Η Προϊστορία ή Καταγωγή της «Σουρρεαλιστικής μπόμπας»

Ανδρέας Εμπειρίκος, 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή, επιμ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Άγρα, Αθήνα 2014, σελ. 192 Η συλλογή 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή, η οποία δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις Άγρα τον Δεκέμβριο του 2014 και συγκαταλέγεται στο τεράστιο μετά θάνατον δημοσιευμένο έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου, επιδέχεται και αυτή, όπως και τα υπόλοιπα έργα του, ερμηνείες ως προς το γιατί δεν τη δημοσίευσε όταν την έγραψε: οι ερμηνείες ως προς την μη δημοσίευσή της είναι, όμως, πολύ διαφορετικές από αυτές που προβάλλονται για άλλες συλλογές. Πιστεύω ότι το πλαίσιο των ερμηνειών αυτών περιγράφεται από τους στίχους: Δεν ήταν δυνατόν να γίνει διαφορετικά Δεν ήταν δυνατόν να πάμε πίσω. Πρόκειται για τους τελευταίους στίχους του ποιήματος «Κραυγή», με την τοπική και χρονική ένδειξη Αθήνα, 8/8/1934, αφιερωμένου στον Νίκη Καλαμάρη στην δεύτερη εκδοχή που σώζεται στο αρχείο Εμπειρίκου. Με την κατάληξη αυτή ο Ανδρέας Εμπειρίκος δηλώνει την επιθυμία του για μια πορεία προς τα εμπρός, την οποία, με έμμεσο τρόπο, με τη μεταγενέστερη αφιέρωση, την διατυπώνει προς τον Ν. Καλαμάρη. Παράλληλα επιλέγει να μην δημοσιεύσει την περίοδο εκείνη κανένα από τα ποιήματα που γράφει και εντάσσει σε αυτή τη συλλογή, πράγμα το οποίο αποτελεί ένδειξη υψηλής αυτοσυνειδησίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα έπρεπε να δημοσιευτεί ο τόμος 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή ογδόντα χρόνια μετά τη συγγραφή των ποιημάτων. Σημαίνει ότι ορθώς δεν τον δημοσίευσε τότε ο Εμπειρίκος και εκτιμώ ότι το έπραξε για τρεις λόγους: 1. Επειδή παράλληλα ή αμέσως μετά τη συλλογή 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή γράφει και, λίγους μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1935, εκδίδει τη συλλογή Υψικάμινος, κορυφαία πράξη στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Με αυτή τη συλλογή πραγματοποιεί την είσοδό του στα νεοελληνικά γράμματα: αυτό σηματοδοτεί, με την εκ των υστέρων γνώση που διαθέτουμε, ο στίχος «Δεν ήταν δυνατόν να πάμε πίσω». Συγκεκριμένα, ο Εμπειρίκος επιλέγει να κρατήσει τα ποιητικά πυρά του για λίγους μήνες, προκειμένου να ρίξει έναν ποιητικό κεραυνό, τον τόμο Υψικάμινος. Ας μην λησμονεί κανείς ότι στη διάλεξη «Περί σουρρεαλισμού» του 1935 δύο φορές αναφέρεται εμφατικά στην αυτόματη γραφή ως τη «Σουρρεαλιστική μπόμπα».[1] Με δεδομένη την αξία των ποιημάτων της συλλογής 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή, στην οποία περιέχονται ποιήματα που βρίσκονται σε διάλογο με την ελληνική, τη γαλλική, αλλά και τη ρωσική γλώσσα, τις γλώσσες που μιλούσε ο Εμπειρίκος, το έρεισμα για τη μη δημοσίευσή της βρίσκεται, πιστεύω, στις ασυνείδητες διαδικασίες που έφερε στην επιφάνεια η ψυχανάλυσή του εκείνη ακριβώς την περίοδο. 2. Επειδή ο Εμπειρίκος θέλει να πάρει αποστάσεις από την τάξη του και τις συμβάσεις της, αλλά γνωρίζει ότι για να πραγματώσει αυτή τη ρήξη δεν αρκεί η μαρξιστική θεωρία, η οποία, άλλωστε, εκβάλλει σε πολύ διαφορετικές πράξεις και, άρα, ιδεολογίες (σταλινισμό, τροτσκισμό κτλ.), μεταξύ των οποίων διστάζει να επιλέξει.[2] Για τον λόγο αυτό επιλέγει τον υπερρεαλισμό, ο οποίος προσφέρει ένα πλαίσιο ιδεολογικό και τρόπου γραφής, καθώς και την ψυχανάλυση, με την οποία εισάγεται μια συστηματική θεωρία περί του ασυνειδήτου, ως τα κρίσιμα εργαλεία τόσο των διανοητικών όσο και των ποιητικών του πράξεων. 3. Επειδή ο Εμπειρίκος, εκείνα τα χρόνια, στα μέσα της δεκαετίας του 1930, θέλει να συστηματοποιήσει και να προχωρήσει την κριτική που ασκείται στον θετικισμό, γλωσσικό και φιλοσοφικό, την οποία είχε ξεκινήσει ο Ν. Καλαμάρης/Σπιέρος/Ράντος/Κάλας με τα γραπτά του λίγα χρόνια πριν. Με την Υψικάμινο συμβάλλει αποφασιστικά και ολοκληρώνει, σε προσωπικό επίπεδο, την κριτική αυτή και παρεμβαίνει ως διανοούμενος και όχι μόνο ως ποιητής, στα πνευματικά πράγματα της Ελλάδας της δεκαετίας του 1930. Η συλλογή 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της κριτικής που ασκείται στον θετικισμό, επειδή επιτρέπει στον αναγνώστη να αποκτήσει μια εικόνα ως προς τις ποιητικές διεργασίες που αφορούσαν τον Εμπειρίκο και λάμβαναν χώρα πριν από την Υψικάμινο και να διαπιστώσει την προετοιμασία και την αναμονή που προηγείται ενός μεγάλου αγώνα, της εισόδου του υπερρεαλισμού στα ελληνικά γράμματα. Ας σταθούμε αναλυτικότερα στα τρία αυτά σημεία που ανέφερα: 1. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, μετά το τέλος της ψυχαναλυτικής θεραπείας του στο Παρίσι το 1931 και την οριστική επιστροφή του στην Ελλάδα το 1932, αρχίζει να διαγράφει μια πορεία στα ελληνικά γράμματα με δύο άξονες: ο πρώτος είναι η εισαγωγή στην Ελλάδα της αυτόματης γραφής και, μέσω αυτής, του υπερρεαλισμού, ως διεθνιστικού και επαναστατικού κινήματος· ο δεύτερος είναι η διαμόρφωση μιας ποιητικής θεωρίας, η οποία έχει ως επίκεντρο την επιθυμία, όπως αυτή προσεγγίζεται από την ψυχαναλυτική θεωρία. Ο Εμπειρίκος επεξεργάζεται, κατά τη γνώμη μου, παράλληλα και εξίσου από το 1934 και εξής, τις δύο προγραμματικές κινήσεις του: πρώτον, τη διαμόρφωση ενός υπερρεαλιστικού πόλου στην Ελλάδα, με όλα τα χαρακτηριστικά του κινήματος, και, δεύτερον, τη διατύπωση και την άσκηση μιας προσωπικής ποιητικής, η οποία έχει ως άξονα την επιθυμία και εδράζεται στην ψυχαναλυτική θεωρία. Η εισαγωγή στην Ελλάδα του υπερρεαλισμού, ως διεθνιστικού κινήματος, το οποίο, μάλιστα, τίθεται στην υπηρεσία της επανάστασης, συντελείται το 1935, πρώτα με την «Περί Σουρρεαλισμού» διάλεξη και, στη συνέχεια, με τα αυτοματικά κείμενα που φέρουν τον τίτλο Υψικάμινος. Μόνο μετά τη δημοσίευση της συλλογής Υψικάμινος μπορεί κανείς να αναφέρεται στον ελληνικό υπερρεαλισμό και για τον λόγο αυτό δικαίως ο Εμπειρίκος χαρακτηρίζεται ως ο πρώτος υπερρεαλιστής στην Ελλάδα. Η συλλογή αυτή των αυτοματικών κειμένων σε συνδυασμό με την πρόταση του Καλαμάρη/Κάλας για ένα διαφορετικό κριτικό παράδειγμα, η οποία διαμορφώνεται με την κριτική που άσκησε στο έργο του Παλαμά και την ανάδειξη του καινοτόμου χαρακτήρα του έργου του Καβάφη, καθώς και οι κοινές μεταφραστικές και εκδοτικές δραστηριότητες των δύο υπερρεαλιστών για τη διάδοση του κινήματος, αποκτούν ιδιαίτερη δυναμική στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Στόχος του ποιητή Εμπειρίκου, πριν γνωρίσει τον υπερρεαλισμό, ήταν να ξεφύγει από τη λογική της αναπαράστασης και να δημιουργήσει «ένα ποίημα γεγονός».[3] Προς αυτή την κατεύθυνση στρέφονταν οι προσπάθειές του, μέχρι την, όπως την χαρακτηρίζει, «συγκλονιστική» επαφή του με τον υπερρεαλισμό, του οποίου άκουσε το «κάλεσμα» και τη «φωνή».[4] Τα κείμενα της συλλογής Υψικάμινος πρέπει να γίνουν αντιληπτά ως ένα είδος μανιφέστου του υπερρεαλισμού και το επιχείρημα αυτό ενισχύεται αποφασιστικά αν κανείς λάβει υπ’ όψιν την ιδιαίτερα σημαντική για το ζήτημα της αυτόματης γραφής και της έννοιας της παράδοσης διάλεξη του Εμπειρίκου «Περί σουρρεαλισμού» που δόθηκε στην αίθουσα της Λέσχης Καλλιτεχνών στις 25 Ιανουαρίου του 1935.[5] Τρεις είναι οι βασικοί άξονες στο κείμενο της διάλεξης: Πρώτον, να καταστούν σαφείς στο ελληνικό κοινό οι σχέσεις υπερρεαλισμού και ντανταϊσμού, κινημάτων που συγγενεύουν «ψυχολογικώς» με τον ρομαντισμό (σ. 60-61), αλλά και οι διαφορές του πρώτου από τον δεύτερο, διαφορές που χαρακτηριστικά ο Εμπειρίκος παραλληλίζει με αυτές ανάμεσα στους «κομμουνιστές και τους Σοσιαλ-επαναστάτες» στην αρχή της επανάστασης (σ. 50). Δεύτερον, να αναλυθεί ο αυτοματισμός ως κεντρικής σημασίας χαρακτηριστικό του υπερρεαλιστικού κινήματος, επειδή μέσω αυτού επιτυγχάνεται η επικοινωνία του ασυνειδήτου με το συνειδητό. Για το ζήτημα αυτό επικαλείται την παράδοση του κινήματος Dada και, ειδικότερα, τον Τριστάν Τζαρά, ο οποίος κήρυττε ότι για να γράψει κανείς ένα ποίημα έπρεπε να βάλει «όλες τις λέξεις σε ένα καπέλο» και να τραβήξει κατά τύχη (σ. 54). Αναλύει, όμως, τι είναι αυτοματισμός με βάση όσα αναλυτικά παρέθετε στο (πρώτο) Μανιφέστο του Υπερρεαλισμού (1924) ο Αντρέ Μπρετόν σχετικά με το πώς έφτασε στην υιοθέτηση της αυτόματης γραφής χάρις στα γραπτά του Φρόιντ και στην εμπειρία του με ασθενείς κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Δίνει δηλαδή ιδιαίτερη έμφαση στο ψυχαναλυτικό και ψυχιατρικό σκέλος του αυτοματισμού και αφιερώνει το ήμισυ περίπου της διάλεξης σε αυτόν. Τρίτον, ο Εμπειρίκος υπογραμμίζει την ιδιαίτερη γοητεία που ασκούν τα αυτοματικά κείμενα όταν περάσει η πρώτη έκπληξη, ενώ τονίζει ότι ο υπερρεαλισμός συνενώνει τη ζωή με τη λογοτεχνία και καταργεί τα μεταξύ τους όρια, αφού επιτρέπει στον συγγραφέα να ζει το αναφερόμενο και όχι να το περιγράφει. Η συνένωση αυτή της ζωής με τη λογοτεχνία θέτει, ουσιαστικά, τον υπερρεαλισμό στην υπηρεσία της (σοσιαλιστικής) επανάστασης, για την πραγματοποίηση της οποίας ερίζουν οι μαρξιστές που ανήκουν σε διαφορετικές τάσεις (κυρίως οι κομμουνιστές και η αριστερή αντιπολίτευση, δηλαδή οι τροτσκιστές). Με τη διάλεξη του 1935, λοιπόν, κατατίθεται το υπερρεαλιστικό αλλά και το μαρξιστικό στίγμα του Εμπειρίκου, συνδέεται το κίνημα του υπερρεαλισμού με την επανάσταση, εισάγεται η αυτόματη γραφή μέσω, κυρίως, της ψυχαναλυτικής δυναμικής και του ελεύθερου συνειρμού, και, τέλος, καταλύονται τα όρια μεταξύ αφενός της λογοτεχνίας και, γενικότερα, των τεχνών και αφετέρου της ζωής, αφού προτείνεται μια νέα «ποίηση-ενέργεια, ποίηση-λειτουργία του πνεύματος, ποίηση-ζωή», η οποία «είναι πια στη διάθεση όποιου επιθυμεί να την γράψη, και όποιου επιθυμεί να την κάμη με όλη την κυριολεξία της λέξεως αυτής» (σ. 75).[6] Τα ποιήματα της συλλογής 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή αποτελούν την απόδειξη τόσο των διεργασιών που πραγματοποιούνταν στο ποιητικό εργαστήριο του Εμπειρίκου με στόχο την διαμόρφωση του ελληνικού υπερρεαλισμού όσο και της ικανότητας σύνθεσης του Εμπειρίκου. Μιας σύνθεσης που επιτυγχάνεται από τις διεργασίες που ανέφερα, αλλά και από την αντίσταση στο αυτονόητο της πράξης, από τη μη δημοσίευση των ποιημάτων που παράγονταν, από την αναστολή της δημόσιας έκφρασης, από την εποχή. 2. Η συνέντευξη που έδωσε το 1967 ο Ανδρέας Εμπειρίκος έχει αποτελέσει την αφετηρία της κριτικής για να σκιαγραφήσει τον κεντρικό ρόλο που είχε στον ελληνικό υπερρεαλισμό, αλλά και τους στόχους και τις συλλογικές δραστηριότητες των υπερρεαλιστών.[7] Η συνέντευξη του Εμπειρίκου αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα εκ των υστέρων κατασκευή της πνευματικής του πορείας, η οποία, όπως είναι λογικό όταν πρόκειται για μια διήγηση συμβάντων που έγιναν πριν από τριάντα έως σαράντα χρόνια, δίνει έμφαση στα στάδια και στην αιτιακή σειρά και όχι στις ημερομηνίες και τις χρονολογίες, συμπυκνώνοντας τις πληροφορίες, οι οποίες εμπλουτίζονται και αποκτούν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο από τις επιστολές και την διάλεξή του για τον υπερρεαλισμό.[8] Δύο σημεία ενδιαφέρουν ιδιαίτερα: οι επαφές του Εμπειρίκου με τους γάλλους υπερρεαλιστές και η συγκρότηση του ελληνικού υπερρεαλιστικού κύκλου. Ως προς την επαφή του με και εμπειρία του από τον γαλλικό υπερρεαλισμό, ο Ανδρέας Εμπειρίκος αναφέρει στη συνέντευξή του ότι πήγε στη Γαλλία το 1925, ότι αναλύθηκε «τρία χρόνια εις τον Ρενέ Λαφόργκ» και ότι γνώρισε πολλούς γάλλους ψυχαναλυτές:[9] «Μεταξύ αυτών ήταν και ο Φρουά Γουϊτμάν, ο οποίος ενδιαφέρετο πολύ και για την μοντέρνα ποίηση. Μου είπε ότι ξέρει τον Μπρετόν, εγώ εψόφαγα να τον γνωρίσω. Πήγαμε την μεθεπομένην. Συναντήθηκα με ένθεον πλάσμα. [...] Όχι αμέσως, αλλά όταν επέστρεψα από ένα ταξίδι που έκανα τότε, οι συναντήσεις μας έγιναν τακτικές. [...] Καθημερινώς εις την Πλας Μπλανς. Ο Τανγκύ, ο Περέ, ο Ελυάρ. Προσωπικώς είχα ιδιαίτερην επικοινωνία και σύνδεσμον ειδικά με τον Μπρετόν».[10] Από τα ονόματα που αναφέρει, λοιπόν, ο Εμπειρίκος προκύπτει ότι η σχέση με τους υπερρεαλιστές διαμορφώθηκε αφού είχε προχωρήσει η δεκαετία του 1930, μετά το πέρας της ψυχαναλυτικής θεραπείας του το 1931 και μάλλον μετά τις προσκλήσεις στο σπίτι του Λαφόργκ, το 1932.[11] Σε αυτό συνάδει το ότι στο κείμενο της συνέντευξης δεν αναφέρεται μεταξύ των υπερρεαλιστών ο Λουί Αραγκόν, βασικό μέλος του κινήματος τα πρώτα χρόνια. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε με βεβαιότητα ότι η συνάντηση με τον Μπρετόν και οι συνευρέσεις του με τους υπερρεαλιστές έγιναν μετά την υπόθεση Αραγκόν, που ξεκίνησε το 1931 με το ποίημα του «Front Rouge» και ολοκληρώθηκε το 1932 με την οριστική ρήξη και αποχώρησή του από την ομάδα,[12] μετά, δηλαδή, την οριστική επιστροφή του Εμπειρίκου στην Ελλάδα και σε κάποια από τις συχνές επισκέψεις του στη Γαλλία. Ως προς τον ελληνικό υπερρεαλισμό, ο Εμπειρίκος αναφέρει στη συνέντευξη ότι επέστρεψε στην Ελλάδα από τη Γαλλία το 1931 για να εργαστεί στις οικογενειακές επιχειρήσεις και ότι το 1935 παραιτήθηκε από τη θέση του διευθυντή που κατείχε (Μηχανοποιείο και Ναυπηγείο Βασιλειάδη). Και συνεχίζει, όσον αφορά τις κοινές δραστηριότητες των υπερρεαλιστών: «Είχαμε σχηματίσει έναν μικρόν κύκλον φίλων, ο Ελύτης, ο Καλαμάρης, λίγο αργότερα ο Εγγονόπουλος. Θέλαμε με τον Καλαμάρη, σαν υπερρεαλιστές, να βγάλουμε ένα περιοδικό δικό μας, για να μην συνεργαστούμε με τα παραδοσιακά. Θα το λέγαμε Ο Θίασος. Δεν έγινε. Συνεργάστηκα αρκετά αργότερα εις τα Νέα Γράμματα. Το 1935 έδωσα και την πρώτην διάλεξιν για τον υπερρεαλισμόν, εις την Λέσχην Καλλιτεχνών, Καραγιώργη της Σερβίας. [...] Έως το 1939, έκανα συχνά, σχεδόν κάθε χρόνο, ταξείδια εις την Γαλλία για να συναντώ τους φίλους μου υπερρεαλιστάς...».[13] Ψυχανάλυση, υπερρεαλισμός, διεθνισμός, κίνηση προς τα εμπρός στον χώρο της μορφικής και πολιτικής πρωτοπορίας είναι οι άξονες της ποιητικής πρακτικής του Ανδρέα Εμπειρίκου. Ποιος είναι ο αντίπους; Ο Γιώργος Σεφέρης. Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να αναγιγνώσκονται οι θέσεις του Ελύτη, οι οποίες εμπεριέχονται στο κείμενο «Το χρονικό μιας δεκαετίας»: «Αυτός ο τελευταίος [ο Γιώργος Σεφέρης] έμελλε και να υπερισχύσει. Θέλω να πω, έμελλε να δώσει μορφή σε μια ρευστή κατάσταση και ν’ αποφασίσει για την εξέλιξη που θα ’παίρναν τελικά τα πράγματα στον τόπο μας. Η αδιαλλαξία, που την εκπροσωπούσαν ο Νικήτας Ράντος και ο Ανδρέας Εμπειρίκος (ο Εγγονόπουλος δεν είχε ακόμα κάνει την εμφάνισή του) θα υποχωρούσε. Η αντίθεση ανάμεσα στην παράδοση και στις νέες μορφές θ’ άρχιζε σιγά-σιγά να αμβλύνεται, ώσπου να καταλήξει σε μια φυσιολογική συγχώνευση. Κι ο αποκλειστικά διεθνής χαρακτήρας του [υπερρεαλιστικού] κινήματος θα παραχωρούσε τη θέση του σε μια καινούργια ανανεωμένη άποψη της ελληνικότητας. Αν ήταν η πιο σωστή άποψη αυτή, δεν το γνωρίζω. Γεγονός είναι ότι η συντηρητική αλλά εξαιρετικά ισχυρή και συγκροτημένη προσωπικότητα του Σεφέρη –αφαιρώντας από τους φίλους κάθε πρωτοβουλία και από τους πολέμιους κάθε επιχειρηματολογία– είχε κατορθώσει να την επιβάλει».[14] Τα ποιήματα της συλλογής 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή δείχνουν ότι ο Εμπειρίκος προετοιμάζει το γκρέμισμα των γεφυρών που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να πάει πίσω και να συμμετάσχει στη συζήτηση για τη λεγόμενη «ελληνικότητα». Οι γέφυρες αυτές γκρεμίζονται μέσω του μαρξισμού, της ψυχανάλυσης, του διεθνούς χαρακτήρα του υπερρεαλισμού και της απόστασης που υιοθετεί από την κρατούσα εικόνα για την παράδοση με την κριτική που ασκεί στον θετικισμό. Άλλωστε, η συνεργασία με τον διεθνιστή Κάλας διαμορφώνει εκείνη την εποχή το διεθνιστικό στίγμα του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. 3. Μια κοινή πρακτική των τριών υπερρεαλιστών στην Ελλάδα, του Εμπειρίκου, του Κάλας και του Εγγονόπουλου, ήταν η κριτική που ασκούν με τον λόγο και τη γραφή τους στον θετικισμό γενικότερα και, ειδικότερα, στον γλωσσικό θετικισμό: δηλαδή τόσο στους δογματικούς δημοτικιστές όσο και στους καθαρευουσιάνους. Η κριτική αυτή τους διαφοροποιεί από το σύνολο της κοινότητας των λογοτεχνών και των διανοουμένων του μεσοπολέμου και έχουν ως μοναδική παραλληλία στην πρακτική τους αυτή το έργο του Κ.Π. Καβάφη, το οποίο ο Ν. Καλαμάρης/Κάλας αναδεικνύει σε κεντρικό σημείο αναφοράς. Η θέση των υπερρεαλιστών στη γλωσσική διαμάχη είχε ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στην πρόσληψή τους, επειδή οδήγησε στο να δεχτούν επιθέσεις τόσο από το στρατόπεδο της καθαρεύουσας όσο και από αυτό της δημοτικής, χωρίς βέβαια αυτό να τους πτοεί. Με την κριτική στάση που υιοθετούν καθιστούν σαφές ότι δεν αποδέχονται καμία από τις κανονιστικές θεωρίες περί γλώσσας και, ειδικότερα, περί του γραπτού λόγου. Την κριτική αυτή την εκφράζουν με τα γραπτά τους, στα οποία συστεγάζουν συστηματικά γλωσσικούς τύπους διαφόρων προελεύσεων. Η θεωρητικοποίηση της γλωσσικής μείξης και η άσκηση κριτικής στον γλωσσικό θετικισμό και τις κανονιστικές θεωρίες αποτελεί το πεδίο δράσης του Κάλας, ο οποίος εντοπίζει τα εθνικιστικά χαρακτηριστικά των δημοτικιστών. Ο «πολεμίστας», όπως αυτοχαρακτηρίζεται, δοκιμιογράφος ασκεί κριτική σε κάθε προσπάθεια επιβολής κανόνων. Χαρακτηριστικότατο είναι ένα μακροσκελές αχρονολόγητο ανέκδοτο κείμενο του 1935 ή του 1936, από το οποίο παραθέτω:[15] «[...] Απ’ αυτόν τον αγώνα μόνον ο Ψυχάρης ξεχωρίζει. Όχι ο Ψυχάρης λογοτέχνης. Αυτός ποτέ δεν υπήρχε. Όχι ο Ψυχάρης επιστήμονας – παραείχε συχνά λάθος. Μα ο Ψυχάρης πολεμίστας. Αυτός είναι μεγάλος. Ο μόνος που ήξερε με δυνατές καμουτσικές να κάμει ταπεινούς σχολαστικούς διδασκάλους να ουρλιάζουν. Ηγέτης! Δεν αναποδογύρισε μια γλώσσα αλλά μια νοοτροπία. Γκρεμίζοντας την καθαρεύουσα γκρέμισε το δόγμα. [...] Ανόητοι, ηλίθιοι, αυτοί που δεν μπόρεσαν να το εννοήσουν αυτό. Μα πιο ανόητοι, πιο ηλίθιοι εκείνοι, οι οποίοι, επειδή αυτός εφεύρε το θαυμάσιο πολεμικό σύνθημα «ο Παρθενός» μετέβαλον τη λέξη αυτή για τις ανάγκες καθημερινής χρήσεως. Κάτω ο Ψυχαρισμός! [...] Θα θέλαμε στον κορμό της δημοτικής παραδόσεως να φυτρ[ώ]σουν, να απλωθούν, κλώνοι φορτωμένοι με τα αγαθά της αρχαίας, της βυζαντινής, της καθαρεύουσας, της δημοτικής, με ό,τι, από τα αγαθά αυτά μπορεί να βλαστήσει». Στο κείμενο αυτό αναδεικνύεται η σημασία του αντι-θετικιστικού λόγου. Η εφεύρεση της ονομασίας «ο Παρθενός» έχει για τον Κάλας τον ανοικειωτικό χαρακτήρα μιας ποιητικής κατασκευής και λειτουργεί ως πολεμικό σύνθημα. Για τον υπερρεαλιστή Κάλας ο Ψυχάρης, με την ονομασία «ο Παρθενός», προκαλεί τον αστικό καθωσπρεπισμό, όπως κάνει και ο Μαρσέλ Ντυσάν, όταν προσθέτει το μουστάκι και το γένι στην καρτ-ποστάλ με τη «Μόνα Λίζα». Ο ψυχαρισμός, όμως, παίρνει τοις μετρητοίς αυτήν την πρόκληση και επιχειρεί να θεσπίσει κανόνες. Πρόκειται για μια προσπάθεια να μετατραπεί η λογοτεχνική «διαφορά» και η ανοικείωση που αυτή προκαλεί σε κοινά αποδεκτό σύστημα και, με τον τρόπο αυτό, να ακυρωθεί ως «διαφορά», η οποία ανθίσταται στην κανονικοποίηση. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος με τη φωτογραφική του μηχανή. Λίμνη Λεμάν, δεκαετία του 1920. Η κριτική στον γλωσσικό θετικισμό αποτελεί, λοιπόν, κοινό τόπο και παρέχει τη δυνατότητα να αρθρωθεί ένας λόγος για την παράδοση, γλωσσική και γραμματολογική, την οποία οι υπερρεαλιστές στην Ελλάδα κατασκευάζουν ως συνεκτικό μεταξύ τους και διαφοροποιητικό ως προς τους τρίτους στοιχείο. Και οι τρεις επιλέγουν συνειδητά να οργανώσουν το γλωσσικό τους οπλοστάσιο στην ελληνική γλώσσα, χωρίς να είναι μια αυτονόητη επιλογή. Και οι τρεις έχουν διαμορφωθεί γλωσσικά σε περιβάλλον πολυγλωσσίας, εμπειρία που τους επιτρέπει να υιοθετήσουν μια τελείως διαφορετική προσέγγιση στις αγκυλώσεις που δημιουργεί το γλωσσικό ζήτημα στη δεκαετία του 1930 (που είναι, φυσικά, διαφορετικές από αυτές του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα). Η κριτική στον θετικισμό, λοιπόν, αποτελεί τον τρίτο λόγο της μη δημοσίευσης της συλλογής 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή όταν ολοκληρώθηκε η συγγραφή της, πριν από την συλλογή Υψικάμινος, επειδή στα ποιήματα της παλαιότερης συλλογής διακρίνονται οι διακειμενικές σχέσεις, μεταξύ άλλων, και με τη μαρξιστική, αλλά και με τη λυρική ποίηση του μεσοπολέμου. Αν η δημοσίευση της συλλογής 1934. Προϊστορία ή Καταγωγή είχε προηγηθεί της δημοσίευσης της συλλογής Υψικάμινος, στην οποία η αυτόματη γραφή αποτελεί την κυρίαρχη πρακτική και ο υπερρεαλισμός το μοναδικό πλαίσιο διαλόγου, θα μπορούσε κανείς να είχε επικαλεστεί συγγένειες ή, έστω, σε συνομιλία με πτυχές της παράδοσης. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, όμως, ήθελε να δώσει το στίγμα της «διαφοράς», της απόλυτης ρήξης, σύμφωνα με το πρόσταγμα της «Κραυγής»: «Δεν ήταν δυνατόν να γίνει διαφορετικά / Δεν ήταν δυνατόν να πάμε πίσω». [1] Ανδρέας Εμπειρίκος, Περί Σουρρεαλισμού: η διάλεξη του 1935 (εισ.-επιμ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης), Άγρα, Αθήνα 2009, σ. 50 και 68. [2] Ανδρέας Εμπειρίκος, Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και τη μητέρα 1921-1935, επιμ.-εισ. Γ. Γιατρομανωλάκης, Άγρα, Αθήνα 2009, «Πολιτικά μανιφέστα του Α.Ε.», σ. 249-262. [3] Ανδρέας Εμπειρίκος, Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία, Άγρα, Αθήνα 1980, σ. 10. [4] Αυτόθι, σ. 11. Πρόκειται για την «voix surréaliste» στο μότο της συλλογής. [5] Ανδρέας Εμπειρίκος, Περί Σουρρεαλισμού: η διάλεξη του 1935, ό.π. Οι εντός παρενθέσεως σελίδες παραπέμπουν στην έκδοση αυτή. [6] Αναλυτικά για τα παραπάνω στο Μ. Χρυσανθόπουλος, «Εκατό χρόνια πέρασαν κι ένα καράβι»: Ο ελληνικός υπερρεαλισμός και η κατασκευή της παράδοσης, Άγρα, Αθήνα 2012. [7] Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου, «Συνέντευξη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο», Μάρτιος 1967, Ηριδανός, τχ. 4 (Φλεβάρης-Μάρτης 1976), σ. 13-15. [8] Ανδρέας Εμπειρίκος, Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και τη μητέρα 1921-1935, ό.π. Περί Σουρρεαλισμού: η διάλεξη του 1935, ό.π. [9] Σκαρπαλέζου, «Συνέντευξη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο», ό.π., 14. Βλ. την επιστολή της 12/5/1932 και το «Ημιτελές αυτοβιογραφικό σημείωμα του Α.Ε.», στο Ανδρέας Εμπειρίκος, Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και την μητέρα, ό.π., σ. 226-228 για την επιστολή και σ. 247-248 για το σημείωμα. [10] Σκαρπαλέζου, «Συνέντευξη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο», ό.π., σ. 14. Ο Jean Frois-Wittmann (1891-1937) αρχικά ήταν ζωγράφος στο επάγγελμα και είχε ενταχθεί στο κίνημα του Κυβισμού πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σπούδασε, μετά τον πόλεμο, ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Princeton (Doctor of Philosophy με τη διατριβή «The Judgment of Facial Expression», η οποία δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1930 στο Journal of Experimental Psychology, τόμ. XIII, αρ. 2) και ήταν ο μόνος ψυχαναλυτής της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Παρισιού που δημοσίευσε κείμενα στα περιοδικά La Révolution Surréaliste (το 1929) και Le Surréalisme au service de la Révolution (το 1930). Αυτοκτόνησε το 1937. [11] Ανδρέας Εμπειρίκος, Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και τη μητέρα, ό.π., σ. 226-228, όπου η επιστολή από το Παρίσι στις 12/5/1932. [12] Βλ. το μανιφέστο «Paillasse!» για το τέλος της «υπόθεσης Aragon», στο Nadeau, Histoire du Surréalisme, ό.π., 353-364. Ο Εμπειρίκος γνώρισε τον Μπρετόν μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, σε κάποιο από τα ταξίδια του στη Γαλλία, ίσως, στο τέλος του 1933 ή τις αρχές του 1934, την περίοδο, δηλαδή, που και ο Κάλας εγκαθίσταται μονιμότερα στο Παρίσι. Στο πολιτικού χαρακτήρα κείμενο, που ως επιστολή προοριζόταν αρχικά για τον εξάδελφό του, γραμμένο στο Μπογιάτι Αττικής με ημερομηνία 17/9/1933, στο οποίο διατυπώνονται οι πολιτικές θέσεις του Εμπειρίκου, δεν γίνεται καμία αναφορά στον υπερρεαλισμό, παρά το γεγονός ότι οι γάλλοι υπερρεαλιστές είχαν προσχωρήσει στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας και η υπόθεση Αραγκόν είχε προκαλέσει το πρώτο ρήγμα με τους κομμουνιστές, πράγμα που δείχνει ότι δεν είχε προσχωρήσει σε αυτόν (Ανδρέας Εμπειρίκος, Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και την μητέρα, ό.π., σ. 249-256). [13] Σκαρπαλέζου, «Συνέντευξη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο», ό.π., σ. 14-15. Δική μου πλαγιογράφηση. [14] Ελύτης, Ανοιχτά χαρτιά, ό.π., σ. 305-306. Το κείμενο αναφέρεται στο σημείο αυτό στον διάλογο Σεφέρη και Τσάτσου για την ποίηση και περιγράφει την ανακούφιση του Ελύτη για την απεμπλοκή του από την υπόθεση αυτή. [15] «Στο γλωσσικό στίβο», επτά δακτυλόγραφες σελίδες, Αρχείο Κάλας, φάκελος 1/2, Ε.Λ.Ι.Α. Διατηρώ την ορθογραφία του κειμένου. Λόγω της υπογραφής (Ν. Καλαμάρης) πρέπει να έχει γραφεί μετά τη μακρά παραμονή του στο Παρίσι το 1934, οπότε και εγκαταλείπει το όνομα Σπιέρος. Το επιχείρημα της χρονολόγησης ενισχύεται από την ομοιότητα της γραφομηχανής και της μελάνης σε κείμενα χρονολογημένα μετά το 1935-36 (π.χ. «Μαύρες φλόγες»). Η πλαγιογράφηση είναι δική μου.

Η Προϊστορία ή Καταγωγή της «Σουρρεαλιστικής μπόμπας»

Σύνδεση