Ρώμος Φιλύρας: Αναζητώντας το άυλο φως

Η σχετικά πρόσφατη έκδοση των ποιημάτων του Ρώμου Φιλύρα («Απάντων των ευρεθέντων»), την οποία επιμελήθηκαν ο Μπάμπης Καράογλου και η Αμαλία Ξυνογαλά[1] και η οποία δεν έτυχε της κριτικής προσοχής που της έπρεπε, υπήρξε ένα σημαντικό φιλολογικό γεγονός, πολύ πιο σημαντικό από πολλά υπερεπαινούμενα σήμερα εκδοτικά μας προϊόντα. Και είναι γεγονός σημαντικό όχι μόνο γιατί ο Φιλύρας είναι σπουδαίος ποιητής, αλλά και γιατί οι επιμελητές αντιμετώπισαν με επιτυχία ένα σοβαρό εκδοτικό πρόβλημα· το εξής: Ποια θα ήταν η εκδοτική βούληση του ποιητή ως προς την έκδοση των ποιητικών Απάντων του, αν σκεφτεί κανείς ότι συνέχισε να γράφει ποιήματα –και μάλιστα πλήθος– επί δεκαπέντε έτη, και μετά τον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο (1927); Τη σοβαρότητα του προβλήματος δηλώνουν και οι αντικρουόμενες απόψεις δύο ανθρώπων που γνώριζαν καλά, και αγαπούσαν, την ποίηση του Φιλύρα. Γράφει ο Αιμίλιος Χουρμούζιος το 1939: «Το περιμάζεμα του έργου του Ρώμου Φιλύρα είναι μια πράξη δικαιοσύνης προς τον ποιητή, μα ταυτόχρονα και χρήσιμη συμβολή στη μελέτη του νεοελληνικού λυρισμού».[2] Σχολιάζοντας ο Μιλτιάδης Μαλακάσης το παραπάνω χωρίο του Χουρμούζιου παρατηρεί: «Ευλάβεια [για το έργο του] θα ήταν το αντίθετο, δηλαδή το ξεκαθάρισμα της ποιητικής του παραγωγής, η αυστηρή του επιλογή και η ιστορική, μέσα σ’ αυτή, χρονολογική κατάταξη μετρημένων μελετημένων ποιημάτων του, από την ημέρα που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά ως την ημέρα που σημαδεύτηκαν από την ανήλεη μοίρα του. Καμμιά ανάγκη δεν είχε ο Ποιητής αυτός για την υστεροφημία του και τη δόξα του από πολυσέλιδο βιβλίο».[3] Η εκδοτική βούληση του ποιητή δηλώνεται ως το 1923 με τα έξι ποιητικά βιβλία που εξέδωσε από την αρχή της δεκαετίας του 1910 ως τότε (Ρόδα στον αφρό, 1911· Γυρισμοί, 1919· Οι ερχόμενες, 1920· Κλεψύδρα, 1921· Ο Πιερότος, 1922· Θυσία, 1923). Στα βιβλία αυτά, που περιέχουν συνολικά 182 ποιήματα, δεν περιλαμβάνονται 80 ποιήματα που ο Φιλύρας είχε, επιπλέον, δημοσιεύσει σε λογοτεχνικά περιοδικά (τα πρώτα το 1903, σε ηλικία 15 ετών). Από το 1924, όταν ήταν πλέον ορατά τα σημάδια της ασθένειάς του, ως τον θάνατό του το 1942 στο Δρομοκαΐτειο ο Φιλύρας συνέχισε να γράφει, και μάλιστα με διπλάσια πυκνότητα, ποιήματα (συνολικά περισσότερα από 350), πολλά από τα οποία τα έδινε σε επισκέπτες του· σχεδίαζε μάλιστα να συγκροτήσει από αυτά συλλογές ή ενότητες συλλογών.[4] Η απόφαση των φιλολογικών επιμελητών να χωρίσουν τα συγκεντρωμένα ποιήματα σε δύο τόμους ήταν στη συγκεκριμένη περίπτωση σωστή. Στον πρώτο τόμο περιέλαβαν κατά χρονολογική σειρά τα έξι δημοσιευμένα βιβλία και –σε μια δεύτερη ενότητα– τα ασύλλεκτα ποιήματα της περιόδου 1903-1923. Το πρόβλημα ήταν τα «ευρεθέντα» ποιήματα της δεύτερης περιόδου. Από μαρτυρίες φίλων του Φιλύρα και από επιστολή του ίδιου του ποιητή στον Μαλακάση προκύπτει ότι ο Φιλύρας δεν ήταν αντίθετος στο «περιμάζεμα» του έργου του. Όμως η κατάσταση των ευρεθέντων ποιημάτων κατά πόσο ανταποκρινόταν στην εκδοτική βούληση του ποιητή; Πολλά από αυτά είχαν δημοσιευτεί από φίλους του Φιλύρα σε περιοδικά ή ως μικρές συλλογές, μεταγεγραμμένα από τα δυσανάγνωστα χειρόγραφά τους, άλλα βρέθηκαν αποσπασματικά ή ατελείωτα, ενώ δεν έλειπαν και τα παραληρηματικά. Αποδεχόμενοι την άποψη του Συκουτρή ότι ο φιλολογικός επιμελητής οφείλει να δημοσιεύει το σύνολο των κειμένων ενός συγγραφέα, ακόμη και τα πιο ασήμαντα, ο Καράογλου και η Ξυνογαλά περιέλαβαν στον δεύτερο τόμο κατά χρονολογική τάξη (όσο αυτή ήταν δυνατόν να εξακριβωθεί) όλα τα ευρεθέντα ποιήματα, εκθέτοντας καταλεπτώς στην εισαγωγή τους τις δυσκολίες του εγχειρήματός τους. Η έκδοσή τους είναι προϊόν επίπονης έρευνας και υποδειγματικής φιλολογικής επιμέλειας. Ο Φιλύρας βρέθηκε στο ψυχιατρείο (όπου και πέθανε) σε ηλικία τριάντα εννέα ετών. Ποια θα ήταν η περαιτέρω πορεία της ποίησής του αν ήταν υγιής; Γράφει ο Τέλλος Άγρας το 1942 (έτος του θανάτου του): «Ήταν πεπρωμένο ο Ρώμος Φιλύρας να μείνη για πάντα για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία ένας επίδοξος ποιητής, που το έργο του δεν ωλοκληρώθηκε ποτέ, που απόμεινε μόνον ως τη μέση – ή, πιο σωστά, μάλλον στην αρχή… Και με τόσο λίγο, η θέση που του ταιριάζει βρίσκεται σήμερα ανάμεσα στον Μαλακάση και στον Καρυωτάκη. Αλλ’ όσοι διάβασαν έστω και τρία-τέσσερα από τ’ άφθονα ποιήματα εκείνης της ποιητικής του περιόδου [του ψυχιατρείου], που ήταν –αλλοίμονο!– η μακρότερη, κι έμειναν έκπληκτοι με το θάρρος με το οποίο υπερπηδά την ποιητική περιοχή του καιρού του […] πιστεύουν ότι ο Φιλύρας θα είχε δημιουργήσει κάτι άλλο, εντελώς ανεξάρτητο και χειράφετο, κάτι εντελώς πρωτότυπο – και ίσως μεγαλόπνοο. Όμως η τραγική μοίρα του Βιζυηνού και του Γεράσιμου Βώκου είχε ξαναζήσει ξαφνικά στο πρόσωπό του, κι όχι καν στα μισά της ζωής, αλλ’ ακριβώς την ώρα που η ποιητική του προσωπικότης ελάβαινε τη σύνθεσή της. Σχεδόν ως εκείνη την τραγικήν ώρα ο Φιλύρας αναζητούσε».[5] Δύσκολα θα μπορούσε να συμφωνήσει κανείς με αυτές τις εκτιμήσεις του Άγρα. Η προσεκτική ανάγνωση των ποιημάτων που δημοσίευσε ως το 1927 δείχνει ότι εκείνο που ο Φιλύρας αναζητούσε ποιητικά το είχε ήδη βρει, ότι η ποιητική προσωπικότητά του –αν κρίνουμε από το είδος του λυρισμού του, που το είχε οδηγήσει στα άκρα– είχε ολοκληρώσει τη διαμόρφωσή της. Τα «τρία-τέσσερα» ποιήματα της μετά το 1927 εποχής του δεν είναι ανώτερα από τα καλύτερα της προηγούμενης περιόδου του, ορισμένα από τα οποία πράγματι «υπερπηδούν την ποιητική περιοχή του καιρού του». Ο Φιλύρας δεν ήταν από τους ποιητές που ωριμάζουν αργά. Το ταλέντο του είχε φανεί από πολύ νωρίς (τα περισσότερα ποιήματα της πρώτης του συλλογής τα δημοσίευσε σε περιοδικά κατά την εφηβική του ηλικία), είχε ξεδιπλωθεί ορμητικά κατά τη δεκαετία του 1910, και ως τον εγκλεισμό του είχε αναπτύξει πλήρως τις δυνατότητές του. Για να εκτιμήσουμε σωστά τη συμβολή του Φιλύρα στην ελληνική ποίηση του 20ού αιώνα θα πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τη θέση του στην προμοντερνιστική περίοδο της ποίησής μας· μια θέση που προσδιορίζει εύστοχα, κατά τη γνώμη μου, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος στην εισαγωγή του πρώτου τόμου των ελλιπών Απάντων του 1939: «Ο Φιλύρας κατώρθωσε, σε μιαν εποχή ρευστή και μεταβατική, ν’ απηχήσει μ’ εκπληχτική ευαισθησία τα διασταυρωμένα ρεύματα, τις ενδιάθετες ποιητικές τάσεις και τις μόλις διαγραφόμενες ακόμη διεκδικήσεις του νεοελληνικού λυρισμού».[6] Είναι φανερό ότι με τις τελευταίες φράσεις του εδώ ο Χουρμούζιος υπονοεί την επιθυμία που διακρίνεται στην ποίηση του Φιλύρα να πάει πέρα από την τεχνοτροπία του τρέχοντος στην εποχή του λυρισμού. Η επιθυμία αυτή υποδηλώνεται με δύο τάσεις του Φιλύρα. Η πρώτη τάση διακρίνεται στη στιχουργία του. Ο Φιλύρας γνώριζε ότι ο έμμετρος στίχος δεν ήταν γλωσσική γυμναστική αλλά καλλιτεχνικός χορός της γλώσσας. Γι’ αυτό και ο στίχος του κινείται με μιαν ευλυγισία αισθητότερη από εκείνη του στίχου της εποχής του. Στίχοι ανισοσύλλαβοι ή ετερόμετροι μέσα στο ίδιο ποίημα, κάποτε ελευθερωμένοι ή και ελεύθεροι, παρατονισμοί, διατάραξη ή και κατάργηση της τομής του δεκαπεντασύλλαβου, συντίθενται αρμονικά στα ποιήματά του με μια χάρη αναγνωρίσιμη ως δική του – κι αυτά πριν από την υποτιθέμενη «στιχουργική ανταρσία του Καρυωτάκη».[7] Η δεύτερη τάση του Φιλύρα είναι η αναζήτηση μιας ποιητικής καθαρότητας, όχι με τη βαλερική έννοια (ο Φιλύρας αρχίζει την αναζήτησή του πριν από τον Βαλερύ), αλλά με την προσπάθεια ανύψωσης των επίγειων και καθημερινών σε έναν κόσμο ιδανικό.[8] Ο καθιερωμένος χαρακτηρισμός του λυρισμού του Φιλύρα ως πηγαίου είναι, αισθάνομαι, ανακριβής, γιατί παραπέμπει στην έννοια των αναμενόμενων πηγών του λυρισμού. Η διαφορά του Φιλύρα από τον τρέχοντα λυρισμό βρίσκεται, πιστεύω, στο ότι οι καταβολές του λυρισμού του δεν ξεκινούν από ψυχικά βάθη αλλά από ψυχικά ύψη και από ένα αίσθημα ηδονικού ιλίγγου που προκαλούν στον Φιλύρα (στον συγκεκριμένο ποιητή) αυτά τα ύψη. Στο άκρατο σκότος της ψυχής ο Φιλύρας αντιτάσσει την αναζήτηση του «άυλου φωτός» του ουρανού, κύρια πηγή του οποίου είναι ο έρωτας. Ο Φιλύρας έχει επίγνωση του μάταιου γι’ αυτόν μιας τέτοιας αναζήτησης. Το γεγονός ότι αυτό δεν ανακόπτει την επιθυμία του για ανάβαση –απεναντίας, θα έλεγε κανείς, την ενισχύει– δίνει στον λυρισμό του έναν ανεπαίσθητο (αυτo)ειρωνικό τόνο που είναι χαρακτηριστικός της ποιητικής του φωνής. Η αναζήτηση του άυλου φωτός στον Φιλύρα εκφράζεται με ένα αίσθημα εμφανιζόμενο με τη μορφή μιας κοπέλας περιγραφόμενης με όρους πετραρχικούς. Θα έλεγα ότι με τον Φιλύρα νιώθει κανείς μιαν αναζωπύρωση των πετραρχικών διαθέσεων της ποίησής μας –αίσθηση που την ενισχύει και η πυκνή σονετογραφία του– όπου στη θέση της ουράνιας μορφής της Λάουρας βρίσκουμε το πρόσωπο μιας Μαντόννας (ο Φιλύρας χρησιμοποιεί τη λέξη στα ιταλικά – «Madonna mia»: είναι κοινός τίτλος έξι ποιημάτων του), την οποία ενίοτε συμβολοποιεί και με τη μορφή μιας αιθέριας Ανδαλουσιανής ινφάντας σε ένα πλαίσιο συναφών συμφραζομένων. Ο Φιλύρας είναι καθαρός ποιητής με την ψυχοσωματική έννοια του όρου: όχι μόνο στην ποίησή του αλλά και στη ζωή του υπάρχει εκείνο το ειρωνικό κράμα στοχαστικότητας και αφέλειας, που αποτελεί προϋπόθεση για μια ποίηση πραγματικά καθαρή, και το οποίο διαποτίζει κυρίως εκείνα τα ποιήματα όπου ο ποιητής μιλάει για τον εαυτό του. Το βλέπουμε αυτό στον ευρύ κύκλο των ποιημάτων του “ισπανισμού” του Φιλύρα (όπως θα μπορούσαν να ονομαστούν τα ποιήματά του με ιβηρικά θέματα), στα οποία χρησιμοποιεί αντικειμενικές συστοιχίες – κύκλος που έχει πυρήνα του τον στενότερο κύκλο των ποιημάτων του για τον Δον Κιχώτη. Ως προς τον ευρύτερο κύκλο, στο ποίημα που έχει τον τίτλο «Ανταλούζα» (δηλαδή «Ανδαλουσία») ο Φιλύρας θεωρεί τους Καστιλλιάνους Ινφάντες προγόνους του. Σε ένα από τα δύο ποιήματα που έχουν τον τίτλο «Ισπανία» μιλά για την επιστροφή του στην πατρίδα του, στην Ισπανία, και για δύο εθνικότητές του, την ελληνική και την ισπανική. Μιλάει, βέβαια, για μια ποιητική πατρίδα, που είναι προσωπικό κράμα της δικής του Ελλάδας και της δικής του Ισπανίας (για την ακρίβεια, της δικής του Ανδαλουσίας). Ως προς τον κύκλο των “δονκιχωτικών” ποιημάτων του («Ο Δον Κιχώτης», «Ιδαλγός», «Πεπρωμένα», «Σε νέο φιλόσοφο»), σ’ αυτά η αντικειμενική συστοιχία γίνεται πιο συγκεκριμένη αφού λειτουργεί ως προσωπείο.[9] Αισθάνεται κανείς ότι, με τον τρόπο που απεικονίζει τον Δον Κιχώτη, ο Φιλύρας μιλάει για τον εαυτό του. «Δον Κιχώτη με Πήγασο» χαρακτήριζε ο Γιώργος Φτέρης τον Φιλύρα.[10] Με τον χαρακτηρισμό αυτό επιγράφει ο Γιάννης Δάλλας την εισαγωγή του στην ανθολόγησή του των ποιημάτων του Φιλύρα, που έχει τον τίτλο «Ρώμος Φιλύρας, ο ιδαλγός της ουτοπίας»,[11] ενώ ο Τάσος Κόρφης βλέπει τον Φιλύρα ως έναν «σύγχρονο Δον Κιχώτη, που βρίσκει την ομορφιά εκεί όπου οι άλλοι, οδηγημένοι από τη λογική, δεν μπορούν να την αναγνωρίσουν».[12] Αλλά και ο Καρυωτάκης με τους γνωστούς στίχους του για τον ποιητή: Άσε τα γύναια και το μαστροπό Λαό σου, Ρώμε Φιλύρα. Σε βάραθρο πέφτοντας αγριωπό κράτησε σκήπτρο και λύρα.[13] ο Καρυωτάκης του «Δον Κιχώτες», θα πρέπει να αισθανόταν ότι με το τετράστιχο αυτό περιγράφει μια σκηνή ανάλογη με εκείνες του λοιδορούμενου από τον όχλο για την τρέλα του Δον Κιχώτη. Το τετράστιχο αυτό θα μπορούσε να διαβαστεί παράλληλα με τα δονκιχωτικά ποιήματα του Φιλύρα, τα οποία συνθέτουν ένα είδος ψυχογραφίας του. Σε δύο από αυτά, που έχουν τον κοινό τίτλο «Πεπρωμένα» και που δημοσιεύτηκαν πριν από τους «Δον Κιχώτες» του Καρυωτάκη, ο Φιλύρας μιλάει χωρίς προσωπείο και λέει πράγματα όχι διαφορετικά από εκείνα του σονέτου του «Ο Δον Κιχώτης»: Περνώ σεμνός, σαν μες σε ξένη χώρα, Ιππότης μες στ’ αχάριστα τα πλήθη… Κι ενώ θε ν’ αναβράζει η καταχθόνια των Μικρών κι η θαμπή εναντιότη, όμως εμείς – η αφρόκρεμα κι οι πρώτοι – πιο εξαγνισμένοι από την καταφρόνια, ν’ αφήνουμε την τύφλα να ξεσπάει, που την αθανασία μας προμηνάει.[14] Παραθέτω και μερικούς στίχους από το «Ο Δον Κιχώτης», με τους οποίους περιγράφει τον ήρωα του Θερβάντες ως εξής: Στοχαστικής μιας ασκεψίας εικόνα, αλλόκοτης συνήθειας μεγαλείο παράδοξης απλότητος στοιχείο και λογισμού συνθέτου κολοφώνα.[15] Όπως είπα, νιώθει κανείς ότι με τους στίχους αυτούς ο Φιλύρας αυτοπροσωπογραφείται· όπως αυτοπροσωπογραφείται και με το ποίημα με τίτλο «Πορτραίτο», το οποίο υποτίθεται ότι απεικονίζει τον Αριστομένη Προβελέγγιο: Στο δρόμο, που το πλήθος τρέχει αδιάφορο, για κάθε ωραίο, αγάλι επερπατούσες, έμοιαζες σαν να σε ύψωνε πνοή και τίποτα σαν να μην εμισούσες. […] Ένας ιερεύς κάποιας θρησκείας απόκοσμης ή από του Βελασκέζ το θείο χρωστήρα ζωγραφισμένος Ανδαλούσιος άρχοντας προβαίνεις μες στην ανθρωποπλημμύρα. Στον πολυθόρυβο το δρόμο ένα πρωί σε αντίκρισα όραμα πράο, άυλο, της αγιοσύνης…[16] Το επίθετο άυλο που για τον Φιλύρα δηλώνει την καθαρότητα για την οποία μίλησα παραπάνω, τον εξαγνισμό ακόμη και του πιο ασήμαντου στοιχείου της καθημερινότητας, εμφανίζεται στους στίχους του τόσο συχνά, ώστε ν’ αποτελεί στοιχείο της ποιητικής του ταυτότητας. Ποιον θα πρέπει να αναγνωρίσουμε περισσότερο στο άυλο όραμα του «Πορτραίτου» μάς το υποδεικνύει και ένα άλλο από τα “δονκιχωτικά” ποιήματα του Φιλύρα, το σονέτο «Ιδαλγός», που τελειώνει ως εξής: Περνούσε στο πλευρό μου, όπως και πρώτα, σαν να ’φευγε προς την Αχερουσία, με τα μάτια στηλά προς άυλα φώτα![17] Στο ποίημα αυτό ο ευγενής ιππότης αναπολεί τον έρωτα (ως εάν τον είχε ποτέ) της ωραίας Ανδαλουσιάνας, που έφυγε από κοντά του για πάντα. Έφυγε και άφησε πίσω του ερείπια. Σαν να το προέβλεπε αυτό ο Φιλύρας, αν κρίνουμε από ένα σύντομο ποίημα της πρώτης του συλλογής που έχει τον τίτλο «Απομεινάρια», το οποίο, αν δεν γνωρίζαμε ότι ήταν νεανικό, θα πιστεύαμε ότι γράφτηκε δύο ή τρεις δεκαετίες αργότερα για να εκφράσει τα αισθήματά του της εποχής του φρενοκομείου. Το παραθέτω: Στα χαλίκια που εφίλειε το κύμα κάποια έμεινε ολάπαλη αρμύρα· μες στο βάζο που ήταν ο μόσχος ένα μύρο απαλόν απομένει· στην καρδιά μου που φώλιαζ’ η Αγάπη ένα χάος, ένα χάος μυρωμένο![18] [1] Ρώμος Φιλύρας, Ποιήματα: Άπαντα τα ευρεθέντα, τόμοι 2, Φιλολογική επιμέλεια Χ.Λ. Καράογλου-Αμαλία Ξυνογαλά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2013. [2] Ρώμος Φιλύρας, Άπαντα (έμμετρα και πεζά), [τόμος] Α´, Κριτική εισαγωγή Αιμίλιος Χουρμούζιος, Γκοβόστη, Αθήνα 1939, σ. ζ. Δημοσιεύτηκε μόνο ο πρώτος τόμος. [3] Μιλτιάδης Μαλακάσης, Πεζά, τόμος Α´. Κριτικά-Δοκίμια, Εισαγωγή-Φιλολογική επιμέλεια Γιάννης Παπακώστας, Πατάκη, Αθήνα 2004, σ. 414. [4] Ρώμος Φιλύρας, Ποιήματα: Άπαντα τα ευρεθέντα, ό.π., τόμος Α΄, σ. 20-26. [5] Τέλλος Άγρας, «Ρώμος Φιλύρας», Κριτικά, πέμπτος τόμος, 1, Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, Ερμής, Αθήνα 2014, σ. 151. [6] Ρώμος Φιλύρας, Άπαντα (έμμετρα και πεζά), ό.π., σ. ζ. [7] Βλ. Νάσος Βαγενάς, Η παραμόρφωση του Καρυωτάκη, δεύτερη έκδοση, Μικρή Άρκτος, Αθήνα 2015. [8] Βλ. και την παρατήρηση του Τέλλου Άγρα: «Τα πρώτα δείγματα της poésie pure η Νεοελληνική Λογοτεχνία θα τα βρη μέσα στα ποιήματα του Φιλύρα, δέκα και δεκαπέντε χρόνια πριν αυτά τα ποιητικά αιτήματα συνειδητοποιηθούν για μας τους άλλους. Υπήρξε ο πρόδρομός της» (Τέλλος Άγρας, ό.π., σ. 151)· βλ. και τον σχολιασμό αυτής της άποψης του Άγρα από την Αγορή Γκρέκου: Η καθαρή ποίηση στην Ελλάδα. Από τον Σολωμό στον Σεφέρη: 1833-1933, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2000, σ. 194, 329 και 349. [9] Βλ. τον καίριο σχολιασμό αυτών των ποιημάτων από την Αλεξάνδρα Σαμουήλ στο βιβλίο της Ιδαλγός της ιδέας: Η περιπλάνηση του Δον Κιχώτη στη νεοελληνική λογοτεχνία, Πόλις, Αθήνα 2007, σ. 161-171. [10] Γιώργος Φτέρης, «Τα μεταθανάτια ενός ποιητή Δον Κιχώτου με Πήγασο», Το Βήμα, 12 Αυγούστου 1952. [11] Ρώμος Φιλύρας: Μια παρουσίαση από τον Γιάννη Δάλλα, Γαβριηλίδη, Αθήνα 1999, σ. 7. [12] Τάσος Κόρφης, Ρώμος Φιλύρας: Συμβολή στη μελέτη της ζωής και του έργου του, Πρόσπερος, Αθήνα 1974, σ. 18. [13] Κ.Γ. Καρυωτάκης, Τα ποιήματα (1913-1928), Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Νεφέλη, Αθήνα 1992, σ. 167. [14] Ρώμος Φιλύρας, Ποιήματα: Άπαντα τα ευρεθέντα, τόμος Α´, ό.π., σ. 363-364. [15] Ό.π., τόμος Β´, σ. 16. [16] Ό.π., τόμος Α´, σ. 165. [17] Ό.π., σ. 192. [18] Ό.π., σ. 89.

Ρώμος Φιλύρας: Αναζητώντας το άυλο φως

Σύνδεση