Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι: καλοζωία, έρωτες, ταξίδια κι επανάσταση

Bengt Jangfeldt, Mayakovsky: A Biography, transl. Harry D. Watson, The University of Chicago Press, Chicago 2014, 616 pp. «Ας γράψουν, αν θέλουν: Αυτός ο αξιοσημείωτος ποιητής έζησε μιαν ανιαρή ζωή, χωρίς ενδιαφέρον» Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι[1] Πόση σημασία έχει η ζωή ενός λογοτέχνη για την κατανόηση του έργου του; Ελάχιστη, έως καθόλου. Και αν πράγματι θέλει κανείς να διαβάζει, πόσο μάλλον να αναλύει με βλέμμα καθαρό και ανεπηρέαστο λογοτεχνικά έργα, θεωρείται σωστό να αφήνει τη βιογραφία του πεζογράφου ή ποιητή, τουλάχιστον στις πρώτες αναγνώσεις, στην άκρη. Είναι πολλές δεκαετίες τώρα ξεπερασμένη η προσέγγιση των λογοτεχνικών κειμένων μέσα από τη ζωή, τις περιπέτειες και τα πάθη των δημιουργών τους· πολλές δεκαετίες από τότε που η ρωσική φορμαλιστική σχολή γύρισε τις πλάτες της στην ενδελεχή μελέτη του βίου συγγραφέων και ποιητών και αφέθηκε να απορροφηθεί από τα ίδια τα λογοτεχνήματα, αναζητώντας –όχι αδίκως– σε αυτά και μόνο σε αυτά τoν ορισμό και την έκφραση της λογοτεχνικότητας. Οι φορμαλιστές υπήρξαν ορόσημο για τη φιλολογία και από αυτούς οι λογοτεχνικές σπουδές με τη θεωρία της λογοτεχνίας ανυψώθηκαν σε επίπεδο επιστήμης. Ανάμεσά τους, δυο φίλοι, ο Βίκτωρ Σκλόφσκι και ο Ρομάν Γιακομπσόν: Ο πρώτος, που τον ίδιο χρόνο της αυτοκτονίας του Μαγιακόφσκι αναγκάστηκε από τη σοβιετική «επίσημη» γραμμή να αποκηρύξει τη θεωρία του και άρχισε δημοσιεύει τη μια λογοτεχνική βιογραφία πίσω από την άλλη, ήταν μέχρι το τέλος φίλος του ποιητή, και γνώριζε τις περισσότερες λεπτομέρειες της πορείας του. Σε μια επιστολή του στον τρίτο της παρέας, Γιούρι Τινιάνοφ, έγραφε: Εν μέρει είμαστε ένοχοι. Επειδή δεν γράψαμε για την ποίησή του, δεν θρέψαμε εκείνον τον άνεμο που κρατάει ψηλά τον αραχνοΰφαντο ιστό της ποιητικής πτήσης. Αλλά, αλίμονο, δεν θα μας εγκαλέσουν … Είχε κουραστεί να είναι είκοσι χρονών στα τριάντα έξι του, ήταν ένας άνθρωπος που δεν γερνούσε με τίποτα. (σ. 557) Ο δεύτερος, από την εξορία της πολιτικής εμιγκράτσιας συνέθεσε λίγο μετά την αυτοκτονία του Μαγιακόφσκι ένα σημαντικό κείμενο με τίτλο «Η γενιά που σπατάλησε τους ποιητές της». Θέμα του ο θάνατος του ποιητή: Για τον στίχο του Μαγιακόφσκι. Για τις εικόνες του. Για τις λυρικές συνθέσεις του. Κάποτε έγραφα γι’ αυτά. Τύπωσα κάποια σχεδιάσματα… Πώς όμως να γράψω για την ποίηση του Μαγιακόφσκι τώρα, όταν το κυρίαρχο στοιχείο δεν είναι πια ο ρυθμός, αλλά ο θάνατος του ποιητή, όταν (θα προσφύγω στην ποιητική ορολογία του ίδιου) το «ξαφνικό πένθος» δεν θέλει να δώσει τη θέση του στη «συνειδητοποίηση του καθαρού πόνου»; Βήμα ασυνέπειας, που οφείλεται στο πένθος για τον χαμό ενός φίλου; Κατά τον ίδιον, κάθε άλλο. Ο Γιακομπσόν αιτιολογούσε αυτό το θέμα του, θεωρώντας το τέλος του ποιητή ταυτόσημο με το έργο του, προσπαθώντας να αποδείξει πως όλη η δημιουργία του Μαγιακόφσκι ανάγγελλε και προλείαινε τον θάνατό του, συνέχιζε την παράδοση των θανάτων στη ρωσική ποίηση (Πούσκιν, Λέρμοντοφ, Γεσένιν…). Ο Γιακομπσόν ενέτασσε το ίδιο αυτό το γεγονός της αυτοκτονίας στη συνέπεια της δημιουργικής πορείας του ποιητή που δεν μπορούσε παρά να διαλυθεί κάτω από το βάρος της καθημερινότητας. Η καταβαράθρωση από την ασχήμια της μικροαστικής κακομοιριάς του ονείρου για μια επανάσταση απελευθερωτική ήταν αυτό που κατά τον Γιακομπσόν είχε καταστρέψει τον ποιητή. Αυτά το 1930. Το 1964, ο Άρης Αλεξάνδρου στο «Ποιος αυτοκτόνησε τον Μαγιακόβσκη»[2], σε μια παραπλήσια κι ωστόσο διαφορετική τροχιά, είδε τον θάνατο του Ρώσου ποιητή ως απόρροια της απόκλισής του από την ποιητική του φύση, ως συνέπεια μιας απέλπιδας προσπάθειας να συνδυάσει το συλλογικό, κομματικό ον με τη μοναξιά και την ανεξαρτησία του δημιουργού: Το βασικό, το τραγικό λάθος του Μαγιακόβσκη είταν αυτό ακριβώς: Πίστεψε πως μπορούσε να είναι «σύντροφος» του Λένιν και του κόμματος. Δεν είχε καταλάβει ότι από την στιγμή που μια πολιτική ηγεσία γίνεται καθεστώς, αρχίζει να θεωρεί τον εαυτό της «ελέω θεού βασιλιά» ή «ελέω ιστορικής αναγκαιότητας πρωτοπόρο κόμμα». (…) Ο Μαγιακόβσκη μου θυμίζει τον Κ. του «Πύργου». Σαν τον γεωμέτρη του Κάφκα, νόμισε κι αυτός ότι διορίστηκε σε μια θέση (πήρε την «κοινωνική παραγγελία» όπως έλεγε) για να διαπιστώσει λίγο-λίγο πως η θέση που φιλοδοξούσε να καταλάβει δεν προβλεπότανε απ’ το καταστατικό, πως κανένας (ή περίπου) δεν είχε ανάγκη από έναν ποιητή, δηλαδή από έναν γεωμέτρη του πνευματικού χώρου.[3] Αυτές και άλλες πολλές «αναγνώσεις» του Μαγιακόφσκι στην Ελλάδα και σε όλον τον κόσμο, όχι λανθασμένα, βλέπουν την ποίηση τού κατά συνειδητή επιλογή βαθιά πολιτικού Μαγιακόφσκι άρρηκτα δεμένη με τις κατακλυσμιαίες πολιτικές ανατροπές στη Ρωσία των δεκαετιών 1910-1930, με την προσκόλληση στα επαναστατικά ιδεώδη και την κατάκτηση από τον ίδιον του προορισμένου για τον «ποιητή της επανάστασης» βάθρου. Αναλόγως με την πολιτική τοποθέτηση του εκάστοτε αναγνώστη, μέρος ή το όλον του έργου του Μαγιακόφσκι εξαίρεται ή απορρίπτεται, ενίοτε και παραποιείται (κάτι που αποδεικνύει ο Κυριάκος Ραμολής σε άρθρο του περί «δημιουργικής μετάφρασης» του ρώσου ποιητή από τον δικό μας Γιάννη Ρίτσο[4]). Χαρακτηριστική είναι η αναδρομή της πρόσληψης του ποιητή που κάνει η αμερικανίδα σλαβολόγος Clare Cavanagh στην παρουσίαση του εν λόγω βιβλίου[5] στο Times Literary Supplement: Η ρωσική διασπορά συλλήβδην τον απέρριπτε ως «ποιητή της επανάστασης», στην ΕΣΣΔ κάποια από τα έργα του, ειδικά ο ύμνος στον Λένιν, «μπαίνουν» στο αναλυτικό πρόγραμμα των γυμνασίων, ενώ το θεατρικό του έργο «Λουτρό» (ή «Χαμάμ» κατά την ελληνική μετάφραση) επετράπη μόνο μετά τον θάνατο του Στάλιν και η μετάφρασή του στην Πολωνία σηματοδότησε το τέλος της σταλινικής λογοκρισίας. Με όλα αυτά, επί δεκαετίες μπήκαν σε πρώτο πλάνο οι αναφορές στην πολιτική κατάσταση της εποχής του Μαγιακόφσκι, η αναγωγή των ποιημάτων του στα εκάστοτε σημαντικά γεγονότα της πολιτικής ζωής στην ΕΣΣΔ, οι συσχετισμοί με την ιδεολογία του και τον απώτερο στόχο της εξύμνησης της επανάστασης. Ειδικά σε σχέση με τον Μαγιακόφσκι, η απόρριψη του βιογραφισμού και η αποσύνδεση του έργου του από τα πολιτικά γεγονότα της πατρίδας του φάνταζε μέχρι πρότινος αδύνατη, ακόμα και από αυτούς τους ίδιους, πρώτους θεωρητικούς του φορμαλισμού, ακόμα και από τον «αναχωρητή» Αλεξάνδρου (χωρίς να μιλάμε, βεβαίως, για κάποιους ούτως ή άλλως ομνύοντες στην πολιτική λογοτεχνία Έλληνες λογοτέχνες της αριστερής διανόησης).[6] Ο Ρίτσος, το 1963, σε μια πολύ καλή ανάλυση του φαινομένου Μαγιακόφσκι μοιάζει να έχει κουραστεί από τον τρόπο πρόσληψης του ποιητή στην Ελλάδα και θέτει εναγωνίως μια σειρά από καίρια ερωτήματα: Κ’ η ποίηση του Μαγιακόβσκη είταν μια δύναμη, ένα όπλο, μια απόδειξη κ’ ένα επιχείρημα. Και τελικά, μια δόξα και μια πίστη. Πώς θα μπορούσαμε λοιπόν «εν ψυχρώ» να ελέγξουμε μια τόσο καυτερή ουσία, όταν μάλιστα μας ήταν χρήσιμη, γενικά και προσωπικά, σ’ αυτή της ακριβώς την πυράκτωση; Πώς να φτάσουμε σε μια καθαρή αμεροληψία και ανιδιοτέλεια, πούναι η απαραίτητη προϋπόθεση της άσκησης του κριτικού λειτουργήματος και μιας δίκαιης τοποθέτησης ενός έργου ποιητικού στην καθολική του βάση, μέσω μιας αντικειμενικής, πολυδιάστατης και απρόσωπης πια συγκριτικής;[7] Συνεπώς, αν θα έπρεπε να αναφέρουμε έναν λόγο για τον οποίο, παρά την επιταγή για μια κειμενοκεντρική προσέγγιση του ποιητή, θα άξιζε να διαβάσει κανείς τη βιογραφία του Μαγιακόφσκι από τον Σουηδό Μπενγκτ Γιάνγκφελντ (2007), που μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε και στα αγγλικά τον Δεκέμβριο του 2014, θα μπορούσαμε να πούμε το εξής: Για πρώτη φορά η επανάσταση δεν βρίσκεται σε πρώτο πλάνο. Για πρώτη φορά η ιδιωτική ζωή του ποιητή, οι φίλοι του, οι ερωμένες του, τα ταξίδια του, με άλλα λόγια η καθημερινή ζωή του και τα συναισθήματά του («η καθημερινότητα» που κατά τον Γιακομπσόν «σκότωσε» τον ποιητή) περιγράφεται με άγνωστες ως τώρα λεπτομέρειες. Σε 600 περίπου σελίδες αυτής της βιογραφίας μαθαίνουμε επιτέλους όχι μόνο για την καθημερινή όψη της προσωπικότητας του Μαγιακόφσκι, αλλά για τον κύκλο του, τους φίλους και την εποχή του, όσα δεν μαθαίνουμε από εκατοντάδες πρότερες πραγματείες για τον άνθρωπο πριν και αμέσως μετά τη ρωσική επανάσταση. Ο Γιάνγκφελντ άλλωστε είχε πρόσβαση σε αρχεία που «άνοιξαν» τη δεκαετία του 1990 – όπως λόγου χάρη το αρχείο του Γιεζόφ, αξιωματικού των μυστικών υπηρεσιών και μετέπειτα (την τρομερή περίοδο των εκκαθαρίσεων, 1936-1938) επικεφαλής της Εν Κα Βε Ντε (NKVD), στα αδημοσίευτα απομνημονεύματα της «μούσας» του Μαγιακόφσκι Λίλης Μπρικ, σε ανέκδοτες συνεντεύξεις κάποιων από τους πρωταγωνιστές (για παράδειγμα στην μαγνητοφωνημένη συνέντευξη της ερωμένης του Μαγιακόφσκι Τατιάνας) κ.ά. Χρησιμοποίησε επίσης με γόνιμο και εξαντλητικό τρόπο την αλληλογραφία ανάμεσα στα πρόσωπα που συνέθεταν τον κύκλο του Μαγιακόφσκι, αλλά και δημοσιευμένα ημερολόγια και προσωπικές αναμνήσεις. Με την προσέγγιση αυτή κατάφερε να παρακάμψει την παγίδα της υμνογραφίας, τους ατελείωτους διθυράμβους που οδήγησαν, σύμφωνα με την αποτίμηση του Μπορίς Παστερνάκ, στον «δεύτερο θάνατο του Μαγιακόφσκι» (σ. 576), στην ειδωλοποίησή του, και μάλιστα κατ’ εντολήν του Στάλιν. Πάνω αριστερά: Η Λίλη, φωτογραφημένη στα 23α γενέθλιά της, 11 Νοεμβρίου 1914. Η οικογένεια της Λίλης αποκαλούσε τον Μαγιακόφσκι «Μανικόφσκι»… Δεξιά: Ο Όσιπ Μπρικ, μαθητής λυκείου, ο πρίγκιπας των κοριτσίστικων ονείρων. Κάτω: ο Μαγιακόφσκι με τον Όσιπ. Για το θέμα των «ειδώλων» ο Μαγιακόφσκι είχε αυστηρά διαμορφωμένη άποψη, που σε πείσμα των άνωθεν οργανωμένων θριαμβολογιών πλείστων όσων σημαντικών ή μη λογοτεχνών απέρριπτε κάθε είδους «αγιοποίηση». Το 1918 ήδη, στο ποίημά του «Πολύ νωρίς για να χαρώ» είχε αποφανθεί «και γιατί να μην επιτεθούμε στον Πούσκιν; / και στους άλλους κλασικούς στρατηγούς;», προκαλώντας την έντονη κριτική του υπουργού (κομισάριου) διαφώτισης, Ανατόλι Λουνατσάρσκι. Στον διάλογο που ακολούθησε, ο Μαγιακόφσκι το ξεκαθάρισε: δεν ήθελε να επιτεθεί στον ίδιο τον ποιητή, αλλά στο μνημείο του, στο γεγονός πως τον είχαν εξυψώσει σε απόλυτο πρότυπο για τους νεότερους δημιουργούς, εμποδίζοντάς τους να «αναπνεύσουν» καλλιτεχνικά. Κατά τους εορτασμούς της 125ης επετείου από τη γέννηση του εθνικού ποιητή της Ρωσίας Αλεξάντρ Πούσκιν, το 1924, ο Μαγιακόφσκι σε ένα ποίημά του, με τον ειρωνικό τίτλο «Επετειακό», εμφανίζεται να απευθύνει τον λόγο στον Πούσκιν στο β΄ ενικό πρόσωπο[8] και να τον θεωρεί ομοϊδεάτη του, μιας και με την απλή γλώσσα που επέλεξε να χρησιμοποιήσει είχε ανατρέψει τα έως τότε λογοτεχνικά δεδομένα. (σ. 292-293) Κατά την ανάγνωση του εξαιρετικά ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου, οι στιγμές αιφνιδιασμού και έκπληξης του αναγνώστη δεν είναι λίγες, ενώ δίνεται ήδη το στίγμα της αποκαθήλωσής του από αγιοποιημένο είδωλο των πανταχού «πιστών» του. Από το πρώτο κεφάλαιο, όπου βρίσκονται οι πληροφορίες για την παιδική και πρώτη νεανική ηλικία του ποιητή, παρακολουθεί κανείς το ξεκίνημα μιας ανατρεπτικής προσωπικότητας: Ο Μαγιακόφσκι, νέος πολύ, ξεκινώντας από τη Γεωργία όπου γεννήθηκε από Ρώσους γονείς το 1893 και ερχόμενος στη Μόσχα, άρχισε μαζί με τις καλλιτεχνικές δραστηριότητές του –ζωγραφική και αβανγκάρντ ποίηση– να παίζει τυχερά παιχνίδια, ενώ πέρασε κάμποσο καιρό στις τσαρικές φυλακές ως επαναστατικό στοιχείο. «Όταν τα λεφτά δεν του έφταναν, πεινούσε και κοιμόταν σε παγκάκια στα πάρκα. …ήταν ένας παθιασμένος παίκτης που περνούσε κάθε ελεύθερο λεπτό στα τραπέζια των χαρτοπαικτών ή του μπιλιάρδου.» (σ. 12) Μια άγνωστη φωτογραφία του τον δείχνει σε μια χορευτική-περιπαικτική στάση μαζί με κάποια άγνωστη κοπέλα. Εντυπωσιάζει εκεί το στόμα του, το στόμα ενός εικοσάχρονου χωρίς δόντια, μια και από τότε κιόλας του είχαν πέσει ή χαλάσει τα περισσότερα λόγω των κακουχιών που περνούσε. Ο Γιάνγκφελντ εμμένει πολύ στη σχέση του Μαγιακόφσκι με τους Μπρικ – οι πρώτες ενότητες του βιβλίου διαμορφώνονται σχεδόν ως παράλληλες βιογραφίες, αφού παρακολουθούν την πορεία τόσο του Οσίπ όσο και της μετέπειτα γυναίκας του Λίλης πριν αυτοί ακόμα τον συναντήσουν, πριν γίνουν οι πιο στενοί του σύντροφοι στη ζωή, πριν προχωρήσουν σε αυτό που η Λίλη ονόμαζε γάμο των τριών· έναν γάμο που υπέσκαπτε κάθε απόπειρα μόνιμης σχέσης με μια από τις πολλές γυναίκες που παράλληλα με αυτήν –και εν γνώσει της πάντα– συνόδευσαν κατά καιρούς τον ποιητή. Αδιανόητη για τον σημερινό αναγνώστη είναι η ερωτική συμπεριφορά των διανοουμένων της επανάστασης. Στο κεφάλαιο με τον τίτλο «Λίλη», ο Γιάνγκφελντ ανάγει την ελευθεριότητα στα ήθη της μετεπαναστατικής εποχής στην καταιγιστική επιρροή που είχαν τα μυθιστορήματα Πατέρες και παιδιά του Τουργκένιεφ και Τι πρέπει να κάνουμε του Νικολάι Τσερνισέφσκι ήδη από τη δεκαετία του 1860: Ο μηδενιστής ήρωας του Τουργκένιεφ Μπαζάροφ απαρνείται κάθε κοινωνική αξία, ενώ ο Νικολάι Τσερνισέφσκι αποδεικνύεται ένθερμος υποστηρικτής της γυναικείας απελευθέρωσης, απαιτώντας για τις γυναίκες το δικαίωμα να ζουν με όποιον άνδρα επιθυμούν, ακόμα και αν είναι παντρεμένες, να έχουν τη δική τους κρεβατοκάμαρα, το δικαίωμα να σπουδάζουν, να εργάζονται και να αγαπούν με δική τους επιλογή. «Πώς γίνεται να είσαι ιδιοκτήτης ενός άλλου ανθρώπου; Το να κατέχεις ένα παλτό ή ένα ζευγάρι παντόφλες, ναι, γίνεται. Αλλά κατά τ’ άλλα, ανοησίες!» κήρυττε ο Τσερνισέφσκι τις ακόμα και σήμερα ρηξικέλευθες ιδέες του. Στο κεφάλαιο με τίτλο “Changez vos dames!” περιγράφεται πώς ο σοβιετικός οικογενειακός νόμος που υιοθετήθηκε το 1918 επέτρεπε μόνο τον πολιτικό γάμο, διευκόλυνε εξαιρετικά τις διαδικασίες του διαζυγίου και αναγνώριζε όλα τα παιδιά, τόσο τα εντός όσο και τα εκτός γάμου ως ισότιμα. Το 1926, μάλιστα, ακόμα και αυτή η υπηρεσιακή καταχώρηση ενός γάμου κρίθηκε μη υποχρεωτική: Αρκούσε η αποδεικνυόμενη δια της συγκατοίκησης επιθυμία δυο ανθρώπων να είναι σύζυγοι για να αναγνωρίζονται ως σύζυγοι και από τις υπηρεσίες. Η Λίλη Μπρικ έπαιξε, ολοφάνερα, τον πιο κεντρικό ρόλο στη ζωή και το έργο του Μαγιακόφσκι, ο οποίος με μια και μοναδική εξαίρεση της αφιέρωνε ανελλιπώς όλα του τα έργα. Ο νόμιμος σύζυγός της, από τα πρώτα χρόνια κιόλας του γάμου τους, δεν φαίνεται να είχε κανενός είδους αίσθημα ζήλειας και το 1925 συναίνεσε στη συγκατοίκηση με τον Μαγιακόφσκι σε ένα διαμέρισμα ειδικά διαμορφωμένο από τον ποιητή και για τους τρεις. Στα πέντε χρόνια που διήρκεσε αυτή η συστέγαση, μέχρι τον θάνατο του ποιητή, από τα κρεβάτια όλων –και του Μπρικ– αλλά ειδικά της Λίλης και του Μαγιακόφσκι παρέλασαν διάφοροι εραστές και ερωμένες, χωρίς ο «γάμος» των τριών να διαταράσσεται στο παραμικρό. Μια ομάδα διανοουμένων στη Μόσχα, 11 Μαΐου 1924. Διακρίνονται από αριστερά οι: Μπορίς Παστερνάκ, Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, ο Ιάπωνας συγγραφέας Τομίζι Ταμίτζι Νάιτο, Αντρέι Βοζνεσένσκι, Όλγα Τρετυακόβα, Σεργκέι Αϊζενστάιν, Λίλη Μπρικ. Τους τρεις αχώριστους φίλους/εραστές ένωσε το 1915 περίπου η ποίηση, ο θαυμασμός τους για την επανάσταση που έφερνε ο φουτουρισμός, και η λατρεία του Οσίπ για το ποίημα του Μαγιακόφσκι «Σύννεφο με παντελόνια», αυτό που δημοσιευμένο έφερε για πρώτη φορά την έκτοτε συνεχώς επαναλαμβανόμενη αφιέρωση «Σε σένα, Λίλια». Οι δυο αστοί σύζυγοι φρόντισαν να μεταμορφώσουν τον εξαθλιωμένο μποέμ ποιητή σε κομψό νέο, του αγόρασαν κοστούμι, χρηματοδότησαν το φτιάξιμο των δοντιών του. Στον δικό τους κύκλο γνώρισε ο Μαγιακόφσκι τον Σκλόφσκι που το 1914 είχε γράψει το επαναστατικό κείμενο «Η ανάσταση του Λόγου»: Στο κομμάτι αυτό, ο Σκλόφσκι επετίθετο στους ξεπερασμένους πλέον θεωρητικούς λογοτεχνίας που επέμεναν πως η λογοτεχνία ήταν μια αντανάκλαση είτε της ζωής (ρεαλισμός) είτε κάποιας υψηλότερης πραγματικότητας (συμβολισμός). Υποστήριζε πως το αντικείμενο της λογοτεχνικής έρευνας θα έπρεπε, αντιθέτως, να είναι «η λογοτεχνία αυτή καθεαυτή», αυτό που κάνει τη λογοτεχνία, λογοτεχνία: ομοιοκαταληξία και παρηχήσεις στην ποίηση, σύνθεση στην πεζογραφία κ.λπ. (σ. 89) Η επανάσταση σήμανε για την πορεία των φουτουριστών και του Μαγιακόφσκι πολλά εμπόδια. Όσο και αν στη λογοτεχνική ιστορία έμεινε ως «ο ποιητής της επανάστασης», όσο και αν ως Ρώσος φουτουριστής –σε αντίθεση με τον Ιταλό Μαρινέττι– προσεταιρίστηκε την επαναστατική ιδεολογία, από τους πρώτους μήνες και μέχρι το τέλος της ζωής του βρισκόταν ξανά και ξανά απέναντι σε κεντρικά σχεδιασμένες και με εξωλογοτεχνικά κριτήρια οργανωμένες λογοτεχνικές συσπειρώσεις: Στην αρχή ήταν η «Προλέτκουλτ», στο τέλος της ζωής του τον ταλάνιζαν τα μέλη της «RAPP» (Rosijskaja associacija proletarskich pisatelej, ήτοι Ρωσική Ομοσπονδία Προλετάριων Συγγραφέων), αυτοί δηλαδή που αλαζονικά ήθελαν να κρίνουν το λογοτέχνημα από την προλεταριακή ή μη καταγωγή του εκάστοτε δημιουργού. Όταν πριν αυτοκτονήσει υποχώρησε και εγκαταλείποντας το REF (Revoljucionnyj front iskusstva / Επαναστατικό Μέτωπο Τέχνης), τη διάδοχη δηλαδή λογοτεχνική οργάνωση του LEF (Levij front iskusstva / Αριστερό Μέτωπο Τέχνης – το πρώτο σχήμα που είχε δημιουργήσει) προσχώρησε στη RAPP, κανείς δεν είδε την κίνησή του αυτή ως φιλικό συμβιβασμό: τότε ήταν περισσότερο από ποτέ που άρχισαν οι πραγματικές παρενοχλήσεις και επιθέσεις. Ο εσαεί διαφημιζόμενος εν Ελλάδι Αλεξάντρ Φαντέεφ (συγγραφέας του σοσιαλρεαλιστικού μυθιστορήματος Νέα Φρουρά και μετέπειτα προεδρεύων του Συνδέσμου Σοβιετικών Συγγραφέων) δήλωσε σε μια συνέντευξή του πως ο Μαγιακόφσκι θα γινόταν αποδεκτός στην οργάνωση μόνο εφόσον απαλλασσόταν «από τις θεωρητικές αποσκευές του» (σ. 499), ενώ μια εβδομάδα πριν την πρεμιέρα του «Χαμάμ» ένας ανεκδιήγητος κριτικός λογοτεχνίας που επί δεκαετίες συνδιαμόρφωνε το κλίμα πολιτικών διώξεων στη λογοτεχνία, ο Ερμίλοφ, τον κατηγόρησε για ψευτοαριστερό ύφος και σαφείς τροτσκιστικές τάσεις. Στην έκδοση της Μεγάλης Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας του 1930 αναφερόταν για τον Μαγιακόφσκι: «Η επαναστατικότητα του Μ., αναρχική και ατομικιστική, είναι κατ’ ουσία μικροαστική», ενώ ο συντάκτης του λήμματος διαβεβαίωνε το αναγνωστικό κοινό πως ο ποιητής ήταν ενάντια στην κοσμοθεωρία των προλετάριων ακόμα και μετά την Οκτωβριανή επανάσταση (σ. 495). Όλα αυτά δεν θα είχαν ιδιαίτερη σημασία εάν την εποχή εκείνη δεν είχαν αρχίσει σοβαρές εκκαθαρίσεις με εκτοπίσεις αλλά και συνοπτικές εκτελέσεις αντιφρονούντων. Αριστερά: Ο Μαγιακόφσκι το 1924 με τον Σκότι, δώρο της Λίλης τον οποίο αγόρασε στην Αγγλία, σε φωτογραφία του Α. Ρότσενκο. Δεξιά: Ο Μαγιακόφσκι περιμένοντας τηλεφώνημα από τη Λίλη. Φωτογραφία του Αβραάμ Στέρενμπεργκ, αδελφού του ζωγράφου Ντέιβιντ. Στην παρουσίαση της ζωής του Μαγιακόφσκι που κάνει ο Γιάνγκφελντ ανατρέπονται εντυπώσεις χτισμένες στη βάση του μύθου: Έτσι, για παράδειγμα, μαθαίνουμε για την κάκιστη σχέση του θρυλικού συγγραφέα της επανάστασης Μαξίμ Γκόρκι με τον Μαγιακόφσκι, σχέση που από τη μεριά του Γκόρκι άγγιξε τα όρια της κακοήθειας όταν ο τελευταίος, το 1918, αναπαρήγαγε τη φήμη (που είχε θέσει σε κυκλοφορία ο φιλόλογος και συγγραφέας Κορνέι Τσουκόφσκι) πως τάχα ο Μαγιακόφσκι «είχε κολλήσει ένα νέο κορίτσι με σύφιλη και μετά προσπάθησε να εκβιάσει τους γονείς της», μια φήμη που παρά το γελοίο της υπόθεσης έκανε τον ποιητή να υποφέρει πολύ. Έκτοτε, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γιακομπσόν, ο Μαγιακόφσκι δεν έχανε ευκαιρία να κακολογήσει τον Γκόρκι. (σ. 130-132) Πέρα όμως από αυτά τα μάλλον ανώδυνα «κουτσομπολιά», η θέση των ανθρώπων της τέχνης το αργότερο μετά το 1920 άρχισε να δυσχεραίνεται. Το 1921, ο Μαγιακόφσκι πέρασε από λογοκρισία και δημοσίευσε το ποίημά του «150.000.000». Το ποίημα δεν άρεσε καθόλου στον Λένιν, ο οποίος έστειλε ένα οργισμένο γράμμα στον Λουνατσάρσκι: Δεν ντρέπεσαι να ψηφίσεις υπέρ της δημοσίευσης του 150.000.000 του Μαγιακόφσκι, σε 5.000 αντίγραφα; Σκουπίδι, ανόητο, απίστευτα ανόητο και υπερφίαλο. Κατά τη γνώμη μου κάτι τέτοια θα πρέπει να τυπώνονται 1 στις 10 περιπτώσεις και πάντως σε όχι πάνω από 1.500 αντίτυπα για βιβλιοθήκες και εκκεντρικούς τύπους. (σ. 162) Την ίδια χρονιά, ο Γεβγκένι Ζαμιάτιν έγραφε: Φοβάμαι πως δεν θα έχουμε κανενός είδους νέα λογοτεχνία, αν δεν γιατρευτούμε από αυτόν τον νέο καθολικισμό, που τρέμει κάθε αιρετική λέξη τόσο όσο έκανε και ο παλιός. Και αν η αρρώστια αυτή αποδειχθεί μη ιάσιμη, τότε φοβάμαι πως η ρωσική λογοτεχνία θα έχει μόνο ένα μέλλον: το παρελθόν της. (σ. 157) Το 1921 χρονολογείται επίσης η εξέγερση της Κρονστάνδης, και εκτελέστηκε ο ποιητής Νικολάι Γκουμιλιόφ, ένας από τους συνιδρυτές του κινήματος του ακμεϊσμού, σύζυγος της Άννας Αχμάτοβα. Ο Μαγιακόφσκι συγκλονίστηκε από το νέο – η Μαρίνα Τσβετάεβα χαρακτήρισε σε ένα γράμμα της προς την χήρα του τον ποιητή ως τον «μόνο αληθινό φίλο», που κυκλοφορούσε «με σπασμένη την καρδιά από το πένθος» (σ. 177). Το 1922 ήταν η χρονιά που η ΕΣΣΔ έχασε μεμιάς μια σειρά από σημαντικούς διανοητές, φιλοσόφους, αλλά και πεζογράφους. Είτε εθελοντικά, είτε με τα λεγόμενα «πλοία των φιλοσόφων», τον Σεπτέμβριο και τον Νοέμβριο εγκατέλειψαν υποχρεωτικά τη χώρα με διαταγή του Λένιν ονόματα όπως ο Σεμιόν Φρανκ, ο Νικολάι Μπερντιάεφ, ο Σεργκέι Τρουμπετσκόι, ο Νικολάι Λόσκι. Οι ποιητές, αντιθέτως, παρέμειναν στην πλειονότητά τους· οι Μαντελστάμ, Παστερνάκ, Αχμάτοβα, Γεσένιν έμειναν στη χώρα, αν και ανάμεσά τους μόνο ο Μαγιακόφσκι υποστήριζε με όλη του την καρδιά την επανάσταση πλέον, όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Γιάνγκφελντ (σ. 225). Ο Μαγιακόφσκι, σε ολόκληρο το βιβλίο παρουσιάζεται ως ένας ιδιαίτερα ενθουσιώδης, πολύ αυθόρμητος και φυσικά ταλαντούχος bon viveur. Σε πείσμα της αγιογραφίας του, ο ποιητής απολάμβανε τη ζωή όσο λίγοι. Φίλος με τον Λουνατσάρσκι και πολλές επιφανείς πολιτικές προσωπικότητες της εποχής, ταξίδευε πολύ συχνά στο εξωτερικό (κυρίως στο Βερολίνο μαζί με την Λίλη και την αδελφή της Έλσα –την μετέπειτα Έλσα Τριολέ-Αραγκόν–, στο Παρίσι, όπου γνώρισε και ερωτεύτηκε την Τατιάνα, στη Νέα Υόρκη όπου ερωτεύτηκε την νεαρότατη Έλι με την οποία απέκτησε και ένα εξώγαμο κοριτσάκι, νυν καθηγήτρια σλαβολογίας, στην Κυανή Ακτή, στο Μεξικό), και του άρεσε να ψωνίζει ακριβά δώρα για τον εαυτό του και τους φίλους του. Φανατικός παίκτης και εμμονικός καπνιστής πάντα, είχε περάσει την πρώτη του διαμονή στο Βερολίνο κλεισμένος σε ένα δωμάτιο να χαρτοπαίζει, ενώ κάποτε στη Γαλλία έχασε ακόμα και το ποσό που χρειαζόταν για τα εισιτήρια επιστροφής του. Ξόδευε τα χρήματα που συγκέντρωνε από τις συχνότατες και πολύ εξαντλητικές δημόσιες απαγγελίες και διαλέξεις του, αλλά και από τα δικαιώματα των θεατρικών έργων και των ταινιών του, σχεδόν αμέσως. Κανόνιζε να συναντηθεί με τη Λίλη ή και άλλους φίλους του σε διάφορα σημεία της Ευρώπης, αν και συχνά η καθυστέρηση έκδοσης βίζας εισόδου για τον έναν ή τον άλλον της παρέας ανέτρεπε τα σχέδια των συναντήσεων. Όλα αυτά μέχρι τη χρονιά του θανάτου του, που κάποιος πρέπει να του είπε μυστικά πως είχε αποφασιστεί να μην του χορηγήσουν περαιτέρω διαβατήριο και άδεια εξόδου από την ΕΣΣΔ. Ο Μαγιακόφσκι, πέρα από την εικόνα του «επαναστάτη ποιητή» ήταν ένας εξαιρετικά ευνοημένος από την τύχη και τη σοβιετική εξουσία διανοούμενος, αντισυμβατικός και συγχρόνως επιρρεπής στη χλιδή, καλοντυμένος, αλλά και θυελλώδης στις αντιδράσεις του. Το βιβλίο παρακολουθεί την πορεία του ανά τον κόσμο, τις στάσεις του, αλλά και τις λεπτομέρειες των συχνών μηνυμάτων, τηλεγραφημάτων και επιστολών προς και από τους αγαπημένους του, που ενώ φαντάζουν ασήμαντες, συνθέτουν την εικόνα ενός ανθρώπου όλο χαρά για τη ζωή, πληθωρικού και ανήσυχου. Ενός ανθρώπου που μέχρι ενός σημείου πίστεψε με αφέλεια πως θα μπορούσε να πραγματώσει ένα ανέφικτο όνειρο, να συμβάλει με το έργο του στην οικοδόμηση ενός κόσμου κατάλληλου για ποιητές και καλλιτέχνες. Η φωτογραφία τραβήχτηκε μόλις σήκωσαν τον νεκρό Μαγιακόφσκι από το πάτωμα και παρέμεινε άγνωστη για δεκαετίες. Βρέθηκε μετά από την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος στο φάκελο «Αυτοκτονία Μαγιακόφσκι» του αρχείου του επικεφαλής της NKVD Νικολάι Γιεζόφ. Στο πλαίσιο, μάλλον, αυτής της αφέλειας ή άγνοιας (για τα πάντα υπάρχει μια «πρώτη φορά», και η τυφλή πίστη στο όνειρο μιας δίκαιης σοσιαλιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ ήταν αυτή η πρώτη φορά για πάρα πολλούς, ανάμεσα στους οποίους εξέχουσα θέση κατέχει αδιαμφισβήτητα ο Μαγιακόφσκι), μαθαίνουμε από τον Γιάνγκφελντ πως ο συγχρωτισμός με αξιωματικούς των τόσο απεχθών από σημερινή σκοπιά και με την γνώση των εγκλημάτων τους αξιωματούχων των μυστικών υπηρεσιών ήταν κάτι πολύ σύνηθες. Οι μυστικοί πράκτορες θεωρούνταν από πολλούς νέους κομμουνιστές το λιγότερο ήρωες. Μέσα από τη σημερινή γνώση και τις σημερινές αντιλήψεις οι σχέσεις αυτές φαντάζουν απαράδεκτες. Όταν όμως ο Γιάνγκφελντ περιγράφει έναν φίλο τού Μαγιακόφσκι με το προσωνύμιο «Ο σνομπ» καθώς και τη θέση στη ζωή του των αξιωματικών της μυστικής αστυνομίας με τα ονόματα «Γιάνια» και «Ζόρια», πληροφορώντας μας ότι οι άνθρωποι αυτοί συναγελάζονταν στον κύκλο του ποιητή χωρίς να κρύβουν πως ήταν συνεργάτες των τρομερών αυτών υπηρεσιών, προσθέτει: «Το να κρίνουμε την άποψη των Σοβιετικών για την Γκε Πε Ου από την οπτική γωνία της τωρινής μας γνώσης για τις εκκαθαρίσεις του ’30 είναι βαθιά ανιστόρητο». (σ. 461) Έτσι μαθαίνουμε πως το όπλο με το οποίο αυτοπυροβολήθηκε ο Μαγιακόφσκι του το είχε δωρίσει πριν λίγο καιρό ο καλός του φίλος (!) επικεφαλής της ουκρανικής μυστικής υπηρεσίας, Βαλέρι Γκοροζάνιν, ενώ ο εκτελεσθείς αργότερα υπάλληλος των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών Γιάκοφ Αγκράνοφ (αυτός που θα είχε την «τιμή» το 1934 να συλλάβει ο ίδιος τον Μαντελστάμ), σύχναζε πολύ συχνά στον κύκλο του, φωτογραφιζόμενος με τις παρέες του, δίνοντας συμβουλές, συμμετέχοντας στην χαρούμενη μέθη της μετεπαναστατικής δημιουργίας. Αναλόγως μαθαίνουμε πως στις μυστικές υπηρεσίες είχε ενταχθεί από νωρίς κιόλας ο Οσίπ Μπρικ, χωρίς αυτό να ενοχλεί κανέναν από τους στενούς του φίλους, για να μην πούμε για τη γυναίκα του Λίλη και τον προσκολλημένο σε αυτήν ποιητή. Το διαμέρισμα των Μπρικ, σχολίαζε ο Μπορίς Παστερνάκ, ενίοτε έμοιαζε με «παράρτημα της αστυνομίας της Μόσχας». Όταν ο Μαγιακόφσκι αυτοπυροβολήθηκε μετά από μια σύντομη αλλά πολύ άσχημη περίοδο κατάθλιψης, πρώτοι έσπευσαν στο διαμέρισμά του οι αξιωματούχοι των μυστικών υπηρεσιών: Ο μετέπειτα επικεφαλής των εκκαθαρίσεων του Στάλιν, Γιεζόφ, φωτογράφισε και πήρε στο αρχείο του μια συνταρακτική φωτογραφία του ποιητή όπως τον είχαν εναποθέσει πρόχειρα σε ένα ντιβάνι. Τη φωτογραφία δημοσιεύει ο Λάνγκφελντ, ανάμεσα σε πολλά άλλα πολύ ενδιαφέροντα νέα στοιχεία από τις αρχειακές του έρευνες. Το βιβλίο αυτό αξίζει να διαβαστεί, όχι μόνον ως μια πλήρης βιογραφία τού τόσο λατρεμένου από πολλούς ποιητή, αλλά και ως μια εξαιρετικά ακριβής και πολύ ενδιαφέρουσα αποτύπωση της κοινωνίας, των ηθών, της καθημερινότητας, της ουτοπίας, εντέλει, στο πλαίσιο αυτού του πειράματος που ονομάστηκε ΕΣΣΔ τις πρώτες δυο δεκαετίες της σύντομης ιστορίας του. [1] Από το ποίημά του «Ο άνθρωπος» σε μετάφραση Γιάννη Ρίτσου. [2] Περ. Εποχές, τεύχη 18 και 19 (1964), καθώς και στο Έξω απ’ τα δόντια, Ύψιλον, Αθήνα 1982, σ. 133-167. [3] Άρης Αλεξάνδρου, Έξω απ’ τα δόντια, ό.π., σ. 147-48 και 153. [4] Κυριάκος Ραμολής, «Συνομιλούμε άρα υπάρχουμε – Πτυχές της πρόσληψης του Μαγιακόφσκι από τον Αλεξάνδρου και τον Ρίτσο», ARB, τχ. 48 (Φεβρ. 2014). [5] Clare Cavanagh, “Mayakovsky: Model poet”, TLS, 5 Αυγούστου 2015. [6] Βλ. εδώ τη μελέτη της Χριστίνας Ντουνιά, «Η αριστερά του ’30 και το “ταμπούρλο της Οχτωβριανής Επανάστασης”», Αντί, τχ. 282 (1984), όπου παρατηρείται ανάμεσα σε άλλα και η μονόπλευρη πρόσληψη της ποίησης του Μαγιακόφσκι στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1930, φαινόμενο όχι «αποκλειστικά ελληνικό». [7] Γ. Ρίτσος, «Περί Μαγιακόβσκη» (γράφεται στην Αθήνα τον Μάιο του 1963 και πρωτοδημοσιεύεται στην Επιθεώρηση Τέχνης, αρ. 106-107 (Οκτ.-Νοέμ. 1963), σ. 387-402), για να συμπεριληφθεί αργότερα στον τόμο Γιάννης Ρίτσος, Μελετήματα: Μαγιακόβσκη - Χικμέτ - Έρενμπουργκ - Ελυάρ - «Μαρτυρίες» - «Θυρωρείο», Κέδρος, Αθήνα 1974. [8] Το ίδιο έκανε αργότερα και ο δικός μας Άρης Αλεξάνδρου προς τον Μαγιακόφσκι.

Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι: καλοζωία, έρωτες, ταξίδια κι επανάσταση

Σύνδεση