Ένας σιωπηλός θρίαμβος

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Colm Tóibín, Nora Webster, Scribner, Νέα Υόρκη 2014, σελ. 373 Η Νόρα Γουέμπστερ του Κολμ Τομπίν καλύπτει όλες τις προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί ως το βιβλίο που, υπό μία έννοια, συνεχίζει το τελευταίο μυθιστόρημα του συγγραφέα, το Μπρούκλιν.[1] Και τα δύο αφορούν γυναίκες που μεγάλωσαν στα μέσα του προηγούμενου αιώνα σε μικρή πόλη της Ιρλανδίας, όπου, βέβαια, κανείς δεν περιμένει απ’ αυτές να έχουν προσωπικούς πόθους – κι ακόμη λιγότερο, να τους διεκδικούν. Η νεαρή ηρωίδα του Μπρούκλιν, η Έιλις Λέισι, αφήνει πειθήνια τον κλειστό ορίζοντα της επαρχίας της για να πάει να δουλέψει στην Αμερική. Εκεί ύστερα από ένα διάστημα θα φθάσει να εκτιμά την ελευθερία που της χάρισε η μετανάστευση, έστω και αν αρκετά αργότερα θα συνειδητοποιήσει το κόστος της. Η Νόρα Γουέμπστερ είναι κάτι σαν αντίστοιχη μελέτη, αφορά μια γυναίκα καθηλωμένη στη μέση ηλικία, που ο γάμος της την προστάτεψε από την αδιάκριτη συμπεριφορά του ντόπιου περίγυρου. Ύστερα όμως από δύο δεκαετίες αυτής της ως ένα βαθμό προστασίας της ιδιωτικής της ζωής, η χηρεία την αφήνει ξανά απροστάτευτη στη συνηθισμένη, σωφρονιστικού τύπου περιέργεια «μιας πόλης όπου οι πάντες γνώριζαν τα πάντα γι’ αυτήν, και τα χρόνια που έρχονταν ήταν ήδη χαρτογραφημένα για λογαριασμό της». Απ’ ό,τι φαίνεται το μέλλον της είναι προκαθορισμένο και η πορεία της μάλλον δεν πρόκειται να συμπέσει με τις επιθυμίες της. Παρά ταύτα είναι προτιμότερο να μη θεωρήσουμε τα δύο μυθιστορήματα ως συμπληρωματικά αλλά ως τμήματα ενός τρίπτυχου με θέμα τον πόθο, την έκφραση και τη συγκάλυψη του πόθου. Τρίτο μέρος του τρίπτυχου είναι το Χένρι Τζέιμς, ο Δάσκαλος,[2] γραμμένο το 2004, όπου ο Τομπίν παρουσιάζει τα τελευταία πέντε-έξι χρόνια της ζωής του Χένρι Τζέημς. Τόσο από τη Νόρα όσο και από την Έιλις περιμένει κανείς, εντελώς ρεαλιστικά, να μην έχουν δικούς τους πόθους, κι αν έχουν, να μην τους εκφράζουν. Αντιθέτως, ο Χένρι Τζέημς του Τομπίν έχει βάσιμες υποψίες του τι είναι αυτό που θέλει –την ερωτική σχέση με άντρες–, όμως έχει από πολύ νέος καταλάβει ότι οι συγκεκριμένες επιθυμίες πρέπει να συγκρατούνται. Επειδή και τα τρία αυτά μυθιστορήματα επικεντρώνονται στον πόθο που αναχαιτίζεται, ματαιώνεται ή είναι απαγορευμένος –στον πόθο που δεν μπορεί να εκφραστεί με λόγια– ασχολούνται κατ’ ανάγκη με τις διάφορες ιδιότητες και συνθήκες της σιωπής. Ο μύχιος εαυτός του Χένρι Τζέημς βιώνει μια εκούσια απομόνωση και ταυτόχρονα φροντίζει να καμουφλάρεται, γιατί φοβάται την αποκάλυψη του ιδιαίτερου πόθου του. Αντίθετα η Έιλις και η Νόρα έχουν απομονωθεί, γιατί δεν είναι πια βέβαιες, ή γιατί συνειδητοποιούν πολύ αργά, τι είναι αυτό που ίσως θέλουν. Και οι τρεις τους διστάζουν να μιλήσουν, γιατί φοβούνται τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει το να τους ακούσει κάποιος, ή αυτός ο κάποιος να καταλάβει περισσότερα απ’ όσα πρέπει. Ο Χένρι Τζέημς βρίσκει άσυλο στην εξορία, που δεν τον απομακρύνει απλώς από τα φιλοπερίεργα βλέμματα, αλλά και του εξασφαλίζει την κάλυψη των πιο κρυφών του πόθων, ντύνοντάς τους με την νοσταλγία και την αναζωογόνηση που προσφέρει η ζωή στον παρατηρητικό ξένο. Ούτε η Έιλις, που είναι μετανάστις και κάνει ταξίδια μόνο ανάμεσα στην παλιά και τη νέα της πατρίδα, ούτε η Νόρα είναι σε θέση να ανταποκριθούν οικονομικά στα ταξίδια ανά την Ευρώπη, που είναι για τον Τζέημς μια διέξοδος. Αρκετά μυθιστορήματα και διηγήματα του Τομπίν είναι τοποθετημένα στη γενέτειρά του, το Ένισκορθι, της κομητείας του Γουέξφορντ, στα νοτιοανατολικά της Ιρλανδίας· είναι μια μικρή και εσωστρεφής γωνιά ενός μικρού και εσωστρεφούς νησιού, άρα δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι κάποιο πρόσωπο από ένα μυθιστόρημα έχει πιθανότητες να διασταυρωθεί ή να μάθει νέα για κάποιο άλλο πρόσωπο που κατά σύμπτωση ξεστράτισε από κάποιο άλλο μυθιστόρημα. Τα πρόσωπα στον Τομπίν βρίσκονται υπό επιτήρηση ακόμη και σε μυθιστορήματα που κανονικά ανήκουν σε άλλα πρόσωπα. Αυτά τα συναπαντήματα «χτίζουν» μια αίσθηση κλειστοφοβική και συνάμα μια αίσθηση ότι ο καθένας είναι υπόλογος στον μικρόκοσμο της πόλης του, πράγμα που χαρακτηρίζει την κομητεία του Τομπίν. Το στίγμα στο Μπρούκλιν το δίνει αυτή ακριβώς η έλλειψη ιδιωτικότητας. Η Έιλις Λέισι επιστρέφει στο Ένισκορθι έχοντας πάρει μια μυστική απόφαση· πρόκειται για ένα μυστικό που τελικά βγαίνει στη φόρα από έναν ντόπιο μαγαζάτορα, που συμπτωματικά είναι εξάδελφος της σπιτονοικοκυράς της Έιλις στο Μπρούκλιν. Προς το τέλος του Μπρούκλιν, όταν η Έιλις έρχεται για σύντομο διάστημα στο Ένισκορθι, πηγαίνει με φίλους να περάσει μια μέρα στη θάλασσα, εκεί όπου η οικογένειά της νοίκιαζε κατά καιρούς ένα ετοιμόρροπο σπιτάκι από μια γυναίκα ονόματι Νόρα Γουέμπστερ. Τώρα που η Νόρα Γουέμπστερ αποκτά το δικό της μυθιστόρημα, ένα από τα πρώτα πρόσωπα που συναντάει είναι η Μέι Λέισι, η μητέρα της Έιλις, που έρχεται να συλλυπηθεί τη Νόρα. Η Νόρα δεν ενθουσιάζεται μ’ αυτές τις επισκέψεις. Τα όσα λέει για τη Μέι θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν ειπωθεί από μια οποιαδήποτε γειτόνισσα για μια άλλη: Την ήξερε όλη της τη ζωή, όπως άλλωστε και τόσους άλλους σ’ αυτή την πόλη, ώστε να τη χαιρετάει και ν’ ανταλλάσσουν χαριτολογήματα ή να κοντοστέκονται και να λένε τα νέα στα όρθια, αν υπήρχαν νέα. Την ιστορία της ζωής της την ήξερε από τότε που είχε ακόμη το πατρικό της όνομα, όπως ήξερε και ποια δυο μέτρα γης προορίζονταν γι’ αυτήν στο νεκροταφείο. Παρότι γνωρίζει ότι οι προθέσεις του κόσμου είναι καλές, κάτι τέτοιες συναντήσεις τής επιβάλλουν να παίζει τον κοινωνικό ρόλο της πενθούσας χήρας. Η θλίψη και η μοναξιά της Νόρας είναι στην ουσία βαθύτατες, αλλά είτε δεν θέλει ν’ αφήσει να φανούν είτε απλούστατα δεν ξέρει τα λόγια του ρόλου της. Ο γείτονάς της υιοθετεί ένα καινούργιο ύφος, όταν της μιλάει, «σαν να είχε κάποια εξουσία πάνω της», και της λέει ότι αν ήταν στη θέση της, πολύ απλά δεν θα άνοιγε την πόρτα του σ’ αυτή τη στρατιά των επισκεπτών. Όμως η Νόρα γνωρίζει πολύ καλά ότι η υπερηφάνεια της άρνησης είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών. Ο γυναικείος περίγυρος δεν θα της συγχωρούσε ποτέ το να μην εκδηλώσει την υπαρκτή ή ανύπαρκτη επιθυμία της να τις συμπεριλάβει και αυτές στο πένθος της. Η Μέι Λέισι αφήνει να εννοηθεί ότι κατά βάθος δεν συγχώρεσε ποτέ την Έιλις για το ότι μετανάστευσε στη μακρινή, αχανή, ανώνυμη Αμερική. Μέσα από το χωρίς συνοχή κουβεντολόι τους διαφαίνεται ότι η Νόρα και η Έιλις είναι περίπου συνομήλικες. Ο μακαρίτης ο άντρας της Νόρας ήταν φίλος του μεγάλου αδελφού της Έιλις. Παρότι ο Τομπίν τοποθετεί τα όποια εξωτερικά γεγονότα σε απόσταση μεταξύ τους, σαν μακρινές σημαδούρες σε θάλασσα με ομίχλη, μπορούμε να προσδιορίσουμε ότι η Νόρα Γουέμπστερ αρχίζει κάπου δεκαέξι χρόνια από το σημείο που τελειώνει το Μπρούκλιν. Τα δύο μυθιστορήματα, που δεν έχουν άλλες εμφανείς σχέσεις μεταξύ τους εκτός απ’ αυτή την πρώτη συζήτηση, μοιάζουν με εναλλασσόμενες πορείες: αν η Έιλις δεν είχε φύγει για τη Νέα Υόρκη το 1951, η ζωή της στο Ένισκορθι του 1968 θα ήταν λίγο-πολύ όπως της Νόρας. Στην επιφάνεια της Νόρας Γουέμπστερ δεν συμβαίνει πρακτικά τίποτα. Η Νόρα φροντίζει –ανησυχώντας, διστάζοντας αλλά κρατώντας τις απαραίτητες, κατά τη γνώμη της, διακριτικές αποστάσεις– τα παιδιά της, τα δυο μεγαλύτερα κορίτσια, που η μια σπουδάζει και η άλλη είναι ασκούμενη δασκάλα, και τα δυο μικρότερα αγόρια, που μένουν μαζί της. Διατηρεί τις επαφές με τη θεία της, με τα αδέρφια του μακαρίτη του άντρα της και, πιο αραιά, με τις δικές της τις αδερφές. Αρπάζεται με το παραμικρό και εκνευρίζει τους πάντες. Ξαναπιάνει δουλειά στο παλιό της γραφείο, μια δουλειά που μισούσε και είχε εγκαταλείψει όταν παντρεύτηκε, και αρχίζει μαθήματα τραγουδιού. Το καλοκαίρι η οικογένεια νοικιάζει για μία εβδομάδα ένα τροχόσπιτο κοντά στη θάλασσα, και παρότι η Νόρα δεν έχει δει στα μάτια της το Λονδίνο, μπαίνει για πρώτη φορά σε αεροπλάνο για σύντομες αλλά οπωσδήποτε αναζωογονητικές διακοπές στην Ισπανία. Χρονικά το βιβλίο αναπτύσσεται σε ένα διάστημα τριών περίπου ετών και έχει ως φόντο –σχεδόν πάντα μέσα από το φίλτρο της τηλεόρασης– μια σειρά από σημαντικά γεγονότα, όπως την πρώτη προσσελήνωση, τις ταραχές της Ματωμένης Κυριακής και τις αλλαγές στο πολιτικό σκηνικό της Ιρλανδίας στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Όμως όλη αυτή η απουσία γεγονότων, όλος αυτός ο βουβός κλοιός της καθημερινότητας που κυριαρχεί στην επιφάνεια, δεν είναι παρά ένας τρόπος για να προσελκύσει ο συγγραφέας την προσοχή και τη συμπάθεια του αναγνώστη στους οδυνηρούς, σπασμωδικούς μετασχηματισμούς που γίνονται από κάτω. Για πρώτη φορά η Νόρα συνειδητοποιεί την υπαρκτή, έστω και περιορισμένη, δυνατότητα να υλοποιήσει την προσωπική της φιλοδοξία. Ο Τομπίν επαινέθηκε από την κριτική για το ότι δημιούργησε έναν χαρακτήρα τόσο πειστικά απομονωμένο, όμως η λεπτότητα και η μαστοριά του δεν σταματούν εκεί. Η Νόρα δεν απομονώθηκε επειδή θέλει να προστατέψει κάτι συγκεκριμένο, όπως συμβαίνει με τον Χένρι Τζέημς του Τομπίν· απομονώθηκε γιατί υποψιάζεται ότι μάλλον δεν έχει απολύτως τίποτα να κρατήσει για τον εαυτό της. Η Νόρα μια ζωή τρωγόταν με τα ρούχα της. Πάντα ήθελε κάτι παραπάνω –γενικά και αόριστα, όπως εκδηλώνει κανείς την πείνα του– απ’ αυτό που κανονικά θα έπρεπε να έχει δεχτεί ότι της αναλογούσε. Χαρακτηριστικά που είχε πάρει από τη μητέρα της. Όπως της επισημαίνει μια μοναχή: Έτσι ήταν και η μητέρα σου. Την ήξερα τότε που τραγουδούσε. Τραγουδούσε εξαιρετικά, αλλά ήταν κι αυτή η περηφάνια της, αυτό το να μην της αρέσει καθόλου να ξέρει ο κόσμος τα προσωπικά της, που έκανε τα πράγματα δύσκολα. Και δεν της βγήκε σε καλό, να ξέρεις. Όταν η Νόρα ήταν δεκατεσσάρων ετών, ο θάνατος του πατέρα της την ανάγκασε να διακόψει το σχολείο και να πιάσει δουλειά στο γραφείο των Γκίμπνεϊ, μιας ντόπιας δυναστείας. Οι ασαφείς φιλοδοξίες που είχε για τον εαυτό της διοχετεύτηκαν στη σφοδρή επιθυμία να παντρευτεί έναν άντρα με φιλοδοξίες: ο κανόνας που τήρησαν η ίδια και η φίλη της «πως θα μιλούσαν μόνον με άντρες που ήξεραν συντακτικό, και θα αγνοούσαν οποιονδήποτε έκανε κακή χρήση της γραμματικής, ξεκίνησε σαν αστείο, σιγά σιγά όμως το πήραν στα σοβαρά». Στα είκοσι πέντε παντρεύτηκε τον Μόρις, έναν δάσκαλο που όλοι συμπαθούσαν και θαύμαζαν. «Είναι γεγονός, σκεφτόταν η Νόρα, αυτό που είχε κάποτε πει η μητέρα της· όλοι τους, ακόμη και οι δυο αδερφές της προτιμούσαν τον Μόρις αντί για εκείνη, άκουγαν προσεκτικά ό,τι τους έλεγε». Οι τυχαίες αναφορές στον Μόρις μέσα στο μυθιστόρημα τον σκιαγραφούν ως άνθρωπο εξίσου αφοσιωμένο τόσο στην ηθική καλλιέργεια των μαθητών του όσο και στην πολιτική ζωή της χώρας. Παρότι η Νόρα παραδέχεται ότι η ίδια δεν ήταν τόσο πολιτικοποιημένη όσο εκείνος –δεν ήταν, άλλωστε, δική της δουλειά– έχει την επίγνωση ότι οι κοινές απόψεις τους για τον «εκσυγχρονισμό» της Ιρλανδίας ήταν πιο προοδευτικές από εκείνες του περίγυρού τους. Αλλά και πέρα από την πολιτική, ο ένας έβρισκε καταφύγιο στον άλλον από τις χαζοκουβέντες των αργόσχολων. Ένα βράδυ στη λέσχη του γκολφ, η Νόρα ακούει το ρηχό κουβεντολόι για τα σχετικά πλεονεκτήματα που έχει το κάθε γήπεδο του γκολφ, και σκέφτεται ότι «εκείνο που κατά βάθος θα ήθελε να τους πει ήταν ότι κάτι τέτοιες συζητήσεις ο Μόρις τις απεχθανόταν σ’ όλη του τη ζωή, τις απεχθανόταν σχεδόν όσο κι εκείνη τώρα». Η ζωή με τον Μόρις την απάλλαξε από τη σκλαβιά του γραφείου και τα χαιρέκακα κουτσομπολιά της γειτονιάς. Ο Μόρις ήταν εκείνος που αποφάσιζε, μετά από συνεννόηση μαζί της, αν θα έμεναν σε ένα πάρτι ή στην παμπ, και πότε θα έφευγαν. Της Νόρας της άρεσε να είναι παντρεμένη και δεν υποτιμούσε διόλου τον γάμο καθαυτό, την προστασία που εξασφάλιζε: μπορούσε να βγαίνει, με τον Μόρις δίπλα της, και «όλοι στο πάρτι ήξεραν ότι ήταν παντρεμένη μαζί του». Το ανακαλεί ως έκφραση ελευθερίας: Σκεφτόταν την ελευθερία που της είχε εξασφαλίσει ο γάμος της με τον Μόρις, την ελευθερία που, από τη στιγμή που τα παιδιά ήταν στο σχολείο ή είχε βάλει τα μικρά για ύπνο, της έδινε τη δυνατότητα να πάει στο καθιστικό οποιαδήποτε ώρα της ημέρας, να πάρει ένα βιβλίο και να το ρίξει στο διάβασμα· την ελευθερία να πάει στο σαλόνι όποτε της ερχόταν η διάθεση, και να χαζεύει τον δρόμο και τον Βίνεγκαρ Χιλ στο βάθος της κοιλάδας ή και τα σύννεφα στον ουρανό, αφήνοντας τη σκέψη της χαλαρή, αργότερα να ξαναπηγαίνει στην κουζίνα ή να ασχολείται με τα παιδιά, όταν γύριζαν από το σχολείο, όμως όλα αυτά σαν μέρος μιας ζωής χωρίς πίεση, που οπωσδήποτε περιλάμβανε και ορισμένα καθήκοντα. Η μέρα ήταν όλη δική της, έστω κι αν οι άλλοι την ήθελαν σε πρώτη ζήτηση, καταστρατηγούσαν τον χρόνο της, αποσπούσαν την προσοχή της. Ούτε μια φορά σ’ αυτά τα είκοσι ένα χρόνια που έφερνε βόλτα τούτο το σπιτικό, δεν είχε νιώσει πλήξη ή απογοήτευση. Όλες οι ελευθερίες τις οποίες απαριθμεί σ’ αυτό το απόσπασμα δεν είναι ελευθερίες για κάτι αλλά ελευθερίες από κάτι. Η έγγαμη ζωή της δεν της παρέχει ακριβώς την ευκαιρία να κάνει ό,τι θέλει· στο κάτω κάτω επεδίωξε να παντρευτεί για να μην της λείψουν αυτά που μπορεί να ήθελε, επιλέγοντας έτσι να πνίξει τις δικές της, ανεκπλήρωτες επιθυμίες και να δεχτεί την προστασία και τις επιθυμίες του άντρα της. Εκείνο που της παρείχε η έγγαμη ζωή της ήταν ένα ιδιαίτερο είδος απομόνωσης: την απελευθέρωσε από το να πρέπει να δίνει λογαριασμό σε άλλους, αφού υποτίθεται πως οι γυναίκες δίνουν λογαριασμό μόνον στους συζύγους τους. Θα αποτελούσε παραβίαση της ιδιοκτησίας ενός άντρα το να ρωτήσει κάποιος τυχαίος τη γυναίκα του, γιατί, για παράδειγμα, διαβάζει βιβλία μέρα μεσημέρι, ή κάθεται και κοιτάζει τα σύννεφα χωρίς να κάνει τίποτα. Ο γάμος επέτρεψε στη Νόρα να κρατηθεί μακριά από το πάρε δώσε της επιπόλαιης κουβέντας, από το να πρέπει να προσποιείται ότι πράγματι την ενδιέφεραν θέματα όπως η κατάσταση των γηπέδων του γκολφ. Άρα η χηρεία την έχει συγκλονίσει όχι μόνον επειδή της λείπει ο Μόρις αλλά και επειδή αισθάνεται εκτεθειμένη στην απομόνωσή της. Ο περίγυρος δεν εκλαμβάνει την απομόνωση αυτή ως απουσία αλλά σαν υπεροπτική παρουσία – σαν εγωισμό. Κι όμως η Νόρα δεν αποτραβιέται από έπαρση αλλά από μια περίπλοκη αίσθηση έλλειψης: δεν της λείπει μόνον ο Μόρις αλλά και η κάλυψη που της παρείχε, ο τρόπος που οι επιθυμίες του από τη μια γέμιζαν τις μέρες της, από την άλλη προστάτευαν την ίδια από τη δική της αδρανή άβυσσο της προσωπικής της απομόνωσης. Μια από τις πιο οδυνηρές συνέπειες της απουσίας του Μόρις είναι ότι πρέπει τώρα να τα βγάλει πέρα έχοντας ν’ αντιμετωπίσει μια τρομακτική αδιαφορία. Μέσα στις εκλεπτυσμένες συντροφιές νιώθει πρωτοφανή πλήξη, πρωτόγνωρο εκνευρισμό και, το κυριότερο, ότι την έχουν εξοβελίσει. Μετά από μια βραδιά με την αδερφή της και την ανυπόφορη, φαντασμένη φίλη της αδερφής της, σκέφτεται: Ήταν πια βέβαιη ότι με τη Ντίλι και την Κάθριν δεν είχαν τίποτα να πουν, τίποτα που να ενδιαφέρει είτε την ίδια είτε εκείνες. Όταν έθεσε στον εαυτό της το ερώτημα τι ήταν αυτό που την ενδιέφερε, κατέληξε ότι δεν υπήρχε απολύτως τίποτα που να την ενδιαφέρει. Ό,τι ήταν τώρα σημαντικό για εκείνη, δεν μπορούσε να το μοιραστεί με κανέναν.... Να και κάτι που δεν της είχε πει κανείς. Ότι δεν έχει το δικαίωμα να νιώθει όπως όλος ο κόσμος, να ποθεί όπως όλος ο κόσμος. Η απουσία του πόθου γίνεται αντιληπτή στο μυθιστόρημα ως μία πολύ έντονη αίσθηση σιωπής. Η Νόρα Γουέμπστερ είναι ένα σχεδόν βασανιστικά σιωπηλό βιβλίο, σε τέτοιο σημείο ώστε όταν ακούγεται ακόμη κι ένας χτύπος στην πόρτα, ή η κραυγή ενός παιδιού, ο αναγνώστης τινάζεται αιφνιδιασμένος. Υπάρχει αρκετός διάλογος, όμως τα λόγια υποτάσσονται σε σκηνικές οδηγίες. Και αυτές όμως είναι υποτυπώδεις. Όλες σχεδόν οι φραστικές ανταλλαγές είναι συνάρτηση τριών βασικών στοιχείων: πού στέκεται κάποιος, πού κοιτάζει η Νόρα, ποιος είναι ο τόνος της φωνής της Νόρας. Το αποτέλεσμα είναι πως τα λεγόμενα έχουν λιγότερη σημασία από την καθαρά σωματική στάση των ομιλητών. Ακόμη και οι πιο ασήμαντες συζητήσεις είναι σαν θεατρικά έργα σε μικρογραφία, που δίνουν έμφαση στο πόσο κοντά βρίσκεται ο άλλος και πόσο προσέχει. Ο Τομπίν αντλεί από έναν περιορισμένο και σταθερό αριθμό επιρρημάτων: ο ένας παρακολουθεί τον άλλον ή μια σκηνή «άγρυπνα»· ακούν τον άλλον ή τον κοιτάζουν «προσεκτικά»· κουνούν το κεφάλι «σοβαρά»· περιμένουν «επιφυλακτικά». Αυτό που θέλει να δείξει είναι ότι ξεφορτώθηκε τη δράση με αδρές πινελιές, διότι τα πραγματικά σπουδαία συμβαίνουν στο περιθώριο. Η Νόρα παρατηρεί το σπίτι της, τώρα που δεν υπάρχει ο Μόρις, «τι παράξενα που το γέμιζε η απουσία». Τα πρώτα δύο τρίτα του βιβλίου είναι εξίσου γεμάτα σιωπή, άλλοτε συντροφική, άλλοτε ανταγωνιστική. Η τόση πολλή σιωπή και η τόση έμφαση στη σιωπή είναι σαν να θέλουν να επισημάνουν ένα παράδοξο στην καρδιά της κλειστοφοβικής παντογνωσίας της επαρχίας. Από τη μια όλοι εμφανίζονται να γνωρίζουν και να έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν τι κάνουν όλοι οι άλλοι. Είναι σχεδόν αδύνατον να κρύψεις οτιδήποτε. Από την άλλη, όμως, υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα σ’ εκείνα που τα γνωρίζουν όλοι και τα θεωρούν βέβαια –όλα αυτά που λέγονται μεγαλοφώνως– και σ’ εκείνα που κάποιοι αντιλαμβάνονται αόριστα ή απλώς τα υποψιάζονται. Ό,τι λέγεται, καταγράφεται, δεν ξεχνιέται και κυκλοφορεί από στόμα σε στόμα. Σε μια από τις κεντρικές σκηνές του βιβλίου, όπου η Νόρα και μια καινούργια φίλη της σηκώνονται σε μια παμπ για να τραγουδήσουν ένα ντουέτο, το μισό στα αγγλικά, το άλλο μισό στα γερμανικά, τη βλέπουμε σε μεγάλη αναστάτωση. Ένα γύρο έβλεπε τα πρόσωπα ανελέητα. Η οποιαδήποτε επίδειξη τους ενοχλούσε, ακόμη κι αν επρόκειτο για καινούργιο αυτοκίνητο ή για καινούργια θεριζοαλωνιστική μηχανή ή ακόμη και για την πρώτη γυναίκα που φόρεσε παντελόνι. Αλλά το κακό τραγούδι, και μάλιστα σε λάθος τόνο και σε ξένη γλώσσα, ε, αυτό δεν το ξεχνούσαν ποτέ. Θα το σχολίαζαν για χρόνια. Είναι γεγονός ότι σ’ αυτούς τους πόθους που εκφράζονται αόριστα έχει εξασφαλιστεί η πολυτέλεια μιας περιορισμένης, εφήμερης ζωής. Η διαφοροποίηση αυτή είναι καθοριστική για το πώς μεταβιβάζονται τα συναισθήματα και οι προτιμήσεις που κάποιος θέλει να προωθήσει υπογείως σε κάποιους άλλους, διατηρώντας ίσως ένα λούστρο εύσχημου αρνητισμού. Κάτι τέτοιους πόθους άνθρωποι σαν τη Νόρα θα προτιμούσαν να μην είναι υποχρεωμένοι να τους υπερασπίζονται – επειδή είναι ευάλωτοι ή εύθραυστοι ή απλώς μυστηριώδεις. Στο Χένρι Τζέιμς, ο Δάσκαλος, ο Τομπίν παρουσιάζει τις ευπρεπείς σιωπές του Τζέημς ως τον τρόπο που ο ίδιος επέλεξε για να διαχειρίζεται αυτήν ακριβώς την κατάσταση: ο πόθος του για τους άντρες συγκαλύπτεται αριστοτεχνικά, και ταυτόχρονα, παρότι ουδέποτε δηλώνεται ρητά, εκφράζεται με ένα ασύλληπτα φίνο πιανίσιμο. Η λεπτότητα που απαιτούσε μια τέτοια επιλογή, μας λέει έμμεσα ο Τομπίν, έδωσε στον Τζέημς την ικανότητα να αποτυπώσει τη ζωή και τις αποφάσεις των ηρωίδων του, όπως η Μάγκι Βέρβερ. Στο Χρυσό Κύπελο,[3] ειδικά στο δεύτερο μισό του βιβλίου, η Μάγκι δεν ανοίγει σχεδόν καθόλου το στόμα της, αν και τελικά επιτυγχάνει, χωρίς να διαταράξει τη γαλήνια επιφάνεια της οικογενειακής ζωής, ακριβώς αυτό που είχε σκοπό να κάνει. Στη Νόρα Γουέμπστερ η ηρωίδα του Τομπίν θα χρειαστεί το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου απλώς για να ανακαλύψει τι θα ήθελε ίσως να κάνει, και όταν το κάνει, είναι γεγονός ότι πρόκειται για έναν σιωπηλό θρίαμβο: αρχίζοντας να κάνει μαθήματα τραγουδιού, ανακαλύπτει το από χρόνια καταπιεσμένο πάθος της για τη μουσική. Είναι μια πολύ έξυπνη λύση στο πρόβλημά της, διότι το τραγούδι είναι ένα μέσο, χάρη στο οποίο μπορεί κανείς να εκφραστεί χωρίς να είναι κατ’ ανάγκη ευφραδής. Μπορεί να εκφράζει συγκίνηση χωρίς να χρειάζεται να εξηγήσει το λόγο. Είναι άλλωστε αυτό που συγκινούσε και τη μητέρα της Νόρας, έστω και αν εν μέρει ο λόγος που η Νόρα δεν ασχολήθηκε ποτέ σοβαρά με το τραγούδι ήταν πως η μητέρα της τής είχε καταστήσει σαφές ότι στην οικογένεια δεν υπήρχε χώρος για δεύτερο τραγουδιστή. Τώρα που η μητέρα της και ο άντρας της έχουν πεθάνει, η Νόρα μπορεί πια να αξιοποιήσει αυτή την κληρονομιά. Ο τρόπος με τον οποίο ο πόθος αυτός κάνει τον κύκλο του, από μια αγανακτισμένη μητέρα σε μια κόρη που παραμερίζει τελικά τη δική της αγανάκτηση, διαμορφώνει και το μυθιστόρημα. Η επιδίωξη αυτού του πόθου βοηθά τη Νόρα να κατακτήσει σιγά σιγά μια νέα, έστω ανεπαίσθητη, αυτοκυριαρχία. Πουλάει το σπίτι όπου πήγαιναν οικογενειακώς για διακοπές και που δεν της πολυάρεσε, και χάρη σ’ ένα ενισχυμένο κρατικό επίδομα για τις χήρες, ανανεώνει την επίπλωση του καθιστικού στο σπίτι της. Έπρεπε να θυμίζει στον εαυτό της ότι τώρα πια ήταν ελεύθερη, ότι δεν υπήρχε πια Μόρις που θα λογάριαζε τα έξοδα και θα κατέβαζε μούτρα αν του αναστάτωνες την καθημερινότητά του. Ήταν ελεύθερη. Μπορούσε ν’ αποφασίσει ό,τι ήθελε για το σπίτι. Η σκέψη αυτή, ότι μπορούσε να κάνει ό,τι της άρεσε, την έκανε να νιώθει λίγο ένοχη. Μπορούσαν να γίνουν όλα, ό,τι τραβούσε η καρδιά της, αρκεί να το σήκωνε η τσέπη της. Αν δεν το επικροτούσαν ο Τζιμ και η Μάργκαρετ, ή αν οι αδερφές ή οι κόρες της άρχιζαν τις συμβουλές, θα τους αγνοούσε κανονικά. Αγοράζει στερεοφωνικό για ν’ ακούει τους δίσκους που της δίνουν κουράγιο και παρηγοριά. Πόσο σημαντικό είναι ν’ ανακαλύπτεις ακόμη και τον πιο μικρό σου πόθο και να τον κανακεύεις. Ποιος ξέρει, μπορεί να μην χρειαστεί καν να τον υπερασπιστεί: Τώρα θα το έβλεπαν όλοι, σκεφτόταν η Νόρα, όλοι όσοι έρχονταν επίσκεψη, και θα τη θεωρούσαν σπάταλη. Έπρεπε, λοιπόν, να το πάρει απόφαση και να μη δίνει σημασία, ό,τι σχόλιο κι αν γινόταν, να κάνει πως δεν ακούει. Το ήθελε τόσο καιρό, τόσο πολύ· τώρα ήταν δικό της. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2015 — Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου [1] Colm Tóibín, Brooklyn, Viking, 2009. [2] Κολμ Τόιμπιν, Χένρι Τζέιμς, ο Δάσκαλος, Ωκεανίδα, 2007. [3] Henry James, The Golden Bowl, Penguin Classics, 2009.

Σύνδεση