Στέφανος Μαρτζώκης

Μετά την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα το 1864, ενόσω η πολυμέτωπη ενσωμάτωσή τους στον εθνικό κορμό προχωρούσε με ραγδαίους ρυθμούς, οι προσπάθειες των Επτανησίων λογοτεχνών διοχετεύθηκαν σε δύο ενέργειες. Η πρώτη ήταν η διατήρηση στα ίδια τα Επτάνησα των γνωρισμάτων της πολιτιστικής ιδιαιτερότητάς τους. Η δεύτερη ήταν ο εγκλιματισμός αυτών των γνωρισμάτων στο ελλαδικό πνευματικό περιβάλλον. Τις δύο παραπάνω ενέργειες και ιδίως τη δεύτερη προσπάθησαν να επιτύχουν, καθένας στο μέτρο των ατομικών δυνατοτήτων του, αρκετοί Επτανήσιοι που στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα μετοίκησαν από τα Επτάνησα στην Αθήνα. Σε αυτούς συγκαταλέγεται ο ιταλοελληνικής καταγωγής Ζακυνθινός ποιητής Στέφανος Μαρτζώκης (1855-1913). Δεκατέσσερα χρόνια ύστερα από τον θάνατό του, το 1927, ο K.Γ. Kαρυωτάκης στο ποίημά του «Tάφοι», αφιερωμένο σε λησμονημένους ποιητές, μνημόνευσε και τον τάφο του Mαρτζώκη: Είναι όλος, να, διασταυρωμένα δύο ξύλα ο Mαρτζώκης...[1] H έμμεση γνωμάτευση του Kαρυωτάκη για τη λησμονιά που κάλυψε το έργο του Mαρτζώκη δεν αστόχησε. Από το 1927 μέχρι σήμερα σε γενικές γραμμές αγνοήθηκε. Μια όψιμη εξαίρεση, το 2001, αποτέλεσε το ποίημα του Νάσου Βαγενά, «Εσωτερικός μονόλογος του Στέφανου Μαρτζώκη».[2] Το 2000 η ανθολογική παρουσίαση του έργου του από τον γράφοντα στο βιβλίο Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα,[3] πλαισιωμένη από εκτενή εισαγωγή, αποτέλεσε τη μοναδική μέχρι σήμερα συστηματική φιλολογική παρουσίασή του. Ύστερα από την Ένωση, στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα η λογοτεχνική ζωή της Ζακύνθου παρήκμασε και η πόλη απορφανίστηκε από τους ποιητές της πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι συνέβη στο άλλο μεγάλο επτανησιακό λογοτεχνικό κέντρο, την Κέρκυρα. Ο τρόπος με τον οποίο εξελίχθηκαν η ζωή και το έργο του Μαρτζώκη λειτουργεί ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της λογοτεχνικής παρακμής της γενέτειράς του. Γενικότερα τα Επτάνησα που δύουν και η Αθήνα που εδραιώνει την πνευματική της πρωτοκαθεδρία είναι οι αντίθετοι πόλοι μιας εξέλιξης δεκαετιών, που επηρέασε το λογοτεχνικό και κριτικό έργο πολλών Επτανησίων. Μια ιστορικοποιημένη θεώρηση της ποίησης του Mαρτζώκη επιτρέπει να την ερμηνεύσουμε ως μια πολυποίκιλη εκδήλωση των χαρακτηριστικών της μεταενωσιακής περιόδου της επτανησιακής ποίησης του 19ου αιώνα, όπως πιστεύω ότι ισχύει, περισσότερο έκδηλα, και για την ποίηση του σχεδόν συνομηλίκου του Λορέντζου Μαβίλη. Ο Μαρτζώκης άρχισε τη λογοτεχνική σταδιοδρομία του ως Ζακυνθινός ποιητής. Εμφανίστηκε στα γράμματα με μετάφραση ιταλικού σονέτου το 1876, σε ηλικία είκοσι ενός ετών. Στη δεκαετία του 1880 η κυκλοφορία των καλών ζακυνθινών περιοδικών Kυψέλη (1884-1887) και Ποιητικός Aνθών (1886-1887) του έδωσε την ευκαιρία να δημοσιεύσει αρκετά ποιήματά του. Το πρώτο ελληνικό ποίημά του, «Συνωμοσία», δημοσιεύτηκε το 1884, στην Κυψέλη, ενώ τα δύο πρώτα μικρά ποιητικά φυλλάδιά του, Poesie (1885) και Ore di tormento ed epigrammi (1886), εκδομένα στη γενέτειρά του, περιέλαβαν μόνο ιταλικά ποιήματα,[4] γραμμένα σύμφωνα με τα ποιητικά υποδείγματα Ιταλών ποιητών, όπως ο Λεοπάρντι (Leopardi), ο Καρντούτσι (Carducci) και ο Γκουερρίνι (Guerrini), ένδειξη ότι μοιραζόταν ποιητικά ανάμεσα στην Iταλία και την Eλλάδα. Το πρώτο βιβλίο του με ελληνικά ποιήματα, στο τέλος της δεκαετίας του 1880, έφερε τον ξενόγλωσσο τίτλο Ballades (Ζάκυνθος, 1889), περιέλαβε οκτώ ποιήματα και είναι η πρώτη ποιητική προσπάθειά του να ενώσει τις δύο πνευματικές του πατρίδες. Αλλά σοβαρές οικονομικές δυσκολίες, σε μεγάλο βαθμό οφειλόμενες στις εξελίξεις μετά την Ένωση, τον ανάγκασαν να μεταναστεύσει στην Αθήνα το 1897 μαζί με τα τρία παιδιά του, αφού είχε χωρίσει από τη γυναίκα του το 1889. Ήδη, όμως, δέκα χρόνια πριν από τη μετακίνησή του στην Αθήνα, συναισθανόταν την προϊούσα πνευματική ερήμωση της γενέτειράς του, όπως δείχνει το πικρόχολο ποίημά του «Στους στίχους μου»: Eυγάτε, στίχοι, ελεύθεροι, κι αν ο σοφός, η κόρη τα μάτια τους δεν στρέψουνε σ’ εσάς για μια στιγμή, θα σας διαβάζουν πάντοτε οι ποντικοί και οι σκόροι, οι μόνοι λόγιοι πόμειναν στη μητρική μου γη![5] Η αποκαρδιωτική αίσθηση που μετέδιδε πια η Ζάκυνθος, πνευματικό κέντρο που αναπότρεπτα μετατρεπόταν σε επαρχία, σε συνδυασμό με τις βιοτικές δυσκολίες, έκαναν την ανάγκη της φυγής επιθυμία. Εξάλλου, τη δεκαετία του 1890, το κέντρο του λογοτεχνικού ενδιαφέροντος του Μαρτζώκη μεταφέρθηκε βαθμιαία στην Αθήνα, όπως δείχνει η ολοένα αυξανόμενη παρουσία του στον λογοτεχνικό τύπο της πρωτεύουσας. Η ελπίδα, λοιπόν, ότι στην Αθήνα ανοιγόταν ένα νέο πεδίο για τη λογοτεχνική του σταδιοδρομία, συνέβαλε στην απόφασή του να αφήσει την «θαυμασία νήσο», όπως την είχε αποκαλέσει ο Κάλβος στην ωδή του «Ο φιλόπατρις». Όχι μόνο η ιδιωτική ζωή, αλλά και η πνευματική δραστηριότητά του σημαδεύτηκαν από τη μετανάστευση. Γι’ αυτό η ποιητική παραγωγή του μπορεί να χωριστεί σε δύο ευδιάκριτες περιόδους: τη ζακυνθινή (από τα μέσα της δεκαετίας του 1870 έως το 1897) και την αθηναϊκή (από το 1897 μέχρι τον θάνατό του, το 1913). Mια φράση μπορεί να συνοψίσει την εξέλιξη από τη μια στην άλλη περίοδο: Από τη δράση στην αδράνεια. Στην Αθήνα το έργο του Μαρτζώκη παρήκμασε, ως συνέπεια κυρίως της αδυναμίας του να αφομοιώσει τα μηνύματα και τις προκλήσεις ενός διαφορετικού πνευματικού κλίματος. Επίσης η αθηναϊκή περίοδος της ζωής του χαρακτηρίστηκε από μεγάλες οικονομικές και βιοτικές δυσκολίες. Στη μνήμη των συγχρόνων του αλλά και των νεότερων ο Μαρτζώκης διατηρήθηκε ως ένας από τους πιο παθιασμένους καφεπότες ποιητές των αρχών του αιώνα, ακριβέστερα ως μόνιμος θαμώνας του καφενείου «Το Νέον Κέντρον», επονομαζόμενος «μαέστρος» της εκεί λογοτεχνικής συντροφιάς. Η ονομασία του καφενείου ηχεί αλληγορικά ειρωνική: ο εκπρόσωπος της πάλαι ποτέ θαλερής ποιητικής Ζακύνθου παρήκμαζε στην Αθήνα, το νέο κέντρο της ποιητικής ζωής. O Κώστας Βάρναλης το 1937 σκιαγράφησε τον καφενόβιο ποιητή σχεδόν ως έναν από τους ανθρώπινους τύπους του ποιήματός του «Oι μοιραίοι»: «Aπό τα 1897, που έφυγε απ’ τη Zάκυνθο κ’ ήρθε στην Aθήνα, ίσαμε το 1913, που έφυγε από τη ζωή και πήγε στην αιώνιαν ανάπαψη, ο Mαρτζώκης δεν το κούνησε από το καφενείο. [...] Eίτανε το τελευταίο απομεινάρι μιας ρομαντικής εποχής, που είχε αναγάγει τη στέρηση όχι μόνο της χαράς παρά και των στοιχειακών αναγκών της ζωής για μοίρα αν όχι για χρέος του πνεύματος».[6] Tα πρώτα χρόνια της παραμονής στην Aθήνα (1898-1900), ο αριθμός των δημοσιεύσεών του σε περιοδικά αυξήθηκε εντυπωσιακά, κυρίως επειδή η έκδοση της Aττικής Ίριδος, στις αρχές του 1898, έδωσε στον Mαρτζώκη μια σχεδόν μόνιμη εκδοτική στέγη, που φιλοξένησε δεκάδες ποιήματά του. Το 1899 στο μακρινό Παρίσι οι φημισμένοι την εποχή εκείνη νεοελληνιστές Αιμίλιος Λεγκράν (Émile Legrand) και Ουμβέρτος Περνό (Hubert Pernot) εξέδωσαν σ’ ένα μικρό βιβλίο, Sonnets, εκτός εμπορίου σαράντα τρία σονέτα του. Στη σελίδα τίτλου η μνεία του τόπου καταγωγής δίπλα στο όνομα (de Zante) φανερώνει την αίγλη που εξακολουθούσε να έχει η επτανησιακή προέλευση για έναν ποιητή. Στην αυγή του νέου αιώνα, το 1901, ο Μαρτζώκης κατόρθωσε, σε ηλικία πια σαράντα πέντε ετών, να πιάσει στα χέρια το πρώτο αθηναϊκό βιβλίο του, τη συγκεντρωτική έκδοση των μέχρι τότε δημοσιευμένων ποιημάτων του, τα Ποιήματα. Το παρισινό βιβλιαράκι, τα Sonnets, και η συγκεντρωτική έκδοση έκαναν αρκετά γνωστό τον Mαρτζώκη, αλλά και σηματοδοτούν τη στιγμή πέρα από την οποία άρχισε η πνευματική του παρακμή. Η συγγραφική συγκομιδή του στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα είναι φανερά ισχνή, συγκρινόμενη με το παρελθόν. Tα περισσότερα ποιήματα αυτής της περιόδου τα συγκέντρωσε, το 1906, στο τελευταίο βιβλίο του, Nέα ποιήματα. Μια από τις τελευταίες πνευματικές αναλαμπές του ήταν η απόφαση να γράψει, στα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του, την «Αυτοβιογραφία» του. Πρόκειται περισσότερο για απόφαση παρά για αποτέλεσμα, αφού οι είκοσι πέντε σελίδες του πρώτου «κεφαλαίου» που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Kαλλιτέχνης του Γεράσιμου Bώκου τα χρόνια 1911-1912, δεν δικαιολογούν τον ηχηρό τίτλο. Aναλίσκονται κυρίως σε αναμνήσεις από τα παιδικά, εφηβικά και νεανικά χρόνια της Zακύνθου. O καταβεβλημένος Aθηναίος μεσήλικας επέστρεψε μνημονικά στον οριστικά χαμένο παράδεισο της νεότητας, για να αναπολήσει τη θαλερή, για το νησί του Iονίου, πνευματική ζωή της δεκαετίας του 1870. Δώδεκα χρόνια ύστερα από τον θάνατό του, το 1925, ο γιος του Kαίσαρας και ο νεαρός Eπτανήσιος ποιητής και λόγιος Mαρίνος Σιγούρος εξέδωσαν στην Αθήνα σ’ ένα τόμο διακοσίων είκοσι έξι σελίδων τα (μόνο κατ’ όνομα) Άπαντα του Mαρτζώκη, έκδοση που λίγο πρέπει να συνέβαλε στην έξοδο του ποιητή από την αφάνεια. Η ποιητική εξέλιξη του Mαρτζώκη αντιστοιχεί στη διαίρεση της ζωής και της συγγραφικής πορείας του σε δύο φάσεις. Όπως τη θαλερότητα της ζακυνθινής περιόδου διαδέχθηκε η προϊούσα κάμψη των αθηναϊκών χρόνων, έτσι και η ποιητική του ταυτότητα βαθμιαία μετατράπηκε: Ο ιταλοθρεμμένος ρομαντικός των δεκαετιών του 1870 και του 1880 έγινε ο ιδιόμορφος κλασικιστής των δεκαετιών του 1890 και του 1900. Βέβαια η μετάβαση δεν συνέβη απότομα, καθώς πολλά ποιητικά κείμενα της πιο παραγωγικής δεκαετίας, του 1890, μαρτυρούν τη διελκυστίνδα ανάμεσα στον ρομαντισμό και τον κλασικισμό. Παράλληλα, στο πνευματικό υπόβαθρο της ποίησής του, εκτυλισσόταν μια ακόμη διελκυστίνδα, ανάμεσα στις δύο πνευματικές πατρίδες του, την Iταλία και την Eλλάδα. Όπως έγραψε, στις 28 Mαΐου 1908, σε επιστολή του προς τον Ιταλό νεοελληνιστή Φραγκίσκο ντε Σιμόνε Μπρούβερ (Francesco De Simone Brouwer), «θέλησα στους στίχους μου να ενώσω τις δύο αγαπημένες μου πατρίδες, όπως είναι ενωμένες στο αίμα και στην καρδιά μου, και να κάνω να επικρατήσει το ιταλικό πνεύμα σε όχι μικρό μέρος της ελληνικής ποίησης».[7] Tόσο, λοιπόν, ο ρομαντισμός όσο και ο κλασικισμός του πηγάζουν από ιταλικές ποιητικές επιδράσεις και βρίσκουν αντίσταση ή έρχονται σε σύγκρουση με τάσεις και κινήματα της παλαιότερης και σύγχρονής του ελληνικής ποίησης: Πρώτα με τον αθηναϊκό ρομαντισμό, ο οποίος εκπνέει όταν ο Mαρτζώκης αρχίζει το ποιητικό στάδιό του· στη συνέχεια με τον ξενόφερτο παρνασσισμό και τον επίσης ξενόφερτο συμβολισμό, που ο Μαρτζώκης αντιμάχεται, μάταια, με τον ώριμο κλασικισμό του. Το αποτέλεσμα της διαμάχης ήταν να βρεθεί στο περιθώριο του κυρίαρχου (αθηναϊκού) λογοτεχνικού ρεύματος, του συμβολισμού. O καθυστερημένος ρομαντισμός του διαμορφώθηκε από τη μακρινή του πατρίδα, την Iταλία, και συγκεκριμένα από την απαισιόδοξη και πεισιθάνατη διάθεση του Λεοπάρντι (1798-1837), ενώ συνάμα αφομοίωσε θεματικά και μορφολογικά στοιχεία άλλων ιταλών ποιητών, όπως ο Γκουερρίνι/Στεκκέττι (Stecchetti) και ο Καρντούτσι. Στα ρομαντικά ποιήματα του Μαρτζώκη, ο εξιδανικευμένος έρωτας για τη γυναίκα ή ο πόθος της γυναικείας σάρκας, ο θρήνος για ωραίες νέες που πέθαναν και, όσο ζούσαν, δεν συγκατάνευσαν στον έρωτα του ποιητή, η ταραχή και η έκρηξη των φυσικών στοιχείων, το άσβηστο μίσος για έναν άδικο και ανάλγητο κόσμο, η αμφισβήτηση του χριστιανικού κηρύγματος της αγάπης εικονογραφούν ένα ψυχικό κόσμο κλυδωνιζόμενο από έντονα πάθη, που ταλαντεύεται ανάμεσα σε μια ακατανίκητη ροπή για την καταστροφή κι ένα ειρηνικό πάθος για τη δημιουργία. Στο κέντρο της ποιητικής αντίληψης που εμψυχώνει τα ποιήματα αυτά βρίσκεται ο ρομαντικός ποιητής: Συντετριμμένος στην απόλυτη μοναξιά, γίνεται τιμωρός της κοινωνικής αδικίας, ρίχνοντας τα βέλη της ποίησής του στον κόσμο. Από την άλλη, το ώριμο ποιητικό στίγμα του κρυσταλλώθηκε σε έναν ανεπίκαιρο κλασικισμό, διαμορφωμένο σύμφωνα με τα υποδείγματα πάλι της παλαιότερης και σύγχρονης ιταλικής ποίησης (Φόσκολο, Καρντούτσι, Ντ’ Αννούτσιο). Ο κλασικισμός αυτός φανερώθηκε όχι μόνο με τα γενικά και υψηλά φιλοσοφικά θέματα, αλλά και με τις μορφικές επιλογές. Ο Μαρτζώκης ήταν από τους λίγους που προσπάθησαν να αναγεννήσουν τα αρχαία μέτρα με τα προσωδιακά δεδομένα της νέας μετρικής (βάρβαρη ποίηση). Ένα από τα κριτήρια της συγκαταβατικής αποδοχής του Mαρτζώκη ως ποιητή μιας ξεπερασμένης αισθητικής αντίληψης ήταν ότι ακολουθούσε μια παράδοση στο βάθος της οποίας πρόβαλλε το κυριαρχικό πρότυπο της επτανησιακής ποίησης του 19ου αιώνα, έτσι όπως διαμορφώθηκε στη βάση κυρίως του, απαράμιλλου για τους περισσότερους Επτανήσιους, σολωμικού παραδείγματος. Ο Μαρτζώκης κατόρθωσε να κρυσταλλώσει το προσωπικό ποιητικό στίγμα του στη γνωστότερη και καλύτερη ενότητα ποιημάτων του, τους «Στίχους Βάρβαρους», 14 ποιήματα γραμμένα και δημοσιευμένα από το 1891 και εξής που έλαβαν την οριστική μορφή τους στον τόμο των Ποιημάτων το 1901. Με την ενότητα αυτή ξεπέρασε τους ρομαντικούς καταναγκασμούς και τα εκφραστικά ολισθήματα των παλαιότερων ποιημάτων του. Τα χαρακτηριστικά της ώριμης κλασικιστικής ποίησής του, η στέρεα στιχουργική κατασκευή, η νοηματική καθαρότητα, η εκφραστική ενάργεια, έφτασαν στο απόγειό τους με τους «Στίχους Βάρβαρους». Τα ποιήματα της ενότητας μεταδίδουν τη λάμψη μιας, απροσδόκητης για τον, γενικώς, μελαγχολικό έως σπαραξικάρδιο Μαρτζώκη, οραματικής και εξαγγελτικής αισιοδοξίας. Η εικονιστική καθαρότητα και ο συντονισμός μορφής και περιεχομένου στους «Στίχους Βάρβαρους» μάς μεταφέρουν μια πανεποπτική αίσθηση της φύσης και του έρωτα που διατηρεί ακόμη την ένταση και τη φυσικότητά της. Η ρυθμική ιδιοτροπία αυτών των περίτεχνων ποιημάτων, που αναβιώνουν μέτρα της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής ποίησης διαμεσολαβημένα μέσα από ιταλικούς μετασχηματισμούς τους, όχι μόνο δεν τα κατέστησε τεχνητά, αλλά τα έθεσε εκτός τεχνοτροπικής παράδοσης. Το αποτέλεσμα είναι να μεταδίδουν την εντύπωση της ποιητικής παλαιότητας πολύ λιγότερο απ’ ό,τι ο μέσος όρος των παραδοσιακών ποιημάτων της εποχής τους. Όσο ο Μαρτζώκης ζούσε, η σύγχρονή του αθηναϊκή κριτική τον αποδεχόταν με συγκατάβαση. Ο όψιμος αυτός Επτανήσιος κρινόταν ως συμπαθητική και γραφική ποιητική φυσιογνωμία που εξέφραζε μια παλαιότερη εποχή. Καθώς και αρκετοί άλλοι Επτανήσιοι της γενιάς του και νεότεροι, όπως ο Λορέντζος Μαβίλης, ο Ηρακλής Σταύρου, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, η Ειρήνη Δεντρινού και ο Γεράσιμος Σπαταλάς, ονομάστηκαν κατά καιρούς από την κριτική «τελευταίος της Επτανησιακής Σχολής». Στη διάρκεια της σχετικά σύντομης ζωής του αντιμετωπίστηκε ως παρατεταμένη μαρτυρία ενός τέλους. Η επτανησιακή πνευματική καταγωγή του μετετράπη σε ισόβιο τίτλο ευγενείας χωρίς αντίκρισμα, σε κάτι το πολύτιμο μα και επαχθές, που σε ξεχωρίζει αλλά και σε θέτει στο περιθώριο μιας κοινωνίας με ριζικά αλλαγμένα ήθη. Αλλά οι «Στίχοι Βάρβαροι» διασώζουν μέχρι σήμερα την εκφραστική ενάργεια και την πνευματική ευγένεια μιας μακρινής ποιητικής εποχής. Ανθολόγιο ποιημάτων Στέφανου Mαρτζώκη Ο ΠΟΙΗΤΗΣ[8] Δεν έχει πλια φτερά στην ωμοπλάτη, η σκέψη του δεν είναι φτερωτή, γη και ουρανό τ’ ολόφλογο το μάτι ν’ αγκαλιάσει πλια τώρα δε μπορεί. Ξανοίγει της ζωής τη μαύρη απάτη και με γειρτό κεφάλι προχωρεί, η φαντασιά κόσμους χρυσούς δεν πλάττει και κεραυνό στο χέρι του κρατεί. Με μύρια πάθη μέσα στην καρδιά του, στη σκέψη του είναι ξένος ο ουρανός και χάνεται στα βάθη η φαντασιά του. Κι ενώ μένει βουβός και σκεφτικός, να υψώνεται κοιτάζει ολόγυρά του μονάχα του σιγάρου του ο καπνός. ΑΝΟΙΞΙΣ[9] Ω, πώς γελούνε τα μαύρα μάτια σου μες στον καθρέφτη που καθρεφτίζεσαι, σαν τον ήλιο που στέρνει μια αχτίδα στα νερά τα καθάρια της λίμνης. Σκορπούν οι ανέμοι τη λυτή κόμη σου που λαμπυρίζει μες στο κεφάλι σου, ωσάν να ’σαν περίσσια πετράδια, σαν κορόνα μαλαματένια. Τα κοραλλένια χείλη σου μοιάζουνε με μυρωμένα ρόδα π’ ανοίγουνε εις την πρώτη δροσούλα που πέφτει σα διαμάντι στα ολόκλειστα φύλλα. Επρόβαλε, Άννα, επρόβαλε η άνοιξη, κι οι κάμποι ανθίζουν, τα χιόνια λιώνουνε· με το μάτι σου κάμε ν’ ανθίσει στην καρδιά μου μια μόνη μερτούλα. Ο ΝΕΟΣ ΙΑΣΩΝ[10] Με χίλιων κόσμων το φως, τη δύναμη, πελώριος γίγας ο νέος Ιάσονας, τ’ ουρανού τώρα σχίζει τα πλάτη το χρυσό του το δέρας ν’ αρπάξει. Αιθεροναύτης, τρέχει τ’ απέραντο μ’ όλη τη λάμψη του νου στο μέτωπο, να κηρύξει μιαν άσβεστη πάλη σε χιλιάδες απόκρυφους κόσμους. Δρόμους ανοίγει σ’ εμάς αγνώριστους όπου θ’ αφήσει τ’ άσβεστ’ αχνάρια του, και θα ιδούμε να σέρνει μπροστά μας μύριους ήλιους χλωμούς, νικημένους. Τα ουράνι’ ανοίγει να τρέξουν οι άνθρωποι μια νέα θεότη να προσκυνήσουνε, από κόσμο σε κόσμο να τρέξουν την ελιά της αγάπης να φέρουν. Κι όταν θα στήσει γλυκός, ατρόμητος στο κάθε αστέρι σημαία κατάλευκη, αχ! να ζούσα να τρέξω σιμά του εκεί πάνω τα μάτια να κλείσω. [ΣΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ ΠΛΑΝΙΕΤΑΙ ΑΡΓΑ Η ΣΕΛΗΝΗ][11] Στον ουρανό πλανιέται αργά η σελήνη χλομή, χλομή. Μοιάζει δειλή παρθένα γεμάτη απ’ ομορφιά που αγάλι αφήνει την εκκλησιά με μάτια δακρυσμένα. Η όψη της σκορπά τη θεία γαλήνη, και τα κεριά που ’σαν εκεί αναμμένα, ένα στόμα που μύριους μόσχους χύνει, να τα σβένει τα βλέπεις ένα ένα. Στο διάβα της τα ρόδα της σκορπάει η ανατολή, και της ψυχής της η άχνα γη κι ουρανό και θάλασσα περνάει· και τα νερά κινιούνται και τα φύλλα, που λες πως μέσα αισθάνονται στα σπλάχνα της ηδονής την άγρια ανατριχίλα. ΑΡΧΑΙΟ ΕΙΔΥΛΛΙΟ[12] Ψιλό ψιλό πέφτει το χιόνι ολόγυρα το χόρτο αργά σκεπάζοντας· τα χιονισμένα δέντρα, ω Άννα, μοιάζουνε με αμυγδαλιές που ανθίζουνε. Το μονοπάτι τώρα πλια δε φαίνεται που μ’ οδηγούσε σπίτι σου· τίποτε πλια δε βλέπω, μα το βήμα μου σ’ εσέ το ’φέρνει ο έρωτας. Τίποτε πλια δε βλέπω, κι αν τη στέγη σου διαμιάς το χιόνι εσκέπασε, επάνω εκεί γυρίζουν φτερουγίζοντας δυο περιστέρια ολόλευκα. Στην παγερή γαλήνη την κατάλευκη, ασπροντυμένη πρόβαλε, ω Άννα μου γλυκιά, να ιδείς τον ήλιο που βγαίνει απ’ άσπρα σύγνεφα. Κι εγώ στην τόση γύρω μας λευκότητα, κύκνος κι εγώ κατάλευκος, τρέχω να ψάλω επάνω στην αγκάλη σου το πλιο λευκό τραγούδι μου. ΔΥΟ ΑΝΟΙΞΕΙΣ[13] Θωρώ ενός κόσμου που λάμπει γύρω μου, τ’ άπειρα κάλλη, την πλούσιαν άνοιξη, κι ενός μεγάλου κόσμου την ύπαρξη γροικώ στα στήθη μου. Χρώματα, κρίνα, λάμψη και πλάσματα από μπροστά μου γοργά διαβαίνουνε, και μύριοι δρόμοι άγνωστοι ανοίγουνε βαθιά στα σπλάχνα μου. Μέσα στου κόσμου την τόση βλάστηση, πίνει το μάτι το φως αχόρταγα, μεθά η ψυχή μου μέσα στ’ αρώματα που τ’ άνθη κρύβουνε. Με μύριους ήχους που γύρω χύνονται, το πέλαο τρέχω κι εγώ της ύπαρξης, τρέχω και σχίζω κι εγώ κατάλευκος τ’ άπειρα κύματα· κι ένα τραγούδι κινιέται, υψώνεται που αφ’ την ψυχή μου θαρρώ πως πλάστηκε· δρόμους γυρεύει να βρει στ’ απέραντο στη σκέψη αγνώριστους. Aγάπη, αγάπη, ζωή κι ανάσταση, μέσα στους κόσμους γροικιέται ασίγητα. Άγγελος ήταν το φίδι ολόφτερος που χάμου σέρνεται. Κι αυτής της πλάσης ψάλλω την άνοιξη που στην ψυχή μου μέσα σταμάτησε· πνοή ενός κόσμου μεγάλου φαίνεται που εχάθη στ’ άπειρο. [1] K.Γ. Kαρυωτάκη, Άπαντα τα ευρισκόμενα, Τόμος πρώτος, Φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Eρμής. Φιλολογική Bιβλιοθήκη 2, Aθήνα 1979, σ. 134. [2] Βλ. Νάσος Βαγενάς, Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα, Κέδρος, Aθήνα 2001, σ. 16-17. [3] Βλ. Στέφανος Μαρτζώκης, Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, Εισαγωγή – επιμέλεια Ευριπίδης Γαραντούδης, Αθήνα, Ωκεανίδα (Οι Επτανήσιοι, 7) 2000. Επίσης μια συνολική θεώρηση του έργου του Μαρτζώκη επιχείρησα στη μελέτη μου, «Η ζωή και το έργο του ιταλοέλληνα ποιητή Στέφανου Μαρζώκη», Έλληνες ποιητές του μεταιχμίου (1880-1930). Ερμηνευτικές και γραμματολογικές (ανα)θεωρήσεις, Καστανιώτη, Αθήνα 2012, σ. 23-104. [4] Αρκετά συστηματική εξέταση αυτών των ποιημάτων, καθώς και του συνόλου των ιταλικών ποιημάτων του Μαρτζώκη, έκανε ο Stefano Pozzi, «Le poesie in italiano di Stefano Martzokis di Zante (1855-1913)», Scrittori stranieri in lingua italiana, dal Cinquecento ad oggi, Atti del Convegno Internazionale di Studi, Padova 20-21 marzo 2009, a cura di Furio Brugnolo, Unipress, Padova 2009, σ. 297-325. [5] Στέφανος Μαρτζώκης, «Στους στίχους μου», Ποιητικός Aνθών, χρ. 1, τ. 2, τχ. 18 (44), 12 Iουλίου 1887, σ. 699. Δεν αναδημοσιεύτηκε σε κανένα βιβλίο του Mαρτζώκη. [6] Kώστας Bάρναλης, «Στέφανος Mαρτζώκης», εφ. Πρωία, 5 Ιουλίου 1937, σ. 1. Aναδημοσίευση στο βιβλίο του Άνθρωποι. Zωντανοί – Αληθινοί, Kέδρος, Aθήνα 1978, σ. 91-95: 91. [7] Francesco De Simone Brouwer, «Un poeta italo-greco: Stefano Marzokis», Επιθεώρησις, τ. 3, Ιανουάριος-Ιούνιος 1940, σ. 191. [8] Πρώτη δημοσίευση: Εστία, τχ. 41, Ιούλιος-Δεκέμβριος 1892, σ. 238. Αναδημοσίευση: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, εισαγωγή - επιμέλεια Ευριπίδης Γαραντούδης, Αθήνα, Ωκεανίδα (Οι Επτανήσιοι, 7) 2000, σ. 133. [9] Πρώτη δημοσίευση: Ποικίλη Στοά, χρ. 13, 1898, σ. 77, με την ένδειξη «(1897)». Αναδημοσίευση: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, ό.π., σ. 113. [10] Πρώτη δημοσίευση: Aττική Ίρις, χρ. 1, τχ. 10-11, 1 Iουλίου 1898, σ. 73. Αναδημοσίευση: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, ό.π., σ. 121. [11] Πρώτη δημοσίευση: Αττική Ίρις, χρ. 1, τχ. 10-11, 1 Ιουλίου 1898, σ. 74. Αναδημοσίευση: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, ό.π., σ. 150. [12] Πρώτη δημοσίευση: Aττική Ίρις, χρ. 1, τχ. 17, 1 Οκτωβρίου 1898, σ. 125. Αναδημοσίευση: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, ό.π., σ. 122 [13] Πρώτη δημοσίευση: Nέα ποιήματα, 1901, σ. 47-48. Αναδημοσίευση: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα, ό.π., σ. 178.

Σύνδεση