Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν στο Μπαϊρόιτ

Το φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ ιδρύθηκε από τον Ριχάρδο Βάγκνερ το 1874 όταν ολοκλήρωσε την κατασκευή του κτιρίου που έκτοτε φιλοξενεί τις παραστάσεις των έργων του κάθε καλοκαίρι. Η ακουστική της όπερας είναι μοναδική και η ποιότητα της φετινής τουλάχιστον ορχήστρας υπό τη διεύθυνση του εξαιρετικού Κυρίλ Πετρένκο δεν έχει το ταίρι της. Το λιμπρέτο της τετραλογίας του Δαχτυλιδιού έγραψε όπως και τη μουσική ο ίδιος ο συνθέτης, προσπαθώντας να πραγματοποιήσει το ιδεώδες του συνολικού δημιουργού – μουσικής, λόγου, θεάματος. Αναμφίβολα η μουσική που αποτελεί την κορωνίδα του έργου του αυτονομείται από το αντικείμενο της αρχικής έμπνευσης και κινείται μέσα στο δικό της υπερβατικό κόσμο. Το πιο αμφιλεγόμενο στοιχείο της δεκαεξάωρης παράστασης υπήρξε η σκηνοθεσία του Φρανκ Κάστορφ, ο οποίος το 2013 αντιμετώπισε επί σκηνής το κοινό που τον γιουχάιζε. Είναι παιδί της ανατολικογερμανικής θεατρικής παράδοσης, με έντονη επιρροή του Μπρεχτ, αρκετό κιτς, ροπή προς την ειρωνεία και ελάχιστο σεβασμό για τις προθέσεις του δημιουργού. Με όλα αυτά τα εφόδια κατάφερε σχεδόν να αποδομήσει τον μύθο της τετραλογίας στο Μπαϊρόιτ. Φρόντισε έτσι στις πιο συναισθηματικά φορτισμένες στιγμές να διασπάσει την προσοχή του κοινού με μπρεχτικά τεχνάσματα. Η Βρουγχίλδη, η πρώτη από τις Βαλκυρίες, καταδικασμένη από τον πατέρα της, τον βασιλιά των θεών Βόταν, να κοιμάται αιωνίως ώσπου να την ξυπνήσει ένας ήρωας, αντί να ελευθερωθεί με ένα φιλί του Ζήγκφριντ, αναδύεται μέσα από τα σκουπίδια του Βερολίνου. Καθώς το ερωτευμένο ζευγάρι χαριεντίζεται, τρεις ενοχλητικοί κροκόδειλοι παρεμβαίνουν τη στιγμή που ακούγεται το υπέροχο “Ειδύλλιο του Ζήγκφριντ”. Ο Κάστορφ δεν είναι πάντα εκτός θέματος, ιδιαίτερα όταν βλέπει τους θεούς σαν μια σύγχρονη μαφία παραδομένη στη λαγνεία και με μόνο ιδανικό το χρήμα. Τα νόθα τους έχουν συνήθως κακό τέλος, παρά την ακατανίκητη αγάπη ανάμεσά τους, που ο Βάγκνερ θεωρεί σωτηρία της ανθρωπότητας. Η πλοκή σύμφωνα με τον Κάστορφ αρχίζει σε ένα παλιομοδίτικο μοτέλ του Τέξας που θυμίζει τον Ντέιβιντ Λυντς. Σ’ αυτό μια μικρή πισίνα υποκαθιστά τον Ρήνο, ο οποίος δεν θα επανεμφανιστεί στο έργο. Οι νύμφες που φυλάνε το χρυσάφι του ποταμού είναι κυρίες ελαφρών ηθών. Ο Βόταν και οι μπράβοι του κατοικούν στον επάνω όροφο του μοτέλ, όπου πρωτοεμφανίζεται στο κρεβάτι με τη Φρίκα τη γυναίκα του, αλλά και την αδελφή τους Φράια. Το δεξί του χέρι είναι ο υποχθόνιος θεός της φωτιάς, ο Λόγκε, που αναβοσβήνει διαρκώς τον αναπτήρα για να μας θυμίσει την ιδιότητά του. Ο Κάστορφ δεν εμφανίζει τον Βόταν ποτέ στην επουράνια Βαλχάλα, αλλά τον κρατάει στη γη κοντά στις σκοτεινές υποθέσεις του. Στη συμμορία μετέχουν οι δικοί του, ο Ντόνερ, ο Φρο και ο Λόγκε. Ο ίδιος ηγείται, συνάπτει συμφωνίες για να τις καταπατήσει, υπόσχεται για να αναιρέσει και καταδικάζει τους καλύτερους και τιμιότερους απογόνους του σε αιώνιο ύπνο ή θάνατο. Αντικείμενο κάθε δολοπλοκίας είναι το χρήμα ή το πετρέλαιο που υπονοείται αλλά δεν φαίνεται. Ως εδώ Βάγκνερ και Κάστορφ συμφωνούν χωρίς όμως να ταυτίζονται στην ατμόσφαιρα του έργου. Άλλες ιδέες-ευρήματα του σκηνοθέτη παραστρατούν και χάνονται μέσα στα πολλά μονοπάτια του έργου. Η γνωριμία με την εποχή του Βάγκνερ δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ο συνθέτης ταυτίστηκε στα νιάτα του με την φιλελεύθερη επανάσταση του 1848 και αργότερα είχε φίλους αριστερούς και αναρχικούς αφού θεωρούσε τον εαυτό του επαναστάτη. Όπως πολλοί ρομαντικοί τοποθετούσε το έργο του στις μελλοντικές κατακτήσεις της ανθρωπότητας. Ο εκπεφρασμένος του αντισημιτισμός ευθύνεται για την υστεροφημία του σαν πρώιμου θαυμαστή του μελλοντικού ναζιστικού καθεστώτος. Η συμβία του Κόζιμα φρόντισε ώστε αυτή η φήμη να επιβεβαιωθεί. Δυο γυναίκες μοιράστηκαν τα πρώτα πενήντα χρόνια της διεύθυνσης του φεστιβάλ. Η Κόζιμα, που έζησε πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Βάγκνερ, και η νύφη της, Αγγλίδα Γουίνιφρεδ, η οποία παντρεύτηκε τον μοναχογιό της Κόζιμα, τον Ζήγκφριντ. Κάποια από τις κόρες παντρεύτηκε τον Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλαιν, τον γνωστότερο ρατσιστή φιλόσοφο του 19ου αιώνα. Είναι φανερό ότι ο αντιεβραϊσμός είχε μεγάλη πέραση στους Βάγκνερ και τον γαμπρό τους. Πάντως η Γουίνιφρεδ φρόντισε κατά τα χρόνια του Ναζισμού να πραγματοποιήσει κάθαρση του Φεστιβάλ από Εβραίους εκτελεστές, διευθυντές και σολίστ. Πολλοί από αυτούς οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα του θανάτου. Για όσους θέλουν να ζήσουν τον βαγκνερικό μύθο του Μπαϊρόιτ, υπάρχει λίγο κάτω από τον λόφο του θεάτρου σειρά από παράλληλες στήλες με τα ονόματα των θυμάτων των Βάγκνερ. Ας θυμίσουμε ότι η Γουίνιφρεδ υπήρξε φανατική θαυμάστρια του Χίτλερ, τον οποίο δεξιωνόταν συχνά στο Μπαϊρόιτ που ήταν προσκύνημα του δικτάτορα. Είναι πολύ πιθανό η σχέση τους να ήταν περισσότερο από πλατωνική. Ο παραπάνω απολογισμός εξηγεί την αποδομητική μανία του Κάστορφ χωρίς και να την δικαιολογεί. Η συγκεκριμένη παραγωγή του Δαχτυλιδιού θέτει επί τάπητος την ασυμβατότητα της ηρωικής αντίληψης της ζωής με τους ηθικά προβληματικούς χαρακτήρες του Βάγκνερ. Ο ίδιος πρέπει να είχε ανεπάρκεια υπερεγώ (κοινωνικού εγώ), γιατί δεν δίσταζε να προδίδει την εμπιστοσύνη των ευεργετών του. Οι οικονομικές του σχέσεις άλλωστε με τους χορηγούς του ήταν συχνά επιλήψιμες. Τι να πούμε όμως για τη μουσική του. Πρόκειται για το απόγειο ενός ρομαντισμού που δεν γίνεται ποτέ φλύαρος ή γκροτέσκος. Ακόμα και όσοι αγαπούν τους προκλασικούς ή τον Μπαχ και τον Μότσαρτ ως κορυφαίους της μουσικής, δεν μπορούν να αρνηθούν τη μοναδικότητα του Βάγκνερ και την επιρροή του στους μοντέρνους. Ο Στράους, ο Μάλερ και ο Μπρούκνερ συνεχίζουν το έργο του μέσα στον εικοστό αιώνα. Το μοτίβο του έρωτα με το μεταφυσικό του στοιχείο αλλά και της τρυφερής αγάπης που υπολειτουργεί στην παραγωγή του Κάστορφ διασώζονται στην εκστατική μουσική του Βάγκνερ. Αν κλείσεις τα μάτια στις κορυφαίες στιγμές επανασυνδέεσαι με τον δημιουργό, ενώ αν τα ανοίξεις παρακολουθείς μια ταινία νουάρ με υπόκρουση Βάγκνερ. Από τα τέσσερα μέρη η «Βαλκυρία» παραμένει περισσότερο πιστή στο αρχικό κείμενο. Ο «Ζήγκφριντ» εμφανίζεται σαν παλιόπαιδο με πρόωρη ανάπτυξη. Σκοτώνει τον Φάφνερ με καλάσνικοφ και ουδέποτε πλένεται με το αίμα του. Οι σχέσεις του με το πουλί του δάσους που τον καθοδηγεί καταλήγουν, όπως και οι περισσότερες επαφές με το άλλο φύλλο, στο σεξ. Πρέπει ωστόσο να προσθέσουμε ότι η υπέροχη κοπέλα που το υποδύεται προσθέτει με τα πλουμιστά της φτερά μια νότα σουρεαλισμού στην ωμή σκηνοθεσία. Οι σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας Βάγκνερ κυμάνθηκαν ανάμεσα στην αδιαφορία και το μίσος. Τα δυο αγόρια της Γουίνιφρεδ ανέλαβαν μετά από εκείνη τη διεύθυνση του φεστιβάλ. Πρώτος ο Βίλαντ, ο οποίος σταδιοδρόμησε νέος και ως διευθυντής στρατοπέδου συγκέντρωσης του Χίτλερ. Μετά τον πόλεμο διηύθυνε για πολλά χρόνια με επιτυχία το φεστιβάλ. Όταν πέθανε (1966) ο θρόνος πέρασε στον νεότερο, Βόλφγκαγκ, που φρόντισε να θάψει το έργο του αδελφού του. Σήμερα το επάνω χέρι έχει η Κατερίνα Βάγκνερ, νεότερη κόρη του Βόλφγκαγκ, κάποτε σε συνεργασία με την ετεροθαλή αδελφή της Εύα. Το ιστορικό των επιγόνων του Βάγκνερ εκτίθεται μαζί με τα θύματα του Ναζισμού, ενώ το σύνολο επιβλέπει μια τεράστια προτομή του συνθέτη από τον κύριο εκπρόσωπο του εθνικοσοσιαλισμού στην γλυπτική, Άρνο Μπρέκερ. Δυστυχώς κάποιες αστοχίες του Κάστορφ εξαφανίζουν καίριες στιγμές της τετραλογίας. Η ηρωική εξόντωση του δράκου αντικαθίσταται από μια πεζότατη εκτέλεσή του με αυτόματο όπλο. Αντί να περάσει ο Ζήγκφριντ μέσα από τη φωτιά για να αναστήσει με ένα φιλί τη Βρουγχίλδη, την παρακολουθεί να αναδύεται από τα σκουπίδια. Ο Ρήνος εμφανίζεται σε βίντεο για να δούμε τη νεκρική πομπή τού Χάγκεν, ο οποίος έχει σπάσει το κεφάλι του Ζήγκφριντ με ρόπαλο, αντί να τον λογχίσει στο μόνο τρωτό σημείο της πλάτης του. Τέλος, η Βρουγχίλδη αντί να κάψει με τη θεϊκή φωτιά τη Βαλχάλα και τον εαυτό της, αποσύρεται από τη σκηνή, αφού πρώτα ρίχνει βενζίνη στην Αλεξάντερπλατς του Βερολίνου. Η εντυπωσιακή σκηνογραφία του συνεργάτη του Κουστουρίτσα στο Underground, Αλεξάνταρ Ντένιτς, αφήνει ανεξίτηλη εντύπωση στον θεατή. Το εκτός τόπου Μπακού, με τις μουσικές ξύλινες μηχανές άντλησης πετρελαίου, παίζει για λίγο χωρίς συνέχεια, σαν υποκατάστατος τόπος πλουτισμού χάρη στον μαύρο χρυσό. Το ίδιο ισχύει και για το σοβιετικό Όρος Ράσμορ, όπου τους λαξευμένους στην πλαγιά του βουνού Αμερικανούς προέδρους αντικαθιστούν οι αρχάγγελοι του κομμουνισμού. Η έκπληξη που προκαλούν τα σκηνικά είναι βαγκνερικών διαστάσεων. Ο Ντένιτς και ο συνθέτης συμπίπτουν αρμονικά γιατί η μεγάλη μουσική αγκαλιάζει τα πάντα και μεταμορφώνει κάθε ασχήμια. Το κοινό του Αυγούστου 2015 εξέφρασε με ζωηρές επευφημίες την ευαρέσκειά του (ιδιαίτερα για τη διεύθυνση Πετρένκο). Τρία χρόνια μετά την πρώτη παράσταση η παραγωγή αυτή δικαιώνεται.

Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν στο Μπαϊρόιτ

Σύνδεση