Ηλίας Καζάν, εν θερμώ

The Selected Letters of Elia Kazan, επιμέλεια: Albert J. Devlin (συνεργασία: Marlene J. Devlin), Alfred A. Knopf, Νέα Υόρκη 2014, σελ. 672 In memory of Uncle Gus Οι επιστολές του Ηλία Καζάν (1909-2003), όχι η αλληλογραφία του. Οι μονόλογοι είναι συχνοί σ’ αυτές τις περιπτώσεις, το ίδιο και η κατ’ επιλογήν δημοσίευση υλικού αυτού του είδους, όταν γίνεται από εμπορικούς εκδοτικούς οίκους· εν προκειμένω, από τον γνωστότερο (ή τον, ούτως ή άλλως, μόνο γνωστό, αφού ο πρώτος, ο Stein and Day, δεν υπάρχει πια) από τους δύο εκδότες του Καζάν, με τον οποίο η συνεργασία ξεκίνησε το 1978. Στη διάρκεια των ερευνών του σε περίπου 25 δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, ο Άλμπερτ Ντέβλιν εντόπισε κάπου 1.200 επιστολές. Κρίνοντας από το βιβλίο που έχουμε στα χέρια μας, υποθέτει κανείς ότι η πλήρης έκδοσή τους θα απαιτούσε τέσσερις τόμους, χωρίς να υπολογίσουμε τα γράμματα προς τον Καζάν (σε σημειώσεις, ο Ντέβλιν παραθέτει αποσπάσματα ορισμένων από αυτά χωρίς να αναφέρει πόσα είναι, έστω κατά προσέγγιση). Με τα σημερινά δεδομένα, μόνο κάποιος πανεπιστημιακός εκδοτικός οίκος θα επιχειρούσε να εκδώσει αυτό το υλικό στο σύνολό του, μειώνοντας όμως έτσι τους δυνητικούς αγοραστές, οι οποίοι θα έπρεπε να καταβάλουν ένα πολύ υψηλότερο αντίτιμο αλλά και να διαβάσουν πολλά γράμματα που ενδεχομένως θα ενδιέφεραν κυρίως τους ειδικούς. Η επιλογή είναι το κρίσιμο σημείο και, κρίνοντας από το αποτέλεσμα, υπήρξε ακριβοδίκαιη: ό,τι επέλεξε ο Ντέβλιν (289 επιστολές προς περίπου 100 αποδέκτες) θα ικανοποιήσει και τον ερευνητή και τον απλό θεατρόφιλο ή κινηματογραφόφιλο, όσο και αν είναι βέβαιο ότι τα πιο ενδιαφέροντα γράμματα του Καζάν δεν είναι μόνο όσα δημοσιεύονται εδώ. Oι επαγγελματικές επιστολές είναι περισσότερες από τις προσωπικές: μια σειρά διαδοχικών επισκέψεων στα παρασκήνια, αποτύπωση της δημιουργικής έντασης που χαρακτηρίζει κάθε φορά την προετοιμασία μιας παράστασης: βλέπουμε τον Καζάν να κάνει παρατηρήσεις στον Τέννεσση Ουίλλιαμς σχετικά με το κείμενο του Camino Real (1953· σ. 211-213), ή να αναλύει λεπτομερώς το πώς έχει φανταστεί το σκηνικό στο Γλυκό πουλί της νιότης (1959· σ. 386-391), γράφοντας στον σπουδαίο σκηνογράφο Τζο Μιλζάινερ (1901-1976). Παράλληλα, σ’ αυτές τις κομψά τυπωμένες σελίδες, μεταφερόμαστε και κάτω από τα φώτα των προβολέων, στα πλατώ της Twentieth Century-Fox και της Warner Bros., όπου γυρίστηκαν οι περισσότερες από τις 19 ταινίες του Καζάν. Οι επιστολές του δίνουν άφθονα σχετικά στοιχεία, ενώ παίρνουμε και μια ιδέα για το πώς εξελίχθηκαν οι σχέσεις του σκηνοθέτη με παραγωγούς όπως ο Τζακ Ουώρνερ (1892-1978) και ο Ντάρρυλ Ζάνουκ (1902-1979), αλλά και για τα προβλήματά του με τη λογοκρισία σε ταινίες όπως το Λεωφορείον ο πόθος και ο Πυρετός στο αίμα: οι λόγοι ήταν ηθικολογικής φύσεως και προκαλούν θυμηδία σήμερα. Αυτή είναι η δεύτερη φορά που ο Καζάν γράφει δημοσίως για τον Καζάν. Προηγήθηκε η αυτοβιογραφία του, από τις σημαντικότερες, τις πιο αξιοθαύμαστα ειλικρινείς στο χώρο του θεάματος.[1] Τα δύο βιβλία (η συνολική τους έκταση ξεπερνά τις 1.500 σελίδες, όμως αξίζει τον κόπο) μπορούν να διαβαστούν παράλληλα ή διαδοχικά, καθώς αλληλοσυμπληρώνονται· ακριβέστερα, οι επιστολές συμπληρώνουν την αυτοβιογραφία, οι 850 σελίδες της οποίας λύνουν όλες τις βασικές απορίες του αναγνώστη, δεν περιλαμβάνουν όμως διάφορες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες που συναντά κανείς διαβάζοντας τα γράμματα του σκηνοθέτη. Ορισμένες από αυτές είναι αναπάντεχες, όπως η επιθυμία του Καζάν, που δεν πραγματοποιήθηκε, να συναντήσει την Γκρέτα Γκάρμπο (σ. 91) ή την επιθυμία του, λίγο πριν από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, να πάει στη Σοβιετική Ένωση και να δει θέατρο (σ. 28). Άλλες είναι πολύ λίγο γνωστές, όπως ότι ο Τέννεσση Ουίλλιαμς έστειλε στον Καζάν το Τριαντάφυλλο στο στήθος και το μόνο που αποκόμισε ήταν ορισμένες γραπτές παρατηρήσεις του σκηνοθέτη, ο οποίος δεν ενθουσιάστηκε και προτίμησε να ασχοληθεί με το Βίβα Ζαπάτα! (σ. 143-145)·[2] ότι ένα από τα απραγματοποίητα κινηματογραφικά σχέδια του Καζάν ήταν μια ταινία για τη ζωή του Μάλκολμ Χ (σ. 547-550)· και ότι ένα από τα απραγματοποίητα θεατρικά του σχέδια ήταν το ανέβασμα του Βασιλιά Ληρ σε δική του διασκευή, συντομότερης διάρκειας και γλωσσικά απλοποιημένη, με πρωταγωνιστή τον Ρίτσαρντ Μπάρτον.[3] Στο βιβλίο συναντάμε ακόμα τον στοργικό πατέρα (βλ. τις δώδεκα απανωτές περιφραστικές προσφωνήσεις με τις οποίες ξεκινάει ένα γράμμα προς τα δύο μεγαλύτερα παιδιά του στις 22 Ιουλίου 1944), αλλά και τον άντρα με την περίπλοκη (το λιγότερο που θα μπορούσε να πει κανείς) προσωπική ζωή: Τρεις φορές σύζυγος (και δύο χήρος), ο Καζάν γνώρισε αρκετές γυναίκες, έστω άπαξ. Η αυτοβιογραφία του, κάποτε επώδυνα ειλικρινής, έχει ήδη προετοιμάσει τον αναγνώστη, αποτυπώνοντας μία ηθελημένη από τον Καζάν χαώδη κατάσταση, που κράτησε αρκετές δεκαετίες, μέσα από την συνεχή του επιθυμία (θα ’λεγε κανείς, σχιζοφρενική επιθυμία) να είναι ταυτόχρονα οικογενειάρχης και εργένης. Κατ’ επανάληψη παρατηρεί πως κάτι τέτοιο είναι αδύνατον: πάντοτε κάποιος πληγώνεται. Ωστόσο, σχεδόν μέχρι τα εβδομήντα του δεν μπορούσε να αντισταθεί στον πειρασμό μιας ξένης κρεβατοκάμαρας. Στα τέσσερα παιδιά που απέκτησε με την πρώτη του σύζυγο και σημαντικότερη γυναίκα της ζωής του, τη Μόλλυ Θάτσερ (1906-1963), από το 1936 ως το 1948, ήρθε να προστεθεί ένα ακόμα, το 1962, ο Λήο, που προέκυψε από τη σχέση του με την ιδιόρρυθμα ταλαντούχα ηθοποιό Μπάρμπαρα Λόντεν (1932-1980), που έπαιξε την αδελφή του Γουώρεν Μπήτυ στον Πυρετό στο αίμα και παντρεύτηκε τον Καζάν το 1967.[4] Θα είχε ενδιαφέρον να μαθαίναμε, έστω ακροθιγώς, πώς αντέδρασαν τα μεγαλύτερα παιδιά του Καζάν όταν έμαθαν την ύπαρξη του ετεροθαλούς αδελφού τους, καθώς δεν γίνεται καμιά σχετική αναφορά ούτε στην αυτοβιογραφία, ούτε στον τόμο αυτό. Αξίζει, δε, να σημειωθεί ότι κάποιες από τις, σε προσωπικό επίπεδο, πιο σημαντικές πληροφορίες αυτού του τόμου δίνονται από τον Ντέβλιν και όχι από τις επιστολές. Η πιο αναπάντεχη αφορά τον πρώτο γάμο της Μπάρμπαρα Λόντεν, από τον οποίο απέκτησε και γιο, πριν γνωρίσει τον Καζάν – ο τελευταίος δεν κάνει έστω νύξη για το θέμα στην αυτοβιογραφία του, κάτι που, παρεμπιπτόντως, δεν σχολιάζεται (δεν μνημονεύεται καν) από τον Ντέβλιν.[5] Η γραφή του Καζάν δεν διαφέρει κατά βάθος από το ύφος του στην αυτοβιογραφία και στα μυθιστορήματά του, είναι δηλαδή απλή, άμεση και ανεπιτήδευτη. Την ίδια στιγμή, και αναπόφευκτα, έχεις συνεχώς την αίσθηση του εν θερμώ γραμμένου (και, όχι σπάνια, αφρόντιστα διατυπωμένου) κειμένου, έτσι όπως βγαίνει από τη γραφομηχανή ενός υπερδραστήριου, αεικίνητου ανθρώπου. Περισσότερο θα διαβάσει κανείς αυτές τις σελίδες ως τεκμήρια (και όλα τα τεκμήρια είναι πολύτιμα), παρά για τις τυχόν λογοτεχνικές αρετές τους, πτυχή την οποία θεωρώ δευτερεύουσα. Είναι πολλές, άλλωστε, οι περιπτώσεις στις οποίες τα όσα γράφει ο Καζάν δίνουν την εντύπωση απομαγνητοφωνημένου προφορικού λόγου, όπως οι επιστολές της 9ης Αυγούστου 1942 και της 11ης Μαΐου 1944. Ο Καζάν γράφει στη Μόλλυ, εμφανώς ταραγμένος και διχασμένος, με αφορμή την Κόνστανς Ντάουλινγκ (1920-1969), νεαρή στάρλετ που δεν κατάφερε να κάνει καριέρα στο Χόλυγουντ. Η σχέση της με τον Καζάν κράτησε, με ενδιάμεσες διακοπές, από το 1937 ως το 1945 και παραλίγο να οδηγήσει στη διάλυση του γάμου του. Υπάρχουν όμως εναλλαγές στο ύφος. Διαβάζουμε ενδιαφέρουσες απόψεις περί σκηνοθεσίας (28 Δεκεμβρίου 1954) και περί κριτικής (13 Ιουνίου 1958), ενώ όσοι ασχολούνται με τα εκδοτικά, θα βρουν διαφωτιστικές τις πέντε επιστολές (1978-1987) που ο Καζάν απευθύνει στον φημισμένο επιμελητή εκδόσεων, συγγραφέα, άλλοτε διευθυντή του New Yorker και λάτρη του μπαλέτου Ρόμπερτ Γκότλιμπ (γ. 1931), ο οποίος φρόντισε όλα τα βιβλία του Καζάν στον Knopf – φυσικά και την αυτοβιογραφία. Εκδοτικά, ο τόμος είναι άνισος. Ο Ντέβλιν, φιλόλογος, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι, έχει ασχοληθεί και παλαιότερα με την έκδοση τεκμηρίων.[6] Υπομνηματίζει επαρκώς όσα διαβάζουμε, δίνοντας πληροφορίες, κάνοντας διευκρινίσεις, συμπληρώνοντας κενά. Τα σχόλιά του βρίσκονται κάτω από κάθε επιστολή, σε συνεχείς παραγράφους, και είναι τυπωμένα με μικρότερα στοιχεία – δεν υπάρχουν εκθέτες σημειώσεων. Είναι ενημερωμένος και διαφωτιστικός, αν και κάπως ουδέτερος, αποφεύγοντας τις αξιολογικές κρίσεις: γράφει για το αν θεατρικά έργα και ταινίες βραβεύτηκαν ή πήγαν καλά στα ταμεία αλλά δεν αποτιμά την αισθητική τους αξία. Οι επιστολές του Καζάν προσφέρουν στον εκδότη τους την ευκολία των δακτυλόγραφων πρωτοτύπων – ο Καζάν έγραφε σε όλους στη γραφομηχανή ανεξαρτήτως του βαθμού οικειότητος. Τούτο δεν σημαίνει, βέβαια, ότι τα δακτυλόγραφα ήταν και έτοιμα για το τυπογραφείο. Ελάχιστες όμως είναι οι κειμενολογικές παρεμβάσεις του Ντέβλιν· οι δε βασικότερες ενστάσεις για την εκδοτική προσέγγισή του είναι ότι δεν έχει επιδιώξει την οπτική ομοιομορφία στην τυπογραφική απόδοση των τίτλων θεατρικών έργων και ταινιών (ο Καζάν άλλοτε χρησιμοποιεί όρθια και εισαγωγικά, άλλοτε κεφαλαία, άλλοτε υπογραμμίζει)· ότι ενσωματώνει λέξεις και φράσεις διαγραμμένες στο πρωτότυπο, τυπώνοντάς τες διαγραμμένες· ότι δεν έχει εμπλουτίσει την συχνά ελλιπή στίξη. Η στάση του Καζάν την περίοδο του Μακαρθισμού εξακολουθεί να προκαλεί έντονες αντιδράσεις, εξακολουθεί να διχάζει. Το 1999, το ειδικό βραβείο Όσκαρ που του απονεμήθηκε για το σύνολο της προσφοράς του προσέφερε σε όσους είδαν την τελετή στην τηλεόραση ένα ασυνήθιστο θέαμα. Είθισται σ’ αυτές τις περιπτώσεις οι παρευρισκόμενοι να χειροκροτούν όρθιοι τον τιμώμενο. Αυτή τη φορά υπήρχαν άφθονες εξαιρέσεις. Ακόμα θυμάμαι πώς έκαιγαν τα μάτια του ηθοποιού Εντ Χάρρις καθώς παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα στο κάθισμά του, αρνούμενος να σηκωθεί. Στις σ. 181-182 του βιβλίου, τυπώνεται η επιστολή (9 Απριλίου 1952), με την οποία ο Καζάν συμπλήρωνε, τρόπον τινά, τα όσα είχε πει καταθέτοντας ενώπιον της διαβόητης Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών στις 14 Ιανουαρίου της ίδιας χρονιάς. Συνημμένη στην επιστολή είναι και μια λίστα (ο Ντέβλιν δεν την δημοσιεύει) με οκτώ ονόματα παλαιών συντρόφων του Καζάν στο αμερικανικό Κομμουνιστικό Κόμμα, του οποίου υπήρξε μέλος από το 1934 ως το 1936. Ο Καζάν υπήρξε ο γνωστότερος από τους λεγόμενους φιλικούς μάρτυρες (friendly witnesses) ενώπιον της Επιτροπής, και είναι φανερό από την αυτοβιογραφία του (βλ. A Life, σ. 442-465) ότι ήθελε μακροπρόθεσμα να αποδείξει πως μπορεί κανείς να συνδυάζει τις προοδευτικές απόψεις με τον αντικομμουνισμό. Παράλληλα, ήταν πεπεισμένος πως καλώς έπραξε· ωστόσο ο Απρίλιος του 1952 δεν έπαψε να τον απασχολεί και να τον προβληματίζει ως το τέλος της ζωής του. Έχουν ήδη βρεθεί πλήθος μάρτυρες κατηγορίας, αλλά και υπεράσπισης, για την κατάθεση του Καζάν – ας μην ξεχνάμε, για παράδειγμα, την πεισματικά αδιάλλακτη στάση του Ζυλ Ντασσέν. Η συζήτηση και οι διαφωνίες θα μπορούσαν να κρατήσουν για πολύ καιρό ακόμα. Ωστόσο, αυτή η εμμονή με τα όσα είπε τότε ο Καζάν φτάνει στο άλλο άκρο, λες και υποστηρίζεται ότι δεν έκανε στη ζωή του τίποτε άλλο (ή τίποτε άλλο αξιομνημόνευτο), λες και θέλουμε να φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι ο Καζάν ήταν μέτριος σκηνοθέτης αλλά καλός χαφιές. Έχοντας κατά νουν ότι η αρνητική εντύπωση που προκαλεί ενίοτε η συμπεριφορά των ανθρώπων δεν (θα πρέπει να) αναιρεί ούτε την προσφορά τους ούτε τον θαυμασμό μας, ίσως είναι καιρός να συμφωνήσουμε ότι η πράξη του Καζάν αποτελεί μελανό σημείο – και να προχωρήσουμε παρακάτω. [1] Elia Kazan, A Life, Alfred A. Knopf, Νέα Υόρκη 1988. Ο αναγνώστης ας αποφύγει με κάθε τρόπο το αλλοιωμένο, ευνουχισμένο κείμενο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου (Ελία Καζάν, Μια ζωή., μετάφραση: Ευγένιος Πιέρρης, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1989), μνημείου άγνοιας, αμηχανίας και προχειρότητας. Όλες οι παραπομπές, στη συνέχεια, γίνονται στην αρχική αμερικανική έκδοση. Παραπομπές που περιορίζονται σε αριθμούς σελίδων, γίνονται στην έκδοση των επιστολών. [2] Αυτή θα ήταν η δεύτερη συνεργασία δύο ανθρώπων τόσο διαφορετικών, που ωστόσο παρέμειναν στενοί φίλοι για πολλές δεκαετίες – βλ. τις σχετικές παρατηρήσεις του Καζάν, A Life, σ. 494-495. Συνολικά, ο Καζάν ανέβασε τέσσερα έργα του Ουίλλιαμς (Λεωφορείον ο πόθος – Camino Real – Λυσσασμένη γάτα – Το γλυκό πουλί της νιότης)· διασκεύασε το πρώτο από αυτά για τον κινηματογράφο· και βάσισε μία από τις πιο χαρακτηριστικές ταινίες του, το σκανδαλώδες στον καιρό του Baby Doll (1956), σε δύο ήσσονος σημασίας θεατρικά κείμενα του Ουίλλιαμς, το σενάριο του οποίου τα μεταμόρφωσε. Συνολικώς 29 επιστολές του Καζάν προς τον Ουίλλιαμς, γραμμένες από το 1947 ως το 1980, τυπώνονται στο βιβλίο. [3] Καζάν προς Μπάρτον, 3 Μαΐου 1978. Το σχέδιο αυτό, που λόγω κάποιων παρεξηγήσεων δεν προχώρησε, κεντρίζει την περιέργεια, δεδομένου ότι ο Καζάν, όπως παραδέχεται στην αυτοβιογραφία του, έπληττε βλέποντας Σαίξπηρ στη σκηνή, προτιμώντας να διαβάζει τα κείμενα (βλ. A Life, σ. 364 και 582). [4] Τα παιδιά του Καζάν με τη Μόλλυ είναι η Τζούντυ (1936), ο Κρις (1938), ο Νικ (1945) και η Κάθρην (1948). Ο Κρις πέθανε από καρκίνο στα 53 του χρόνια το 1991. Για το χαρακτηρισμό «ιδιόρρυθμα ταλαντούχα», βλ. τα όσα γράφει ο Καζάν, A Life, 668-669. Η Μόλλυ πέθανε περίπου δύο χρόνια μετά τη γέννηση του Λήο· δεν έμαθε ποτέ την ύπαρξή του. [5] Μια χαμογελαστή φωτογραφία της Μπάρμπαρα, τραβηγμένη γύρω στο 1970, με τους γιους της και τον Καζάν σε κάποια αμμουδιά, δημοσιεύεται στη σ. 558. [6] Τα τεκμήρια αφορούν τον Τέννεσση Ουίλλιαμς: μία επιλογή συνεντεύξεων (Conversations with Tennessee Williams, University Press of Mississippi, 1985), καθώς και μία, ακόμα ανολοκλήρωτη, επιλογή επιστολών σε 4 τόμους, που άρχισαν να εκδίδονται από τον εκδοτικό οίκο New Directions το 2001.

Σύνδεση