνει ἡ χρήση τοῦ δεύτερου προσώπου καὶ ἡ συνολικὴ νοηματικὴ ὑφή.[7] Ἐνῶ ὁ ῎Εντμουντ Κῆλυ θέλει νὰ πάει πιὸ μακριά: τὸ ποίημα ποὺ καθιερώνει τὸ ἀρχαῖο ἐπίπεδο εἶναι τὸ Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, γραμμένο ἕνα μήνα μετὰ τὸ Ἰθάκη κι αυτὸ μὲ τὴ μορφὴ διδακτικοῦ μονολόγου, ἂν καὶ τὸ διδακτικὸ στοιχεῖο χρησιμοποιεῖται μ’ ἕνα τρόπο ποὺ πετυχαίνει μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ λεπτὲς καὶ συγκινητικὲς διατυπώσεις στὸν καβαφικὸ «κανόνα»... ἡ προστακτικὴ φωνὴ τοῦ ποιητῆ, ποὺ λέει στὸν Ἀντώνιο πῶς νὰ φερθεῖ τὶς τελευταῖες του στιγμές, εἶναι κυρίως ἡ μάσκα ποὺ κρύβει τὴν ἐπίκληση, τὴ θεοποίηση τῆς πόλης – ποὺ ἀποτελεῖ πυρήνα τοῦ ποιήματος.[8] Τέλος ἡ Σόνια Ἰλίνσκαγια ὑπεισέρχεται: τὸ ποίημα χωρίζεται καθαρὰ σὲ δύο μέρη: τὸ πρῶτο εἰσάγει τὸ θέμα τῆς ἥττας (τὴν τύχη σου ποὺ ἐνδίδει πιά, τὰ ἔργα σου ποὺ ἀπέτυχαν, τὰ σχέδια τῆς ζωῆς σου ποὺ βγῆκαν ὅλα πλάνες ) καὶ τοῦ ἀναπόφευκτου τέλους ποὺ ἔρχεται μοιραία σὰν ἀπὸ μόνο του: ἀποχαιρέτα την τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ φεύγει. Τὸ δεύτερο μέρος ἀναπτύσσει τὸ μοτίβο (ποὺ ἤδη ἀκούστηκε πιὸ πάνω) μιᾶς ψύχραιμης ἀποδοχῆς τῶν γεγονότων τέτοια ποὺ εἶναι, χωρὶς αὐταπάτες (μὴ γελασθεῖς, μὴν πεῖς πὼς ἦταν ὄνειρο πὼς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου). Ἡ στωϊκὴ ἀπόφαση, ὅπου καλεῖ ὁ ποιητής, προκαλεῖ ἰσχυρότατη ἐντύπωση ἔτσι ποὺ ἡ προτροπὴ ἀντηχεῖ μέσα στὴν ἀτμόσφαιρα μιᾶς ἐντελῶς προσωπικῆς ἱστορίας: κι ἀποχαιρέτα την τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ χάνεις.[9] Παραθέσαμε ἐνδεικτικὰ κάποιες κρίσεις ποὺ συγκλίνουν κι ἄλλες ἀποκλίνουσες ποὺ βλέπουν ἕναν ἄλλο ὀρίζοντα. Συγκρατήσαμε τὴ στωϊκὴ σύγκλιση καθὼς τὸ δραματικὸ τέλος τοῦ Ἀντωνίου συνάδει μὲ τὴν εὔλογη ἐξαγωγὴ τοῦ βίου. Κατὰ πολλοὺς τρόπους ὑπενθύμιση τοῦ πολλὰς ὁδοὺς Ἀντωνίῳ παρεῖναι θανάτου. Ὁ Διονυσιακὸς θίασος ποὺ διασχίζει τὴν πόλη εἶναι ὁ ἀγγελιαφόρος τοῦ τέλους, ὅταν ὁ Ἀντώνιος ποὺ λάτρεψε τὸ θεό του καὶ σ’ αυτὸν θέλησε νὰ μοιάσει ἐμφανιζόμενος στὴν Ἀνατολὴ σὰν νέος Διόνυσος, θὰ χτυπηθεῖ στὴν κοιλιὰ μόνος του ἀλλὰ δὲν θὰ πεθάνει... ἦν δ’ οὐκ εὐθυθάνατος ἡ πληγή... πεφυρμένος γὰρ αἵματι καὶ δυσθανατῶν, κατὰ Πλούταρχο, ᾔτησε πιεῖν οἶνον, εἴτε διψῶν εἴτε συντομώτερον ἐλπίζων ἀπολυθήσεσθαι. Τιμώντας τὸ θεό του θ’ ἀκούει τὶς ἐξαίσιες μουσικὲς νὰ τὸν ξεπροβοδίζουν. Ὁ Διόνυσος, θεὸς τῆς ἐκστατικῆς ζωῆς ποὺ προσφέρει τὸ ἀγαθό του, τὸ κρασί, θεὸς νομὰς καὶ τρυγητὴς ἀνὰ τὸν κόσμο εἶναι κατ’ ἐξοχὴν θεὸς τῆς ζωῆς ὡς ἐμψυχωτὴς τῶν πιστῶν ποὺ τὸν ἀκολουθοῦν. Ἀλλὰ καθὼς τίποτα δὲν ἐμπόδιζε τὸν πλάνητα θεό, κανένας τόπος δὲν τοῦ ἤτανε ξένος, ἔκαμε τὴν πιὸ συγκινητικὴ κατάβαση τῆς Μυθολογίας μας, θέλησε νὰ ξαναδώσει ζωὴ στὴ σκιὰ τῆς μητέρας του Σεμέλης. Ἕνα ἀπόσπασμα τοῦ Ἡρακλείτου ἔστρεψε τὸ ἐνδιαφέρον πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση (ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ Διόνυσος...)[10]. Ὅμως σύντομα θὰ ξανανέβει νὰ συνεχίσει τὸ ἔργο του... Κι ἔτσι δύσκολα θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸ θάνατο, ὁ θεὸς τῆς ζωῆς, μιὰ ζωὴ ποὺ φθάνει στὴν ὠμοφαγία, στὴν ἀκρότατη συνέπειά της παραμονεύει ὁ Πλούτωνας, ὁ θίασος, οἱ θίασοι μεταβάλλονται σὲ προπομπὸ θανάτου, τὸ θρυλούμενο ἐπεισόδιο (λέγεται) ἐνέχει τὸ συμβολισμό, διασχίζοντας τὴν πόλη, περνώντας ἀντίπερα, αὐτὸ εἶναι τὸ ματωμένο προμήνυμα! Ἀφετηρία τῆς σχέσεως ἱστορίας καὶ ποίησης μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ τὸ χωρίο τῆς Ἀριστοτελικῆς Ποιητικῆς, διὸ καὶ φιλοσοφώτερον καὶ σπουδαιότερον ποίησις ἱστορίας ἐστίν· ἡ μὲν γὰρ ποίησις μᾶλλον τὰ καθόλου, ἡ δ᾽ ἱστορία τὰ καθ᾽ ἕκαστον λέγει. Ἡ διάκριση ἐνέχει μιὰ δυναμικὴ ἀλλὰ χρήζει πολλαπλῶν ἐξηγήσεων καὶ ἑρμηνειῶν· ἄλλωστε γιὰ τὴν Ποιητικὴ ἀφιερώθηκε βαθὺς χρόνος ἀπὸ τὴν Ἀναγέννηση... Ἔχουν προσάψει στὸ φιλόσοφο σαφῆ ὑποτίμηση τῆς ἱστορίας ὡς σειρᾶς γεγονότων, διαδοχῆς τῶν καθ’ ἕκαστα (τί Ἀλκιβιάδης ἔπραξεν ἢ τί ἔπαθεν). Πόσο, ὅμως, μπορεῖ νὰ ἀφορᾶ μιὰ τέτοια ἐκτίμηση τὸ Θουκυδίδη; Ἡ ἀπουσία του εἶναι ἀνεξήγητη, ἐνῶ μνημονεύεται στὴν Ἀθηναίων Πολιτεία.[11] Ἐξάλλου ἡ διάκριση στὰ χρόνια τοῦ Ἀριστοτέλη εἶχε σαφῶς μεγαλύτερη ἰσχύ, ὅπου μυθολογία καὶ ἱστορία συμφύροντο στὴ συνείδηση τῶν ἀρχαίων.[12] Ἡ ποίηση ἐπιφυλάσσει τὸ καθ’ ἕκαστον γιὰ νὰ κατορθώσει τὸ καθόλου, εἶναι σύνολη παράσταση, μιὰ σύζευξη αἰσθητῶν καὶ νοητῶν, ἐνῶ, αἴτιον δ’ ὅτι τῶν καθ’ ἕκαστον ἡ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις, ἡ δ’ ἐπιστήμη τῶν καθόλου (Περὶ Ψυχῆς, 417b). Γίνεται πιὸ φανερὸ ὅ,τι ὁ φιλόσοφος εὐνοεῖ: τὸ δὲ καθόλου τίμιον, ὅτι δηλοῖ τὸ αἴτιον (Ἀναλυτικὰ ὕστερα, 88.5). Ἡ ποίηση, ἐπίσης, ὅσο ἐξακολουθεῖ νὰ ζεῖ ὡς μορφὴ πανάρχαιη τοῦ λόγου, προσπελάζει τὴν ἱστορία σὰν μιὰ στέρεη ἔμπνευση. Ἡ μιὰ πλευρὰ συνιστᾶ μιὰ ἔρευνα τοῦ ἐπίστασθαι, ἡ ἄλλη τήν, ἐν φαντασίᾳ καὶ λόγῳ, προσέγγιση. Ὅταν συναντηθοῦν, δημιουργοῦν ἔργα ἐσαεί, ὅπως συνέβη στὴ δραματουργία τῶν κλασικῶν χρόνων. Ἄκρως ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ ἀντίθεση τοῦ παρελθόντος στὰ δράματα τῶν Σαίξπηρ καὶ Ρακίνα, πῶς ζωντανεύουν οἱ βασιλιάδες, πῶς παγιώνονται οἱ ἡρωίδες τοῦ ἀρχαίου κόσμου (Ριχάρδος Γ΄, Ἐρρίκος Δ΄, Ἐσθήρ, Φαίδρα, Ἀνδρομάχη). Ἐξυπακούεται πὼς κάθε ἔργο ποὺ ἀρδεύει ἀπὸ τὸ χθές, δὲ γίνεται ἐξ ὁρισμοῦ καὶ σπουδαιότερον, ἂν δὲν κατακτήσει τὴ μορφή του. Συμβαίνει μάλιστα ἡ ἱστορία, ἂν δὲ βρίσκει μιὰ ἰδανικὴ ἀντιστοιχία, νὰ ὑπονομεύει πρόθεση καὶ σύνθεση ἱστοριογενῆ, καὶ ἡ ποίηση θὰ εἶχε νὰ μάθει πολλὰ ἀπὸ τὴν ἱστορία, ἀντὶ νὰ ἐξαντλεῖται σὲ μοναχικοὺς λυρικοὺς περιπάτους, θὰ ἐμπλουτιζότανε ἂν μετεῖχε τῆς ἱστορίας μὲ τὸν δικὸ της τρόπο. Ὁ Καβάφης βρῆκε στὸν ἱστορικὸ χρόνο τὴν ἰδεώδη σκηνὴ γιὰ νὰ τοποθετήσει καὶ δραματοποιήσει τὰ ὑπαρκτὰ ἢ ἐπινοημένα προσωπεῖα του. Dramatis Personae, ἀλλὰ πολὺ διαφορετικὰ στὴ σύνολη μορφή τους ἀπὸ τὸν Ρ. Μπράουνινγκ ποὺ γνώριζε ὡστόσο καλά. Ὁ χρόνος αὐτὸς ἦταν οἰκειοποιημένος καὶ ἅρμοζε ἀπόλυτα στὴν ψυχοσύνθεσή του· αὐτὸ συνιστοῦσε τὴν εἰδοποιὸ διαφορὰ μ’ ἕνα σωρὸ ἱστορικο-ποιητικὰ ἔργα. Ἐνσωμάτωνε ἀπόλυτα ἢ τουλάχιστον αὐτὸ ὑπαγόρευε ἡ συγγραφικὴ βούληση, τὸ γεγονὸς νὰ ξαναζήσει, τὸ γίγνεσθαι νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸ εἶναι του. Ἐπὶ παραδείγματι ἡ ἐνδιάθετη ἔφεσή του ποὺ κινοῦσε τὸ ἱστορικὸ ἐνδιαφέρον του ἦταν ριζικὰ διάφορη τοῦ Κ. Παλαμᾶ. Ἐπικέντρωνε σ’ ἕνα πρόσωπο ἰδεῶδες ἢ πραγματικό, ἐννοοῦμε τῆς ἱστορίας, τὴν προσοχή του. Ἔτσι στὸ ποίημα Καισαρίων, ποὺ ἀνατρέχει πάλι στὸ Βίο Ἀντωνίου τοῦ Πλουτάρχου, ὅπως παραπέμπουν τὰ Καβαφικὰ Αὐτοσχόλια, σμίγει τοὺς χρόνους, Ἄ, να, ἦρθες σὺ μὲ τὴν ἀόριστη / γοητεία σου. Στὴν ἱστορία λίγες / γραμμὲς μονάχα βρίσκονται γιὰ σένα... Στὸ Ἀπολείπειν ὅπως κι ἐδῶ ἕνα θρόισμα αἰώνιο μᾶς ἀκολουθεῖ, μιὰ μεταφυσικὴ χροιὰ παρουσίας. Ἀντιθέτως ὁ Παλαμᾶς ἀκολουθεῖ παραγωγικὴ μέθοδο, ἀντιγράφει ποιητικὰ τὴ χρονογραφία τοῦ Ψελλοῦ, θέτει σὲ στίχους καὶ φτιάχνει τὴ Φλογέρα τοῦ Βασιλιᾶ.[13] Ἡ σχέση του μὲ τοὺς ἱστορικοὺς συγγραφεῖς ὑπῆρξε ἐπάλληλη· ἀπὸ τὸν Πλούταρχο, ἀπὸ τὸν ὁποῖο προσέλαβε σειρὰ παραστάσεων, τὸν συνδέει ἐκλεκτικὴ συγγένεια, φαινόμενο σύνηθες στὴν ἱστορία τῶν γραμμάτων καὶ τεχνῶν. Ὅπως ὁ Πλούταρχος ἐνδιαφέρεται γιὰ τὶς δραματικὲς χειρονομίες – ἡ ἔκφραση ἀνήκει στὸ Μ. Γ. Μερακλῆ, στὸ σύντομο ἀλλὰ ἐξαιρετικὰ ένδιαφέρον κείμενό του ὑπὸ τὸν τίτλο δραματικὲς συγκρούσεις στὸν Καβάφη,[14] οὕτω καὶ ὁ ποιητής... Προσέτι, οἱ δραματικὲς χειρονομίες μᾶς ἀνακαλοῦν τὸν ἔφηβο Ρακίνα νὰ διαβάζει Πλούταρχο στὸ Πορ Ρουαγιάλ, ὄχι στὴν εὔφορη μετάφραση τοῦ Ζὰκ Ἀμυὸ ἀλλὰ στὸ πρωτότυπο. Τὸ ἀντίτυπο μὲ τὶς διασωθεῖσες σημειώσεις δείχνει τὴ μεγάλη ἐπιρροὴ σ’ ἕνα κατ’ ἐξοχὴν δραματουργό, τὸν ἐπιφανέστερο τοῦ μεγάλου αἰώνα. Ἔχουμε φαντασθεῖ τὸ ἐπεισόδιο ἀπὸ τὸ Βίο τοῦ Ἀντωνίου παράλληλα μὲ τὸ Ἀπολείπειν σ’ ἕνα βιβλίο ἑλληνικῆς παιδείας, μιὰ παιδαγωγικὴ τοῦ ἑλληνίζειν. ἐν ταύτῃ τῇ νυκτὶ λέγεται μεσούσῃ σχεδόν, ἐν ἡσυχίᾳ καὶ κατηφείᾳ τῆς πόλεως διὰ φόβον καὶ προσδοκίαν τοῦ μέλλοντος οὔσης, αἰφνίδιον ὀργάνων τε παντοδαπῶν ἐμμελεῖς φωνὰς ἀκουσθῆναι καὶ βοὴν ὄχλου μετ᾽ εὐασμῶν καὶ πηδήσεων σατυρικῶν, ὥσπερ θιάσου τινὸς οὐκ ἀθορύβως ἐξελαύνοντος· εἶναι δὲ τὴν ὁρμὴν ὁμοῦ τι διὰ τῆς πόλεως μέσης ἐπὶ τὴν πύλην ἔξω τὴν τετραμμένην πρὸς τοὺς πολεμίους, καὶ ταύτῃ τὸν θόρυβον ἐκπεσεῖν πλεῖστον γενόμενον. ἐδόκει δὲ τοῖς ἀναλογιζομένοις τὸ σημεῖον ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, ᾧ μάλιστα συνεξομοιῶν καὶ συνοικειῶν ἑαυτὸν διετέλεσεν.[15] Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον Σὰν ἔξαφνα, ὥρα μεσάνυχτ’, ἀκουσθεῖ ἀόρατος θίασος νὰ περνᾶ μὲ μουσικὲς ἐξαίσιες, μὲ φωνὲς – τὴν τύχη σου ποὺ ἐνδίδει πιά, τὰ ἔργα σου ποὺ ἀπέτυχαν, τὰ σχέδια τῆς ζωῆς σου ποὺ βγῆκαν ὅλα πλάνες, μὴ ἀνωφέλετα θρηνήσεις. Σὰν ἕτοιμος ἀπὸ καιρό, σὰ θαρραλέος, ἀποχαιρέτα την, τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ φεύγει. Πρὸ πάντων νὰ μὴ γελασθεῖς, μὴν πεῖς πὼς ἦταν ἕνα ὄνειρο, πὼς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου· μάταιες ἐλπίδες τέτοιες μὴν καταδεχθεῖς. Σὰν ἕτοιμος ἀπὸ καιρό, σὰ θαρραλέος, σὰν ποὺ ταιριάζει σε ποὺ ἀξιώθηκες μιὰ τέτοια πόλι, πλησίασε σταθερὰ πρὸς τὸ παράθυρο, κι ἄκουσε μὲ συγκίνησιν, ἀλλ’ ὄχι μὲ τῶν δειλῶν τὰ παρακάλια καὶ παράπονα, ὡς τελευταία ἀπόλαυσι τοὺς ἤχους, τὰ ἐξαίσια ὄργανα τοῦ μυστικοῦ θιάσου, κι ἀποχαιρέτα την, τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ χάνεις.[16] Τὸ ποίημά μας βασίζεται πάνω στὴ γραμματικὴ ἐπανάληψη ἡ ὁποία δημιουργεῖ καὶ ὑποβάλλει τὸ δραματικὸ ἀδιέξοδο, ἀντίστοιχο τῆς δραματικῆς τοποθεσίας τοῦ Ἀντώνιου πρὶν τὸ τέλος. Πρῶτα, ἐπανάληψη τοῦ λεκτικοῦ: ὁ στίχος σὰν ἕτοιμος ἀπὸ καιρὸ σὰ θαρραλέος αὐτούσιος στὸν ἕβδομο κι ἔπειτα στὸ δωδέκατο στίχο. Ὁ ἕτερος, ἀποχαιρέτα την τὴν Ἀλεξάνδρεια –μὲ τὴν ἐλαφρὰ ἀλλὰ ἄκρως δραματικὴ παραλλαγὴ φεύγει – ποὺ χάνεις, γίνεται τὸ θεμέλιο τοῦ ποιήματος. Σύνδεσμοι οὐσιώδεις τὰ σὰν ἐπανέρχονται σὰν ἁρμοί, ἄλλοτε ξεκινώντας μὲ τὸ χρονικό-υποθετικὸ ἀσύνηθες σὰν γιὰ νὰ φτάσουμε στὰ ὁμοιωματικὰ σὰν θαρραλέος, σὰν ἕτοιμος. Οἱ μουσικὲς ἐξαίσιες καὶ τὰ ἐξαίσια ὄργανα ἐπαναλαμβάνονται ἐπιδέξια. Ἡ μορφολογικὴ ἐπανάληψη θὰ ἔμενε μετέωρη ἢ θὰ λάμβανε τὴ μορφὴ μιᾶς ἔντασης, ἀδιέξοδης ἐπίτασης, ἂν δὲν ὑποστηριζόταν ἀντιστοίχως συντακτικά. Οἱ ἀλλεπάλληλες προστακτικές, μὴ ἀνωφέλετα θρηνήσεις, ἀποχαιρέτα την, νὰ μὴ γελασθεῖς, μὴν πεῖς, μὴν καταδεχθεῖς, πλησίασε σταθερά, κι ἄκουσε μὲ συγκίνησιν, ἀλλ’ ὄχι, κι ἀποχαιρέτα την… κλείνουν τὸν ὁρίζοντα κάθε ἄλλης προοπτικῆς. Ἀλλὰ ἐκεῖ ποὺ ἀναγνωρίζεται εὐκρινέστερα ἡ σκοπιμότητα αἰσθητικῆς τάξεως, τῆς ἐπανάληψης εἶναι τό, πολυδύναμο ἐδῶ ἀναφορικὸ πού (ποὺ ἐνδίδει, ποὺ ἀπέτυχαν, ποὺ βγῆκαν), ἀποκλείοντας κάθε ἄλλη διάσταση, ὁμότροπη μὲ τὴ σημασιολογικὴ ἐκφορά. Καὶ στὸ ἐσωτερικὸ τῆς προστακτικῆς πάλι ἐπανέρχονται οἱ συνηθέστατοι τύποι τῆς ἀποτροπῆς, μὲ τὸ μὴ ἢ τὸ νὰ μή. Λεκτικὸ καὶ σύνταξη ὑπακούουν στὸν ἴδιο σκοπό, τὴ διαμόρφωση μιᾶς ἐντελοῦς παράστασης, ἑνὸς δραματικοῦ τοπίου. Ἐν τέλει ἡ μοναδικὴ ἀλλαγὴ – ἐπανάληψη τοῦ ἀόρατου θιάσου στὴν ἀρχὴ σὲ μυστικοῦ θιάσου στὸν προτελευταίο στίχο συνιστᾶ μιὰ ἐσωτερικὴ κίνηση μέσα στὸ ποίημα. Ὅταν πρωτακούγεται ἡ μουσικὴ τὸ πρόσωπο πρὸς τὸ ὁποῖο ἀπευθύνεται ἡ φωνὴ σὰ νὰ βρίσκεται ἐν οἴκῳ καὶ σταδιακὰ μὲ τὶς προτροπὲς πλησιάζει σταθερὰ πρὸς τὸ παράθυρο καὶ τότε βλέπει τὸ διονυσιακὸ θίασο μυστηριακὰ νὰ διέρχεται. Ἡ πραγματικὴ διάσταση ἔχει ἐνισχυθεῖ μὲ τὴν μετατροπὴ τοῦ ἀρχικοῦ σὰν σὲ τελικὸ ὡς, ἐνῶ λαμβάνει τὴ χροιὰ ἑνὸς ὁριστικοῦ. Ἡ προστακτικὴ τοῦ παραθύρου, σημεῖο προσφιλὲς στὸν ποιητή, ἐγείρει ἕνα ἀκόμη θέμα: ἡ φωνὴ σὰν νὰ βρίσκεται πολὺ κοντὰ στὸν Ἀντώνιο καὶ τὸν προτρέπει, παραινεῖ ἢ σχεδὸν καθοδηγεῖ. Μήπως πρόκειται γιὰ τὴ φωνὴ τῆς συνείδησης ἢ ἕνα alter ego, ἕνα ψυχικὸ ταυτισμὸ τῆς δραματικῆς τοποθεσίας; Ἂν ἀπαντήσουμε θετικά, τότε καὶ ἡ ἐπανάληψη ἑδραιώνεται περισσότερο. Μέσα στὸν ἴδιο ἀδιέξοδο χῶρο καὶ στὸ ἐπερχόμενο, ἀναπόδραστο τέλος, ὁ ποιητὴς ἀναλαμβάνει νὰ ἐπαναλάβει τὸν ἱστορικὸ χρόνο. Ἀκόμη καὶ ὁ τίτλος ἐπαναλαμβάνεται, ἐτοῦτο μᾶς δημιούργησε τὴν ἰδέα ἢ τὴν ὑποψία, ἂν ἡ καβαφικὴ σύνθεση ὁδηγήθηκε στὴν ἐπανάληψη τοῦ συνόλου ἀπὸ τὸ ἀρχικὸ πνευματικὸ νεῦμα ὡς φορά. Ἂς ἐπαναλάβουμε, τὸ πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ... καὶ ἂς κλειδώσουμε τὴν ὑποψία. Εὔλογο προβάλλει τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Καβάφης κατέφευγε στὴν ἐπανάληψη γιὰ νὰ χτίσει τὴν ποιητική του, ἐὰν ὁ ποιητὴς ἠρέσκετο ν’ ἀξιοποιεῖ αὐτὴ τὴν πολλαπλῆ δυνατότητα. Ἐπ’ αὐτοῦ ὁ Πέτρος Κολακλίδης ἔχει νὰ λέγει: ἡ ἐπανάληψη μέσα στὸ ἴδιο τὸ ποίημα εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ συνηθισμένους τρόπους προβολῆς καὶ ἀξιοποίησης τῶν λέξεων. Ὅ,τι ἔκανε μὲ τὴ λέξη νόημα, τὸ κάνει μὲ δεκάδες λέξεων ὁ Καβάφης.[17] Σ’ ἕνα σχετικὰ ὀλιγόστιχο ποίημα τῶν 19 στίχων, μὲ ὑπολογισμένο τὸν ἀριθμὸ τῶν συλλαβῶν νὰ κυμαίνονται ἀπὸ 10-15 καὶ ρυθμικὸ βηματισμὸ τὸν μάλιστα λεκτικὸν ἴαμβο, οἱ πυκνὲς καὶ ἐναλλασσόμενες ἐπαναλήψεις καθιστοῦν τὸ ποίημα περίκλειστο, ἡ διδαχὴ μπορεῖ νὰ γενικευθεῖ σ’ ὅ,τι πολύτιμο χάνεται, εἶναι μιὰ ἔσχατη προτροπή, καὶ ὑπὸ αὐτὴν τὴν σημασία ταιριάζει περισότερο στὰ Προτρεπτικὰ τῆς Παλατινῆς Ἀνθολογίας. Τονίζουμε ἐπίσης τὴν ἰσορροπία στίχων καὶ συλλαβῶν, γιατὶ δὲν πρόκειται γιὰ ἐλεγειακὸ ποίημα ποὺ ἀπαιτεῖ τὴν ἔκταση τοῦ θρήνου – ἀπ’ τὸν τόνο ἀπορρέει ἡ ἀποδοχὴ τοῦ τέλους. Ὑπὸ τὴν πλήρη ἐξάπλωσή της ἡ ἐπανάληψη ἐκφεύγει τοῦ σχήματος ἢ ἀναμνήσεως τῶν προειρημένων ὅπως τὸ ἤθελε ὁ ἀρχαῖος γραμματικός. Εἶναι ἡ ἴδια θεμέλιο τῆς ποιητικῆς. Μὲ τὴν ἐπίταση τοῦ λεκτικοῦ κτίζεται ὁ στίχος, μὲ τὴν ἐπιμονὴ τῆς σύνταξης ἀρχιτεκτονεῖται τὸ ποίημα. Ἡ ἐπανάληψη ἀπὸ τὴν ὁμηρικὴ ποίηση ὣς τὸ δημοτικὸ τραγούδι καὶ τὴ σύγχρονη λογοτεχνία ὑπῆρξε στοιχεῖο ἐγγενὲς τοῦ λόγου, ἕνα σχῆμα ποὺ ἐπεδίωκε κυρίως τὴν ἔμφαση. Οἱ ἀρχαῖοι τεχνολόγοι τὴν ἀντιμετώπιζαν ὡς figura orationis, εἶχε τὴ θέση της δίπλα στὸ ἀσύνδετον ἢ πολυσύνδετον, τὸν εἱρμὸ καὶ τὴν ἐπιμονή, ἀλλὰ καὶ ὁ Φοντανιὲ τῆς κλασικῆς ρητορικῆς εἶναι σαφής: Ἡ ἐπανάληψη συνίσταται στὸ νὰ χρησιμοποιεῖς πολλὲς φορὲς τοὺς ἴδιους ὅρους ἢ τὴν ἴδια σειρὰ γιὰ τὸν ἁπλὸ στολισμὸ τοῦ λόγου, εἴτε γιὰ μιὰ ἔκφραση πιὸ δυνατὴ καὶ πιὸ ἐνεργητικὴ τοῦ πάθους.[18] Ὡστόσο, ὅπως στὸν Καβάφη, εἰκάζουμε καὶ σε ἄλλα ἔργα δυνατὸν νὰ ἀναχθεῖ σὲ δημιουργικὴ ἀρχὴ τοῦ Λόγου. Θὰ στοιχηματίσουμε κι ἐμεῖς στὴν τράπεζα τῶν ἰδεῶν πὼς ἕνα ποίημα σοφὰ συνθεμένο, δραματικὰ αὐθεντικό, ἀνακαλώντας τόσο παρελθόν, ἐπιβάλλοντας πλούσιο μέλλον, δύσκολα θὰ ὑποσκελισθεῖ. Καταλήγοντας: κατὰ πόσον ἡ ἔμμεση μίμηση αὐτοῦ τοῦ δραματικοῦ τοπίου μέσω τῆς ἐπανάληψης εἶναι ὑπόλογος τῆς ἱστορίας, κατὰ πόσον ἀφίσταται, διαφοροποιεῖται; Ἐδῶ θεωροῦμε πὼς ἔγκειται ἡ γοητεία τοῦ ποιήματος, τὸ μυστικό του… Μὴ θέλοντας ν’ ἀποσπασθεῖ πλήρως τῆς ἱστορικῆς συνθήκης συγκρατεῖ τοὺς χρόνους της. Ἀφενὸς ἐμπνέεται ἀπὸ τὸ παρελθὸν προδικάζοντας τὸ μέλλον, ἀφετέρου παρὸν εἶναι τὸ ἴδιο τὸ ποίημα σὰν μιὰ αἰώνια ἐπανάληψη.[19] [1] Diana Haas - Μιχ. Πιερής, Βιβλιογραφικὸς ὁδηγὸς στὰ 154 ποιήματα τοῦ Καβάφη, Ἑρμῆς. Ἀθήνα 1984. [2] Γ. Λεχωνίτης, Καβαφικὰ Αὐτοσχόλια, Ἀλεξάνδρεια 1942 [Ἀθήνα 1977]. [3] Τ. Μαλάνος, Ὁ ποιητὴς Κ.Π. Καβάφης, ὁ ἄνθρωπος καὶ τὸ ἔργο του, Δίφρος, Ἀθήνα 1957. [4] F.M. Pontani, Ἑπτὰ δοκίμια γιὰ τὸν Καβάφη, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1991. [5] Ὁ Καβάφης τοῦ Σεφέρη, Α΄, ἐπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1984. [6] Μιχ. Περίδης, Ὁ βίος καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κωνσταντίνου Καβάφη, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1948. [7] Γ. Μιχαλέτος, Ἡ ποίηση τοῦ Καβάφη. Αἰσθητικὴ θεώρηση, Ἀθῆναι 1952. [8] Edmund Keeley, Ἡ Καβαφικὴ Ἀλεξάνδρεια, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1979. [9] Σόνια Ἰλίνσκαγια, Κ. Π. Καβάφης, Κέδρος, Ἀθήνα 1983. [10] H. Hermann Diels, (ed.), Die Fragmente der Vorsokratiker, Βερολίνο 1903, 15 (127). εἰ μὴ γὰρ Διονύσῳ πομπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕμνεον ᾆσμα αἰδοίοισιν, ἀναιδέστατα εἴργαστ’ ἂν· ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ Διόνυσος, ὅτεῳ μαίνονται καὶ ληναΐζουσιν. [11] G.M.A. Grube, The Greek and Roman critics, University of Toronto Press, Τορόντο 1968. D.W. Lucas, (ed.), Aristotle: Poetics, Clarendon Press, Ὀξφόρδη 1978. [12] Ἀριστοτέλους Περὶ Ποιητικῆς. Εἰσαγωγή, κείμενον καὶ ἑρμηνεία, ὑπὸ Ι. Συκουτρῆ, Ἀθῆναι 1937. [13] Tὸ φιλολογικὸ ἐντοπισμὸ ὀφείλουμε στὸν Γ. Πατίλη, Πλανόδιον, τχ. 28, 1998. [14] Μιχ. Μερακλῆς, Τέσσερα δοκίμια γιὰ τὸν Κ.Π. Καβάφη, Καστανιώτης, Ἀθήνα 1985. [15] Plutarchi Vitae Parallelae, rec. C. Sintenis, Lipsiae 1859. [16] Κ.Π. Καβάφης. Ποιήματα. Α΄, φιλ. ἐπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1963. [17] Π. Κολακλίδης, «Τὸ δούλεμα τῆς γλώσσας στὸν Καβάφη», Ἑκηβόλος, τχ. 13, καλοκαίρι 1983. [18] P. Fontanier, Les figures du discours, Flammarion, Παρίσι 1968. [19] Στὸ νεώτερο κόσμο ὁ φιλόσοφος ποὺ ἀνήγαγε τὴν ἐπανάληψη σὲ θεολογικὴ κατηγορία ὑπῆρξε ὁ Δανὸς Σέρεν Κίρκεγκωρ στὸ ὁμώνυμο ἔργο του (1843), μεταφρασμένο μετὰ σχολίων ἀπὸ τὴν Σοφία Σκοπετέα (1977).

Ἱστορία καὶ Ποίηση σὲ ἕνα ποίημα τοῦ Κ.Π. Καβάφη

Σύνδεση