Ο Άγγελος Βλάχος: κλασικός ή ρομαντικός;

στη μνήμη του Δημήτρη Σπάθη «Κύριος και δεσπόζων χαρακτήρ παντός μεγάλου ποιητού [...] είναι τούτο ιδίως, να γνωρίζεται ο ποιητής εκ των έργων αυτού, εκ τούτων και δια τούτων προ παντός άλλου θέλω προσπαθήσει να σκιαγραφήσω δι’ ολίγων μεγάλων γραμμών [...] τον άνδρα εκείνον όστις [...] είχεν το δικαίωμα να γνωρισθή κάλλιον και τιμηθή δικαιότερον ως ποιητής».[1] Αυτά τα λόγια, με τα οποία ο Άγγελος Βλάχος παρουσίαζε στο ακροατήριο του Παρνασσού στις 6 Μαρτίου του 1887 (και λίγες ημέρες αργότερα στο αναγνωστικό κοινό της Εστίας)[2] τον Γερμανό ποιητή Χάινριχ Χάινε, θα μπορούσαν να είχαν γραφτεί και για τον ίδιο, καθώς ο Βλάχος αποτελεί μια από τις πιο παραγνωρισμένες πνευματικές προσωπικότητες του ελληνικού 19ου αιώνα. Γιος του αγωνιστή του 1821 και μετέπειτα υπουργού Σταύρου Βλάχου, ο Άγγελος Βλάχος ο πρεσβύτερος (1838-1920) διέπρεψε σε όλους τους τομείς της πνευματικής δημιουργίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, κριτική, χρονογράφημα, λεξικογραφία, μετάφραση από γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, αγγλικά και αρχαία ελληνικά), αλλά και της πολιτικής (υπουργός, πρεσβευτής – είχε συμμετάσχει στο Συνέδριο του Βερολίνου, ενώ ο πολύς Βίσμαρκ τον θαύμαζε για τα γερμανικά του), και του δημόσιου βίου γενικότερα (Ωδείο Αθηνών, Βασιλικό Θέατρο κ.ά.). Στην εποχή του θεωρούνταν πολύ δύσκολος και αυστηρός στις κρίσεις του (ο Ξενόπουλος έλεγε ότι ο Βλάχος δεν επαινούσε ποτέ κανέναν), ενώ η ειρωνεία και δηκτικότητά του (φανερές και στη σατιρική του πέννα) ήταν παροιμιώδεις. Ταυτόχρονα όμως ήταν ένας άνθρωπος που χαιρόταν τη ζωή· αγαπούσε τη μουσική, έπαιζε βιολί, είχε γράψει και κάποια μουσικά έργα, ενώ λέγανε πως ήταν από τους πρώτους χορευτές της Αθήνας. Στις μέρες μας είναι περισσότερο γνωστός ως ο αντίπαλος του Εμμανουήλ Ροΐδη στην περίφημη φιλολογική διαμάχη, ενώ από την ποιητική του δημιουργία τον ξέρουμε –αν τον ξέρουμε– από τα παιδικά του ποιήματα: «Εις το βουνό ψηλά εκεί / είν’ εκκλησιά ερημική, / το σήμαντρό της δε χτυπά, / δεν έχει ψάλτη ούτε παπά...». Στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας κατατάσσεται στην χορεία των συντηρητικών δημιουργών, γεγονός που έχει, νομίζω, παρασύρει πολλούς φιλολόγους να μην τον μελετήσουν προσεκτικά, με αποτέλεσμα η εικόνα που έχουμε σήμερα για τον Βλάχο διανοούμενο αλλά και ποιητή να είναι διαστρεβλωμένη. Αν στους παλαιότερους κριτικούς μπορούμε να δικαιολογήσουμε την επικριτική στάση απέναντι στον Βλάχο, καθώς ζούσαν την ίδια εποχή με αυτόν και εκ των πραγμάτων δεν μπορούσαν να δουν τα ζητήματα αντικειμενικά, για τους νεότερους δεν δικαιολογείται μια άποψη που θέλει τον Βλάχο «με καλές έως αδιάφορες επιδόσεις στη λογιοσύνη, τη λογοτεχνία και την κριτική»,[3] τη στιγμή που η κριτική του σκέψη αποτελεί υπόδειγμα ευρυμάθειας, εμβρίθειας αλλά και διορατικότητας. Από το πρώτο του θεωρητικό-αισθητικό δοκίμιο, το «Ο Βάγνερ και η μουσική αυτού αναμόρφωσις» (Χρυσαλλίς, 1863), το κείμενο που παρουσίασε για πρώτη φορά το έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ στο ελληνόφωνο κοινό και που κατάφερε να αναλύσει τόσο καλά –αλλά και τόσο νωρίς– την ιδιαιτερότητα του Γερμανού δημιουργού,[4] μέχρι την περίφημη διαμάχη του με τον Ροΐδη, στην οποία σήμερα κρίνεται νικητής,[5] ο Βλάχος φανερωνόταν πάντα ένας ώριμος αλλά και ψύχραιμος κριτικός, που είχε την δυνατότητα να διακρίνει την ουσία και να μη μένει σε σχήματα και κατηγοριοποιήσεις. Ελεύθερος από ιδεολογικές αγκυλώσεις και περιορισμούς, ήταν στην ουσία αντισυμβατικός. Πιο σημαντική όμως από την εσφαλμένη αξιολόγησή του ως κριτικού είναι η αποτίμηση του ποιητικού του έργου, δεδομένου μάλιστα πως ένα σημαντικό του μέρος αγνοείται, καθώς μεγάλος αριθμός από ανέκδοτα ποιήματά του βρίσκονται ακόμη αδημοσίευτα στο αρχείο του.[6] Έτσι, αφενός μεν δεν είναι γνωστό το σύνολο του ποιητικού του έργου για να το αποτιμήσουμε σωστά, αφετέρου αυτό που είναι γνωστό δεν αξιολογείται πάντοτε ορθά. Τι ξέρουμε για τον Άγγελο Βλάχο ποιητή; Εκτός από το εκτενές κείμενο του Χ. Γ. Σακελλαριάδη για τη σατιρική του ποίηση,[7] η σύντομη μελέτη του Κλέωνα Παράσχου για τον ποιητή Βλάχο ξεκινάει από λάθος βάση (ότι η έκδοση των Λυρικών Ποιημάτων του 1875 αποτελεί «ένα σύνορο όπου σταματά η ποιητική δημιουργία του Αγγέλου Βλάχου»),[8] ενώ οι χαρακτηρισμοί σε κείμενα και ανθολογίες είναι συχνά λανθασμένες και αποπροσανατολιστικές: «υπόψυχρη, του εύκολου συναισθηματισμού, σε μια πεισματική καθαρεύουσα» χαρακτηρίζει την ποίηση του Βλάχου ο Μερακλής, στην Ανθολογία των εκδόσεων Σοκόλη[9] και δημοσιεύει μόνο δύο ποιήματα στην καθαρεύουσα, σημειώνοντας πως ο Βλάχος δεν κατάφερε να παρακολουθήσει τις «μεγάλες μεταβολές που πραγματοποιούνταν στην εποχή του», τη στιγμή που τουλάχιστον στην ποίηση (αλλά όχι μόνο: είδαμε ότι αυτός εισήγαγε τον Βαγκνερισμό στην Ελλάδα), έπαιξε σημαντικό ρόλο σε μία κρίσιμη καμπή, γιατί ήταν αυτός που έκανε γνωστή, αλλά και αγαπητή, στην Ελλάδα την ποίηση του Χάινριχ Χάινε, σε μια στιγμή που η ελληνική ποίηση χρειαζόταν ένα ρεύμα ανανέωσης, αντιμαχόμενος αυτόν ακριβώς τον εύκολο συναισθηματισμό που του προσάπτει ο Μερακλής. Σχετική με τον Χάινε φαίνεται να είναι και μια βασική παρανόηση που αφορά τον Βλάχο και το έργο του, η καθιερωμένη πλέον συγκατάλεξή του στους πολέμιους του ρομαντισμού. Στον «αντιρομαντικό χορό» τον κατέτασσε ο Παλαμάς, αν και θεωρούσε πως η ευαισθησία του παρέμενε ρομαντική,[10] ο Χουρμούζιος τον ονόμασε θεμελιωτή του αντιρομαντισμού,[11] ενώ όλοι οι νεότεροι φιλόλογοι θεωρούν τον Βλάχο, αν μη τι άλλο, εκπρόσωπο του αντιρομαντισμού. Όμως ο Βλάχος ήταν ένα παιδί του ρομαντισμού που γρήγορα αντιτάχθηκε σε κάποια χαρακτηριστικά του κινήματος που δεν του ταίριαζαν (άκρατη συναισθηματολογία, υπερβολή στην έκφραση, υπερφυσικό στοιχείο), αλλά παρέμεινε στον χώρο του ρομαντισμού, ενός όψιμου ρομαντισμού, με πιο συγκρατημένη έκφραση, αλλά καθαρά ρομαντικό περιεχόμενο. Η αντίθεσή του αυτή (που εκφράστηκε κυρίως με τον πρόλογο στο κλασικού ύφους ποίημα «Φειδίας και Περικλής», όπου απορρίπτονταν «το πομπώδες ύφος, τα φεγγοβολούντα επίθετα, αι φοβεραί παρομοιώσεις, αι αφηρημέναι μεταφοραί», προτείνοντας το ύφος μιας νέας σχολής του «Γερμανικού Παρνασσού»),[12] στην εποχή του θα μπορούσε ενδεχομένως να θεωρηθεί μια γενικότερη ανάσχεση του ρομαντικού κινήματος, όμως η εκ των υστέρων προσεκτική παρατήρηση του έργου του Βλάχου θα πρέπει να οδηγήσει σε άλλα συμπεράσματα. Διαφορετικά πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί το γεγονός ότι όχι μόνο πριν αλλά και μετά την έκδοση του νεοκλασικού «Φειδία και Περικλή» (1863), ο Βλάχος εξέδιδε μεταφράσεις ρομαντικών ποιητών; Μπάυρον (Μαζέππας, 1857), Μπύργκερ (Λεονώρα, 1863), Λαμαρτίνος (Ποιητικαί Μελέται, 1864) και βεβαίως Χάινε (Tραγούδια, 1886/1908), ενώ δεν ήταν λίγοι οι ρομαντικοί εκπρόσωποι του πεζού λόγου που είχε επίσης μεταφέρει στα ελληνικά: Ελί Μπερτέ [Élie Berthet] (Η Απωλεσθείσα κοιλάς, ανέκδοτη μετάφραση του 1854, Ο εμπρηστής, 1887), Ζορζ Σαντ (Βαλεντίνη 1857-8), και Χάινε (Εξόριστοι Θεοί, 1863). Ο Άγγελος Βλάχος με τη σύζυγό του Ελένη και τα τρία από τα έξι παιδιά του (Τζένη, Σταύρο και Φώφη). Η περίπτωση του Χάινριχ Χάινε και η πρόσληψή του στην Ελλάδα ενδεχομένως να ευθύνονται μερικώς γι’ αυτήν την παρανόηση. Στην περιγραφή της ποίησης του Χάινε ο Ειρηναίος Ασώπιος σημείωνε, το 1863, ότι ο Γερμανός ποιητής «επέφερε το θανάσιμον κτύπημα κατά του γερμανικού ρομαντισμού εν ονόματι της ελληνικής πλαστικής»,[13] ενώ θεωρούσε πως ο Χάινε, όπως και ο Μπάυρον, δεν ανήκουν σε καμία σχολή, ούτε στον ρομαντισμό, ούτε στον κλασικισμό. Το γεγονός αυτό θα πρέπει να μας προβληματίσει ως προς το τι εννοούσαν την εποχή εκείνη με τον όρο κλασικός ή ρομαντικός και να σκεφτούμε πως ενδεχομένως το μετρημένο και ειρωνικό ύφος του Χάινε να φάνταζε αντιρομαντικό σε ένα περιβάλλον όπου η έννοια του ρομαντισμού ήταν συνυφασμένη με την εκφραστική υπερβολή και ρητορεία, το υπερφυσικό στοιχείο και την άκρατη συναισθηματολογία, δηλαδή, με μία συγκεκριμένη έκφανση του ρομαντικού κινήματος. Έτσι ο όψιμος ρομαντισμός του Χάινε θεωρήθηκε ένα είδος ανάσχεσης της ρομαντικής έκφρασης. Και ο ίδιος ο Βλάχος, τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Χάινε θα πρέπει να τα θεώρησε αντιρομαντικά. Αυτή ήταν η νέα σχολή του Γερμανικού Παρνασσού στην οποία αναφερόταν στον πρόλογο του «Φειδία και Περικλή». Όμως στην πραγματικότητα ο Χάινε «ανήκει κυρίως εις την ρομαντικήν σχολήν ως προς την ουσίαν, ως προς τον τρόπον όμως αντετάχθη νικηφόρως εις αυτήν, αντικαταστήσας την ανούσιον των ρομαντικών πολυλογίαν δια συντόνου και τούτ’ αυτό επιγραμματικής βραχύτητος και αφελείας, ούτως ώστε εις τον Άϊνε ανήκει η δόξα ότι αυτός πρώτος και μόνος εγνώρισε να συγχωνεύσει τας αρετάς της τε ρομαντικής και της δημώδους ποιήσεως εις μίαν θαυμαστήν αληθώς ενότητα», όπως σημειώνει με τη συνήθη ευστοχία του ο Γεώργιος Βιζυηνός.[14] Θα μπορούσε κανείς σήμερα να μην θεωρήσει ρομαντικό ποίημα τη «Λορελάη», το ποίημα του Χάινε σε ένα θέμα που ενέπνευσε τόσους ρομαντικούς ποιητές (αλλά και συνθέτες: Φρίντριχ Ζίλχερ [Friedrich Silcher], Κλάρα Σούμαν, Φραντς Λιστ); Δεν ξέρω ποια να είναι η αιτία, κι είναι το στήθος μου τόσο βαρύ. Μια παλαιά, αρχαία ιστορία από το νου μου να ’βγει δεν μπορεί. Κρύα βραδιά και σκοτεινοί οι κάμποι και το ποτάμι ήσυχο περνά, και του βουνού ψηλά η ράχη λάμπει απ’ τα φιλιά του ήλιου τα στερνά. Στην κορυφή απάνω καθισμένη λάμπει πεντάμορφη μια κοπελιά. Αστράφτει όλη χρυσοστολισμένη, χτενίζει τα χρυσά της τα μαλλιά. Ολόχρυσο κρατεί στα χέρια χτένι κι ένα τραγούδι αγάλια τραγουδεί... τραγούδι που τ’ ακούς και σε τρελαίνει και λησμονάς και μάνα και παιδί. Ο ναύτης με τη βάρκα του περνάει τ’ ακούει, μαγεύεται, χάνει το νου, τους βράχους που ’ναι εμπρός του δεν κοιτάει και στην κορφή κοιτάει του βουνού. Ψηλά κοιτάει... τον τραβά το κύμα και τάφο του ανοίγει παρακεί, και φταίει η πεντάμορφη –τι κρίμα!– και η φωνή της η μαγευτική.[15] Στο ποίημα αυτό, όπου η ποιητική ευαισθησία του Βλάχου συναντήθηκε με εκείνη του Χάινε, μπορούμε να δούμε ακριβώς τι ήταν εκείνο το κοινό χαρακτηριστικό στον ρομαντισμό των δύο ποιητών. Η ποίηση του Χάινε συνέβαλε στη στροφή προς μια πιο συγκρατημένη έκφραση μέσα στον χώρο του ρομαντισμού (κάτι που όπως φαίνεται είχε ανάγκη και η ελληνική ποίηση), ενώ η συμβολή του Άγγελου Βλάχου σε αυτό υπήρξε καθοριστική. Οι μεταφράσεις του των Τραγουδιών του Χάινε έγιναν «αληθινόν εντρύφημα» όλων των μουσολήπτων, όπως έγραφε ο Σουρής με αφορμή την δεύτερη, ελαφρώς (κατά εννέα ποιήματα), επαυξημένη έκδοση, του 1908: «Του “Χάινε Τραγούδια” μεγάλα και περίφημα, / όλων των μουσολήπτων αληθινόν εντρύφημα, / του πολυγνώστου Βλάχου μετάφρασις τελεία, / πωλείτ’ επηυξημένη στα βιβλιοπωλεία». Όμως η ποίηση του Χάινριχ Χάινε υπήρξε καθοριστική και για τον Βλάχο. Όπως περιγράφει ο ίδιος, διαβάζοντας τα Lieder του στο Βερολίνο το 1860-1, η απλότητα και το ανεπιτήδευτο της έκφρασης, το απέριττο του στίχου, η αυθεντικότητα του συναισθήματος, καθώς και η αβίαστη μουσικότητά τους, θύμισαν στον Βλάχο τη δημοτική μας ποίηση και αποφάσισε να μεταφράσει τα ποιήματα αυτά με τέτοιο τρόπο ώστε να τα «καταστήσ[ει] αληθινά δημοτικά ελληνικά ποιήματα».[16] Τι ακριβώς εννοούσε όμως ο Βλάχος όταν έλεγε ότι θα γράψει δημοτικά ποιήματα; Στον πρόλογο της μετάφρασης των Ποιητικών Μελετών τού Λαμαρτίνου, όπου διατυπώνεται η μεταφραστική του θεωρία, διαβάζουμε: «τότε μόνον αποδίδει πιστώς ο μεταφραστής τον πρωτότυπον ποιητήν, οσάκις, περικαθαίρων πρότερον τας εννοίας αυτού του στιχουργικού και ομοιοκαταληκτικού κόσμου, [...] εξευρίσκει την καθαράν και αδιάστροφον έννοιαν [...] και ταύτην διαμορφοί ελευθέρως κατά το πάτριον ιδίωμα».[17] Έτσι ο στίχος «Der Hans und die Grete tanzen herum» του Χάινε αποδίδεται: «Μαζί χορεύουν η Μαριώ κι ο Γιάννης». Παρότι ο Βλάχος αισθανόταν πιο άνετα με την καθαρεύουσα (όταν εικοσάχρονος συνέθεσε το πρώτο του ποίημα σε δημοτική γλώσσα («Έαρ και χειμών») ήθελε απλά να δείξει ότι μπορούσε να γράψει και στη δημοτική),[18] όχι μόνο δεν απέρριπτε την δημοτική, όπως του προσάπτουν, αλλά θεωρούσε τον Τερτσέτη «γνησιότερον ελληνικόν πάντων ίσως των ποιητών της νεωτέρας Ελλάδος»,[19] και τη δημοτική ποίηση «κειμηλιοθήκη της συγχρόνου ημών ιστορίας»,[20] ενώ η γνωριμία του με την ποίηση του Χάινε και η διαδικασία της μετάφρασής της ως δημοτικών ποιημάτων φαίνεται πως γονιμοποίησε την ποιητική του φλέβα. Αν και είχε ήδη γράψει και μεταφράσει κάποια ποιήματα στη δημοτική, η διεργασία της απόδοσης των Τραγουδιών θα πρέπει να τον επηρέασε και στη συγγραφή του ποιήματος «Το άλογο του βασιλιά», όπως φαίνεται και από τους πρώτους του στίχους: Δεν έχεις σταύλο αερικό, ή στολισμένο σπίτι, και με χορτάρι δροσερό γεμάτο το παχνί σου; μήνα και δε σ’ επότισαν και νηστικό σ’ αφήσαν; Σε νοιώθουνε σα λαχταρείς, σου δίνουν σα γυρεύεις; Πες μου άλογο βασιλικό, πες μου άτι ζηλεμένο – Με νοιώθουνε σα λαχταρώ, μου δίνουν σα γυρεύω – Πες μου άλογο βασιλικό, τ’ είναι και σε πικραίνει; Γιατί μου στέκεσαι βουβό, γερμένο το κεφάλι; [...] Το ποίημα αυτό, το οποίο δημοσιεύθηκε στον Έσπερο της Λειψίας τον Μάρτιο του 1888,[21] ο Βλάχος το εμπνεύστηκε «εκ του γερμανικού του Ernst von Wildenbruch», όπως σημειώνει. Αν και δεν δηλώνεται κάποιος τίτλος, θα πρέπει να πρόκειται για την μπαλάντα «Τα άλογα του βασιλιά Αρόλδου» («König Haralds Rosse»), που ο Ερνστ φον Βίλντενμπρουχ (1845-1909) είχε συμπεριλάβει στη συλλογή του Lieder und Balladen (1877). Εδώ πλέον ο Βλάχος δεν πειραματίζεται με τη δημοτική ποίηση, όπως όταν ήταν είκοσι χρονών, αλλά γράφει «αληθινό δημοτικό τραγούδι» και μάλιστα παραλογή. Αποδίδει την γερμανική μπαλάντα με το ελληνικό της αντίστοιχο. Δύσκολα θα ξεχώριζε κανείς το παραπάνω ποίημα από μια αυθεντική παραλογή, ενώ πολύ πιο δύσκολα θα χαρακτήριζε κανείς την ποίησή του «υπόψυχρη, του εύκολου συναισθηματισμού, σε μια πεισματική καθαρεύουσα»[22] και τον Βλάχο έναν «αντιπροσωπευτικό ποιητή της καθαρεύουσας».[23] Και αν υποθέσουμε πως λίγοι θα είχαν διαβάσει αυτό το ποίημα, ήταν πολλοί αυτοί που ήξεραν την «Καρδιά της μάνας», το ποίημα που πολλοί θεωρούν σήμερα δημοτικό (ενώ μελοποιήθηκε τουλάχιστον δύο φορές: από τον Νίκο Χατζηαποστόλου και τον Δημήτρη Μητρόπουλο), και που πρόκειται για την ελληνική απόδοση από τον Βλάχο (1896) του γαλλικού ποιήματος του Ζαν Ρισπέν [Jean Richepin] (1849-1926) από το δημοφιλέστατο στην εποχή του μυθιστόρημα (και εν συνεχεία θεατρικό έργο) La Glu (1881/1883): Έναν καιρό μοναχοπαίδι αγόρι αγάπησε μιας μάγισσας την κόρη. «Εγώ, του λέει, δεν αγαπώ παιδιά αν θέλεις να σου δώσω το φιλί μου, της μάνας σου να φέρεις την καρδιά, να δώσω να την φάγει το σκυλί μου» Τρέχει ο νιός, τη μάνα του σκοτώνει, και την καρδιά τραβά και ξεριζώνει και τρέχει να την πάει· μα σκοντάφτει και πέφτει ο γιος κατάχαμα με δαύτη Κυλάει αυτός και η καρδιά κυλάει και την ακούει να κλαίει και να μιλάει: Μιλάει στο γιο η μάνα και του λέει: – εχτύπησες αγόρι μου; – και κλαίει. Τα ποιήματα αυτά, εντελώς ρομαντικά ως προς το περιεχόμενό τους, αλλά και ως προς την γλωσσική τους μεταφορά στα ελληνικά (δημοτική ποίηση), βρίσκονται ένα βήμα μετά τις μεταφράσεις του Χάινε. Θα έλεγε κανείς ότι η μεταφραστική θητεία στα τραγούδια του Χάινε ωρίμασε ποιητικά τον Βλάχο. Όμως η δημοτική δεν αποτέλεσε την κατάληξη μιας πορείας, όπως είχε υποστηρίξει ο Παράσχος.[24] Γιατί την ίδια εποχή που μετέφραζε τα λίντερ του Χάινε σαν δημοτικά τραγούδια, απέδιδε τον Σοφοκλή σε καθαρεύουσα, ενώ, 25 χρόνια μετά το «Άλογο του βασιλιά» (το 1913), μετέφραζε τους γνωστούς στίχους από την Commedia του Ντάντε: «Εγώ εις την αλγούσαν πόλιν οδηγώ. Εγώ εις την οδύνην την αιώνιον. Εγώ εις την κατηραμένην γενεάν. [...] Απελπισθείτε όσοι θα εισέλθετε» Αυτά τα λόγια εις εν υπέρθυρον ήσαν γραμμένα δια μαύρου χρώματος.[25] Τι συνέβαινε λοιπόν με τον Βλάχο; Δεν είχε αποφασίσει ποια γλώσσα του ταίριαζε καλύτερα; ή μήπως απλά επέλεγε τη γλώσσα ανάλογα με το ύφος του ποιήματος; Στη μεταφραστική του θεωρία έδινε μεγάλο βάρος στην «καθαράν και αδιάστροφον έννοιαν» του πρωτοτύπου, η οποία στη συνέχεια θα αποδιδόταν «ελευθέρως κατά το πάτριον ιδίωμα»,[26] δηλαδή η μορφή εξυπηρετούσε την απόδοση του περιεχομένου, άρα και η γλώσσα συντονιζόταν ανάλογα. Πρόκειται μάλλον για έναν γλωσσικό εκλεκτικισμό, που ήταν συνυφασμένος με τη μεταφραστική του θεωρία. Πώς εκφραζόταν όμως ο Βλάχος προς το τέλος της ζωής του; Τα ώριμα ποιήματά του δύσκολα θα μπορούσαν να θυμίσουν τον μεταφραστή των στίχων του Ντάντε: ΜΑΥΡΑ ΜΕΡΟΝΥΧΤΑ Βουβές περνούν οι μέρες μου η μια της άλλης μοιάζει όπως βραδυάζει η χθεσινή κ’ η σημερινή χαράζει. Χειροκρατούνται σαν ξωθιές που λεν στα παραμύθια και σταυροπόδι κάθονται στα γέρικά μου στήθια η μια μού κλει τα μάτια μου χωρίς να τα κοιμίσει η άλλη τα κρατά ανοιχτά χωρίς να τα φωτίσει. Κ’ έτσι ξυπνώ ακοίμιστος πλαγιάζω αγρυπνισμένος. Βλέπω όλα γύρω μου θολά και σ’ όλα μένω ξένος. Αχ μαύρα μου μερόνυχτα μια προσευχή σας κάνω. Αφήστε με ν’ αναπαυτώ σταθείτε... να πεθάνω.[27] Αν θα ήθελε κανείς να συνοψίσει με λίγα λόγια την ποιητική δημιουργία του Βλάχου, θα έλεγε πως είναι πολυσύνθετη, σε συγκρατημένο, σε γενικές γραμμές, ύφος, αλλά όχι αντιρομαντική και σίγουρα όχι αδιάφορη. Ο ίδιος εκτιμούσε ιδιαίτερα τους αρχαίους τραγικούς, τον Σαίξπηρ, τον Ντάντε και τους Γκαίτε και Σίλλερ. «Να τρως πιφτέκι θρεπτικό», συμβούλευε τον Γεώργιο Δροσίνη, εξηγώντας: «πιφτέκι είναι οι κλασικοί, οι δικοί μας οι Αρχαίοι προ πάντων κ’ οι μεγάλοι νεώτεροι, ο Δάντης, ο Γκαίτε, ο Σίλλερ, ο Σαίξπηρ. Αυτούς να διαβάζης και να ξαναδιαβάζης».[28] Στο μενού της θρεπτικής δίαιτας –την οποία είχε βεβαίως και ο ίδιος γευτεί και χωνέψει (δεν είναι τυχαίο ότι είχε μεταφράσει όλους όσους αναφέρει)– ο Βλάχος συγκαταλέγει τους αρχαίους ημών κλασικούς, έναν νεότερο κλασικό (Ντάντε), τον Σαίξπηρ που, αν δεν μπορεί να ενταχθεί στον ρομαντισμό για λόγους αναχρονισμού, σίγουρα δεν ανήκει στον κλασικισμό, και δύο πρώιμους ρομαντικούς (Γκαίτε, Σίλλερ). Οι όροι και τα είδη δεν είναι, και, πολύ περισσότερο την εποχή εκείνη που βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη, δεν ήταν τόσο διαφοροποιημένα. Για τον Γκαίτε ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής είχε προτείνει τον όρο «κλασικορομαντικός», όπως μας επεσήμαινε ο Δημήτρης Σπάθης,[29] προτείνοντας και ο αυτός με τη σειρά του τον ίδιο αυτό όρο για να χαρακτηρίσει τη Φαύστα, το θεατρικό έργο του Βερναρδάκη, στο οποίο ο επιστήθιος αυτός φίλος τού Βλάχου προσπαθούσε στα 1893 να συνδυάσει κλασικά και ρομαντικά στοιχεία. Οι όροι πολύ συχνά δεν επαρκούν για να αποδώσουν την πυκνή σύνθεση των δημιουργημάτων και καθίσταται πολύ δύσκολο να εντοπίσουμε τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένο ένα μπιφτέκι, μετά από τόσες ζυμώσεις, συγχωνεύσεις και μεταπλάσεις. Ίσως όμως αυτό να μην έχει και τόση σημασία, αρκεί να είναι νόστιμο. ΤΟΥ ΧΑΡΟΥ Η ΘΥΡΑ Στου Χάρου την εξώθυρα κάθομαι χρόνους τώρα και καρτερώ ποτέ να ’λθεί και η δική μου ώρα Βλέπω μπροστά μου να περνούν άνδρες γεμάτοι νιάτα που ο Χάρος παραμόνευσε εις της ζωής τη στράτα κορίτσια που στραγγάλισε το άπονό του χέρι παιδάκια που νυχτώθηκαν πριν έλθει μεσημέρι περνούν, διαβαίνουν όλοι τους, η θύρα ανοιγοκλείνει και τρώει ανδρεία κ’ ευμορφιά και νιότη καταπίνει. Έξαφνα εκεί κ’ ένα σκυφτό πρόβαλε γεροντάκι που την καρδιά του ερήμαξε του πόνου το σαράκι. Να δώσει τέλος έρχεται εις την πικρή του μοίρα μα βρίσκει –αλοίμονο– κλειστή τη σιδερένια θύρα. Ξεράθηκε κι απόμεινε· σωριάσθη σε μιαν άκρη και τα σβυσμένα μάτια του γεμίσαν μαύρο δάκρυ. – Μην κλαις! δεν παίρνει χούφταλα ο Χάρος γέροντά μου! θέλει κορίτσια τροφαντά κι αφράτα παλληκάρια κ’ εμάς αφήνει ως να σηπούν τα κρύα μας κουφάρια – Μην κλαις! περίμενε και συ και κάθισε κοντά μου. (Φεβρουάριος 1915) [Αρχείο Βλάχου, φάκελος 2.1] Η ΓΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ξεύρεις τὴν γῆ ποὺ ἀνθεῖ φαιδρὰ πορτοκαλέα καὶ κοκκινίζει ἡ σταφυλὴ καὶ θάλλει ἡ ἐλαία; – Ὤ! δὲν τὴν ἀγνοεῖ κανείς· εἶναι ἡ γῆ ἡ ἑλληνίς. Ξεύρεις τὴν γῆ, ἥτις παντοῦ μὲ αἵματα ἐβάφη, ὅπου κοιλάδες καὶ βουνὰ εἶναι τυράννων τάφοι; – Ὤ! δὲν τὴν ἀγνοεῖ κανείς, εἶναι ἡ γῆ ἡ ἑλληνίς. Γῆ, μήτηρ παλαιῶν θεῶν, καὶ νέων ἡμιθέων, γῆ ἀναμνήσεων κλεινῶν καὶ γῆ ἐλπίδων νέων εἶναι ἡ γῆ ἡ ἑλληνίς. Ἂς μὴ τὸ λησμονῇ κανείς. Συνέδριο του Βερολίνου 1878. Από αριστερά: Δ. Πανάς, Ι. Γεννάδιος, Α. Ραγκαβής, Θ. Δηλιγιάννης, Α. Σκουζές και Ά. Βλάχος. [1] Άγγελος Βλάχος, «Περί της ποιήσεως του Ερρίκου Άϊνε», Εστία 586 (22.3.1887), σ. 177-179: 178. [2] Ό.π., και 587 (29.3.1887), σ. 193-196. (= Άγγελος Βλάχος, «Η ποίησις του Ερρίκου Άϊνε», Ανάλεκτα Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1901, σ. 210-234). [3] Δημήτρης Δημηρούλης, Εμμανουήλ Ροΐδης: Η τέχνη του ύφους και της πολεμικής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005, σ. 219. [4] Βλ. σχετικά, Στέλλα Κουρμπανά, «Ο Άγγελος Βλάχος και η μουσική», Μουσικός Ελληνομνήμων 15 (Μάιος-Αύγ. 2013), σ. 25-36. [5] Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ο Ροΐδης ως λογοτεχνικός κριτικός», Κινούμενος στόχος, Κριτικά Κείμενα, Πόλις, Αθήνα 2011, σ. 60-67. [6] Θα ήθελα να ευχαριστήσω το ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ και την υπεύθυνη Συλλογής Τεκμηρίων Παραστατικών Τεχνών Κωνσταντίνα Σταματογιαννάκη για την εξυπηρέτηση, καθώς και για την άδεια δημοσίευσης υλικού από το αρχείο του Βλάχου. [7] Χ. Γ. Σακελλαριάδης, «Ο Άγγελος Βλάχος, ποιητής σατιρικός», Νέα Εστία ΜΣΤ΄, Αφιέρωμα στον Άγγελο Βλάχο, τχ. 539, Χριστούγεννα 1949, σ. 72-135. [8] Κλέων Παράσχος, «Η ποίηση του Αγγέλου Βλάχου», ό.π., σ. 35-41: 35. [9] Μ. Μερακλής (επιμ.), Η Ελληνική Ποίηση, Ανθολογία - Γραμματολογία, Σοκόλη, Αθήνα 1997, σ. 143. [10] Κωστής Παλαμάς, «Αντιρρωμαντικό Στάσιμο του ποιητικού χορού», Άπαντα Η΄, σ. 503-518: 514. [11] Αιμίλιος Χουρμούζιος, «Ένας θεμελιωτής (Ο αντιρομαντικός του 19ου αιώνα)», Νέα Εστία, ό.π, σ. 14-34. [12] Άγγελος Βλάχος, Φειδίας και Περικλής, Τύποις Δ.Αθ. Μαυρομμάτη, Αθήνησι 1863, α΄. [13] Ειρηναίος Ασώπιος, «Περί των συγχρόνων της Γερμανίας ποιητών. Α΄, Ερρίκος Έϊνος (Heinrich Heine)», Χρυσαλλίς 5 (1.3.1863), σ. 129-138: 131. [14] Γ.Μ. Βιζυηνός, «Άινε», Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν των Μπαρτ και Χιρστ Α΄, Αθήνα, Φεβρουάριος 1889 - Απρίλιος 1890, σ. 333. (= Γ.Μ. Βιζυηνός, Στους δρόμους της λογιοσύνης, Κείμενα γνώσης, θεωρίας και κριτικής. Φιλολογική επμέλεια Παν. Μουλλάς, επιλεγόμενα-υπόμνημα Βενετία Αποστολίδου - Μαίρη Μικέ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2013, σ. 531-2). Πβ. και Νάσος Βαγενάς, «Πρόλογος» στο Χάινε, Μεταφράσεις ποιημάτων του, Ανθολογία, επιλογή Νάσος Βαγενάς, Σοκόλη, Αθήνα 2007, σ. 13-17: 14. [15] Ερρίκου Άϊνε, Τραγούδια, μετάφρασις Αγγέλου Βλάχου, Βιβλιοπωλείον Εστίας, Εν Αθήναις 1887, σ. 35. [16] Άγγελος Βλάχος, «Περί της ποιήσεως του Ερρίκου Άϊνε», ό.π., σ. 194. [17] Λαμαρτίνος, Ποιητικαί Μελέται, μεταφρασθείσαι κατ’ εκλογήν, εμμέτρως υπό Αγγέλου Σ. Βλάχου, εκ του Τυπογραφείου Δ.Αθ. Μαυρομμάτη, Εν Αθήναις 1864, ζ΄. [18] Άγγελος Βλάχος, Ώραι, Ποιήσεις, Τύποις Δ.Αθ. Μαυρομμάτη, Αθήνησι 1860, σ. 95. [19] Ό.π. [20] Άγγελος Βλάχος, «Γεώργιος Τερτσέτης», Παρνασσός 3 (30.3.1877), σ. 161-179: 163 (= Άγγελος Βλάχος Ανάλεκτα Β΄, ό.π., σ. 83-109: 86). Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε το 1877 είχε όμως απαγγελθεί στον Παρνασσό δύο χρόνια πριν (21.3.1875). [21] Και συγκεκριμένα στο τεύχος 165 (1/13.3.1888), σ. 330 και όχι στην Κλειώ, όπως εσφαλμένα αναφέρει ο Επισκοπόπουλος («Φιλολογική Ζωή. Το έργον του κ. Βλάχου», Παναθήναια Γ΄, 1902-3, σ. 178-80: 179), προφανώς μπερδεύοντας τα δύο ελληνικά περιοδικά που κυκλοφορούσαν την ίδια εποχή στη Λειψία. [22] Μ. Μερακλής, ό.π. [23] Μιχαήλ Περάνθης, Μεγάλη ελληνική ποιητική Ανθολογία, τ. Α΄, σ. 496. [24] Παράσχος, ό.π., σ. 39. [25] Αρχείο Βλάχου, Φάκελος 2.1. [26] Λαμαρτίνος, ό.π. [27] Αρχείο Βλάχου, ό.π. [28] Γεώργιος Δροσίνης, Άπαντα Ζ΄, «Σκόρπια Φύλλα της Ζωής μου», επιμέλεια Γιάννης Παπακώστας, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 2001, σ. 207. [29] Δημήτρης Σπάθης, «Ο θεατρικός Βερναρδάκης. Κλασικός ή ρομαντικός;», Λεσβιακά, Δελτίον της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών. Πρακτικά Συνεδρίου «Οι αδελφοί Βερναρδάκη στα νεοελληνικά γράμματα», τόμ. ΙΑ΄ (Μυτιλήνη, 7-9 Μαΐου 1986), Αθήνα 1987, σ. 58-88: 81, σημ. 3.

Ο Άγγελος Βλάχος: κλασικός ή ρομαντικός;

Σύνδεση