Περί κριτικής και άλλων δαιμόνων

Χριστίνα Αντ. Βρεττού, Η αιχμηρή κριτική ως συνταγματικό δικαίωμα, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2014, σελ. XXI + 334 Ο δημόσιος βίος της χώρας κυριαρχείται από γελοία πρόσωπα. Όχι ότι τα πρόσωπα αυτά αποτελούν την πλειονότητα, αλλά απλώς αυτά είναι τα πιο «περιζήτητα» μέσα σε ένα σύστημα ΜΜΕ που παροτρύνει στο εντυπωσιακό και το κραυγαλέο. Που απευθύνεται σε ένα κοινό έτοιμο να καταναλώσει τέτοιου είδους θεαμακροάματα. Και δεν αναφερόμαστε μόνο στην πολιτική. Στην πολιτική, έχουμε δει όντως γελοία πρόσωπα να καταλαμβάνουν θέσεις υφυπουργών, υπουργών ή και υψηλότερες. (Και δεν αναφερόμαστε μόνο στο τρέχον παρελθόν). Τι γίνεται λοιπόν όταν κάποιος δημοσιογράφος αποκαλέσει ένα τέτοιο πρόσωπο «γελοίο»; Ποια η διαφορά μεταξύ γελοίας πράξης και γελοίου προσώπου; Τι θα γνωματεύσει ο νομικός σύμβουλος του Μέσου; Τι θα πουν τα δικαστήρια σε περίπτωση που το «θιγόμενο» πρόσωπο καταφύγει «στη Δικαιοσύνη» παραπονούμενο για την τρώση της τιμής και υπόληψής του; Τι, όταν ο δράστης γελοίων πράξεων ή/και το γελοίο πρόσωπο επικαλεστεί υπέρ του ότι «έχω πάρει τόσες χιλιάδες ψήφους»; Και είναι η τιμή κάτι που απαιτεί ποινή; (Οι γλωσσολόγοι θα σας βεβαιώσουν ότι οι δύο λέξεις συγγενεύουν ριζικά). Όμως σύμφωνα με ποια λογική ή/και δικαιική αρχή θα καταδικαστεί κάποιος επειδή αποκάλεσε ένα όντως γελοίο δημόσιο πρόσωπο αυτό που είναι; Αυτά τα φαινομενικά απλά ερωτήματα κουβαλάνε μαζί τους έναν ανυποψίαστα μεγάλο αριθμό συμ-παρα-προβλημάτων, που άπτονται –και όχι μονάχα σε θεωρητικό επίπεδο– συνταγματικών δικαιωμάτων, πολιτικών ελευθεριών, δικαιωμάτων του ανθρώπου κ.τ.τ. Όλο αυτό το πλέγμα προβλημάτων αναλαμβάνει να εξιχνιάσει διεισδυτικά και μάλιστα όχι μόνο για τον νομικό αναγνώστη, το βιβλίο τής πολλά υποσχόμενης συναδέλφου Χριστίνας Βρεττού. Το βιβλίο υποβλήθηκε και εγκρίθηκε ως διδακτορική διατριβή από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο καθηγητής Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, προλογίζοντας το έργο εξηγεί ότι το πόνημα (εδώ κυριολεκτούμε) καταπιάνεται με ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα του συνταγματικού δικαίου. Θεωρεί ότι οι Έλληνες νομικοί, εξαιτίας των ουκ ολίγων κραυγαλέων περιπτώσεων «κίτρινης» δημοσιογραφίας, έχουν ασχοληθεί κυρίως με την προστασία της προσωπικότητας του θιγόμενου και της ιδιωτικής ζωής. Όμως λίγο τους έχει απασχολήσει η άλλη όψη του νομίσματος. Δηλαδή τα δικαιώματα των δημοσιογράφων, αρθρογράφων και των ασκούντων δημόσιο έλεγχο εν γένει. Διότι, όπως έχει δεχθεί και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1976), το δικαίωμα κριτικής και συνεπώς η ελευθερία της έκφρασης «περιλαμβάνει όχι μόνον πληροφορίες και ιδέες που γίνονται ευμενώς δεκτές και θεωρούνται ουδέτερες ή αδιάφορες, αλλά και εκείνες που προσβάλλουν, σοκάρουν ή αναστατώνουν». Ο γράφων έχω αγανακτήσει κατ’ επανάληψη με τη συνήθως ουδέτερη και αποστασιοποιημένη στάση ελληνικών ΜΜΕ απέναντι σε γελοίες πράξεις, παραλείψεις, δηλώσεις ή και ενέργειες τιτλούχων της πρώτης αριστερής ακροδεξιάς κυβέρνησης στην ιστορία της χώρας, που τις αντιμετωπίζουν σαν σοβαρές εκδηλώσεις εχεφρόνων ανθρώπων και σαν το φυσικότερο πράγμα στον κόσμο. Δεν ακούσαμε ποτέ, όχι μόνο τώρα, αλλά και παλιότερα, κάποιον δημοσιογράφο να πει θαρρετά: «Μα αυτό που λέτε, κύριε υπουργέ / υφυπουργέ / πρωθυπουργέ κ.ο.κ., είναι γελοίο». Ένα ολόκληρο οπλοστάσιο υπάρχει στη διάθεση του δημόσιου προσώπου απέναντι του οποίου θα αποτολμηθεί μια τέτοια αποκοτιά. Ο πρώτος που θα αντιδράσει θα είναι ο διευθυντής του Μέσου, που με τη σειρά του θα κληθεί να δώσει λόγο στον Ιδιοκτήτη του κ.ο.κ. Πολλά από τα ζητήματα αυτά έχουν λυθεί σε χώρες του Δυτικού νομικού πολιτισμού (στον οποίο καλό θα ήταν να ανήκουμε). Εκεί τη θεωρία έχει απασχολήσει το εξής. Σε τέτοια ζητήματα οπωσδήποτε έχουμε μια σύγκρουση συμφερόντων. Ποιο συμφέρον πρέπει να υπερισχύσει; Συμφέρον όχι με τη στενή «εμπορική» έννοια, αλλά με την έννοια της στάθμισης αντιτιθέμενων εννόμων αγαθών. Θα υπερισχύσει το δικαίωμα πληροφόρησης των πολιτών ή η προστασία της τιμής προσώπων που μερικές φορές και η επίκληση αυτής της τιμής αποτελεί πρόκληση; Η διατριβή της Χριστίνας Βρεττού, που θα ήταν κοινότοπο να λέγαμε απλώς ότι «καλύπτει ένα κενό», προσπαθεί να εισαγάγει τον Έλληνα νομικό και τον πολίτη στην προβληματική εννόμων τάξεων με βαθιές φιλελεύθερες παραδόσεις: Την αμερικανική και την ευρωπαϊκή, όπως διατυπώνονται στις αποφάσεις του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ και στη νομολογία του ΕΔΔΑ αντίστοιχα. Ας δούμε δύο πολυσυζητημένα αποσπάσματα από την πρώτη: «Στο πλαίσιο της βαθιάς εθνικής δέσμευσης στην αρχή ότι ο διάλογος πάνω σε δημόσια θέματα πρέπει να είναι δίχως αναστολές, ζωηρός και ανοιχτός στα πάντα, ο συνταγματικά προστατευόμενος λόγος μπορεί να περιλαμβάνει σφοδρές, καυστικές και κάποιες φορές δυσάρεστα οξείες επιθέσεις σε κυβερνητικούς και δημόσιους λειτουργούς. (…) Ο ψευδής ισχυρισμός γεγονότος είναι αναπόφευκτος στον ελεύθερο διάλογο και πρέπει να προστατεύεται προκειμένου να έχει η ελευθερία της έκφρασης τον χώρο αναπνοής που χρειάζεται για να επιβιώσει» (The New York Times Co v. Sullivan (1964). Ή: «Υπό το καθεστώς της Πρώτης Τροποποίησης [του Συντάγματος των ΗΠΑ] δεν υφίσταται η έννοια της εσφαλμένης ιδέας (Under thw First Amendment there is no such thing as a false idea). Όσο ολέθρια και να φαίνεται μία γνώμη, βασιζόμαστε για τη διόρθωσή της όχι στη συνείδηση των δικαστών και των ενόρκων αλλά στον ανταγωνισμό με άλλες ιδέες» (Gertz v. Robert Welch, Inc. (1974). [Οι εμφάσεις δικές μου]. Σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή γειτονιά μας, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο τιμούν περικοπές όπως αυτή: «Η ελευθερία της έκφρασης περιλαμβάνει όχι μόνον πληροφορίες και ιδέες που γίνονται ευμενώς δεκτές και θεωρούνται ουδέτερες ή αδιάφορες, αλλά και εκείνες που προσβάλλουν, σοκάρουν ή αναστατώνουν (…) Το επιβάλλει ο πλουραλισμός, η ανεκτικότητα και το ευρύ πνεύμα, χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία (Handyside v. The United Kingdom 1976 (1979-80)). Ο Έλληνας δημοσιολόγος θα νιώσει πικρό παράπονο για τα δεσμά που του έχουν επιβληθεί από την ιθαγενή έννομη τάξη. Ας θυμίσουμε εδώ ότι το έννομο δεν ταυτίζεται με το δίκαιο. Το διατυμπανίζει η ύπαρξη προκλητικά άδικων νόμων. Και η μεν αμερικανική, η πιο προωθημένη στον κόσμο, θεωρεί θεμιτή ακόμη και την πιο ακραία κριτική, με την επιφύλαξη της εν γνώσει προβολής ή διάδοσης ψευδών ισχυρισμών. Αντίθετα οι Ευρωπαίοι δικαστές του Στρασβούργου δεν παίρνουν κάθετη θέση πάνω σε τέτοια ζητήματα αρχής. Ανάμεσα λοιπόν –και εδώ φτάνουμε στην καρδιά του προβλήματος– στην αμερικανική και την ευρωπαϊκή στάση, τι θέση παίρνει ο Έλληνας δικαστής; Τι θέση παίρνει η νομολογία των δικαστηρίων μας; Η θλιβερή διαπίστωση είναι ότι τα δικαστήριά μας δεν έχουν διαμορφώσει κάποια σταθερά αντικειμενικά και άσχετα προς τα εμπλεκόμενα πρόσωπα κριτήρια. Για την υστέρηση αυτή η συγγραφέας μέμφεται θαρραλέα τη νομολογία μας. Η ιδιότητα του «δημοσίου προσώπου» υποχρεώνει σε ανοχή οποιασδήποτε κριτικής; Η τιμή του θα πρέπει να θυσιάζεται χάριν της πληροφόρησης του κοινού; Και τι λέει η νομολογία για τον συνολικά (και όχι ως μεμονωμένη ενέργεια) «γελοίο» υπουργό κ.λπ. με τον οποίο ξεκινήσαμε; Είναι δυνατόν ο ίδιος χαρακτηρισμός να αξιολογείται διαφορετικά από τα δικαστήρια κρατών που θέλουν να ανήκουν στον ίδιο νομικό πολιτισμό; Ή, ακόμη χειρότερο, από δικαστήρια μέσα στην ίδια χωρικά έννομη τάξη; Ποια είναι η απόσταση μεταξύ της αμερικανικής και της ελληνικής νομολογίας. Ποια η στάση τής ανάμεσά τους ευρισκόμενης νομολογίας του ΕΔΔΑ ενώπιον του οποίου «λογοδοτεί» η ελληνική; Η συγγραφέας επισημαίνει: «Η ελληνική νομολογία φαίνεται να εθελοτυφλεί όσον αφορά τη θέση που αρμόζει στην ελευθερία του τύπου ως συστατικού στοιχείου του δημοκρατικού πολιτεύματος, ενώ η ασάφεια των νομολογιακών κριτηρίων για την προστασία της οδηγεί στη φίμωσή του και στην αυτολογοκρισία. Έχει χαθεί η ισορροπία κατά τη χάραξη των ορίων της επιτρεπτής αιχμηρής κριτικής, με αποτέλεσμα να πριμοδοτείται απροκάλυπτα το δικαίωμα στην προστασία της τιμής έναντι της ελευθερίας της έκφρασης. (…) Η εύλογη αντίδραση έναντι του κίτρινου τύπου οδήγησε σε μία συλλήβδην αντιμετώπιση των υποθέσεων προσβολής προσωπικότητας διά του τύπου και ειδικότερα στην καταδίκη του τελευταίου, ακόμα και στις περιπτώσεις που κρινόταν η άσκηση κριτικής στους κυβερνώντες και εν γένει στα δημόσια πρόσωπα για θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος». Έτσι όμως απονευρώνεται και βαθμηδόν απονεκρώνεται ο θεσμικά ελεγκτικός ρόλος του τύπου. Τα προβλήματα αυτά θέτουν επιτακτικά το ζήτημα της ανάγκης σαφούς οριοθέτησης της αιχμηρής κριτικής, βάσει εκ των προτέρων καθορισμένων κριτηρίων. Τέτοια είναι το κριτήριο του δημοσίου προσώπου, του θέματος δημοσίου ενδιαφέροντος, της καλής πίστης και της φύσης της επίδικης δήλωσης. Πρόκειται για ένα «αλφαβητάρι» της άσκησης στη χώρα μας του λειτουργήματος του τύπου που –όχι αθώα βέβαια–, αφήνεται υπό την Δαμόκλεια σπάθη ανελεύθερων νόμων και στα προσωπικά κριτήρια του κάθε δικαστή. Η θέση της διατριβής είναι υπέρ των στοιχείων της ελευθερίας της έκφρασης και όχι το σύνολο των (ρευστών άλλωστε) κριτηρίων της νομολογίας. Γι’ αυτόν το λόγο και στο βιβλίο αποφεύγεται η συνήθης διάκριση μεταξύ τύπου υπό στενή έννοια και ραδιοτηλεόρασης, ή η διάκριση μεταξύ αστικής και ποινικής ευθύνης, καταστάσεις δηλαδή που επιφέρουν το «πάγωμα του λόγου». Ιδιαίτερα ταλαιπωρημένος στην ελληνική νομολογία είναι ο λεγόμενος «ειδικός σκοπός εξύβρισης» (ως αόριστη νομική έννοια), αφού ο συγκεκριμένος κάθε φορά δικαστής, με δικά του συνήθως νομικά, κοινωνικά ή και μορφωτικά κριτήρια, αποφαίνεται κατά περίπτωση ποιος ήταν ο «αρμόζων» τρόπος έκφρασης. Λησμονώντας ότι το συγκεκριμένο ύφος είναι ο συγκεκριμένος άνθρωπος. Το νεοελληνικό κράτος, στην αυγή της ίδρυσής του έδωσε ηρωικά παραδείγματα δικαστικής ανεξαρτησίας. Επίσης μια σειρά από σπουδαίους νομομαθείς έδειξαν έγκαιρα τον ακολουθητέο δρόμο. Ήδη και στις παρούσες γενιές μπορούμε να είμαστε περήφανοι για το επίπεδο της νομικής μας θεωρίας. Η Χριστίνα Βρεττού ανήκει στις ελπίδες του συγκεκριμένου κλάδου του δημοσίου δικαίου. Το ευκταίο θα ήταν και η νομολογία μας, ως Λυδία λίθος των διαφόρων θεωριών του δικαίου, να παρακολουθήσει, σε κάποιο βαθμό έστω, την όντως υψηλού επιπέδου νομική μας θεωρία. Οι ελπίδες μας στους νέους δικαστές της χώρας.

Περί κριτικής και άλλων δαιμόνων

Σύνδεση