Μίλτος Σαχτούρης: Η μελαγχολική ματιά του πυρακτωμένου ποιητή

Μίλτος Σαχτούρης, Ποιήματα (1945-1998), Κέδρος, Αθήνα 2014, σελ. 386 Απ’ το πρωί κοιτάζω προς τ’ απάνω ένα πουλί καλύτερο Απ’ το πρωί χαίρομαι ένα φίδι τυλιγμένο στο λαιμό μου (Μίλτος Σαχτούρης) 1. Η αντισυμβατική ύπαρξη Το να αφιερωθεί κανείς ολοκληρωτικά στην τέχνη του, υιοθετώντας μάλιστα έναν αντισυμβατικό τρόπο ύπαρξης, δεν είναι να ξεκοπεί από τη ζωή, αλλά να επιλέξει ένα διαφορετικό τρόπο για να ζήσει. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν είναι ανοιχτή σε όλους. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο καλλιτέχνης αναγκάζεται να μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στον βιοπορισμό και την τέχνη του, επιλέγοντας έναν αναγκαίο, αλλά όχι ευπρόσδεκτο, συμβιβασμό, που συχνά συνοδεύεται από το παράπονο. Στο πλαίσιο ενός κόσμου όπου ο ιδιωτικός χρόνος συνεχώς διεκδικείται από άλλους, η αναζήτηση της χρυσής τομής και η περιφρούρηση ενός κομματιού χρόνου προφανώς απαιτεί ενέργεια, επινοητικότητα και συνεχή διαπραγμάτευση. Η αντιμετώπιση της έντασης ανάμεσα στον χρόνο που διεκδικεί η τέχνη και στην εξασφάλιση μιας ευπρεπούς διαβίωσης μπορεί, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία, τον χαρακτήρα και την οικονομική κατάσταση, να διαφέρει από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη. Πάντα όμως βιώνεται με επώδυνο τρόπο. Ο επώδυνος αυτός συμβιβασμός αποτυπώνεται ποικιλοτρόπως στο έργο αρκετών συγγραφέων, ιδιαίτερα του 20ού αιώνα, όταν πλέον ο επιμερισμός της εργασίας και της γνώσης καθίσταται βασικό γνώρισμα της οικονομικής, πολιτισμικής και κοινωνικής οργάνωσης. Ο Καβάφης, για παράδειγμα, στο κατώφλι του 20ού αιώνα σημείωνε σχετικά στα γραφτά του: «Πόσες φορές μες στην δουλειά μου μ’ έρχεται μια ωραία ιδέα, μια σπάνια εικόνα [...] ετοιμοκαμωμένοι αιφνίδιοι στίχοι, και αναγκάζομαι να τα παραμελώ [...] διότι η υπηρεσία δεν αναβάλλεται. Έπειτα σαν γυρίσω σπίτι μου, σαν συνέλθω κομμάτι, γυρεύω να τ’ ανακαλέσω [...] αλλά πάνε πια. Και δικαίως. Μοιάζει σαν η τέχνη να με λέγη “Δεν είμαι μια δούλα εγώ· για να με διώχνης σαν έρχομαι, και νάρχομαι σαν θες. Είμαι η μεγαλήτερη Κερά του κόσμου. Και αν με αρνήθηκες – προδότη και ταπεινέ – για το ελεεινό σου καλό σπίτι, για τα ελεεινά σου καλά ρούχα, για την ελεεινή καλή κοινωνική σου θέσι, αρκέσου μ’ αυτά λοιπόν” [...].»[1] Ο Μίλτος Σαχτούρης, από την άλλη μεριά, δεν δέχθηκε να κάνει τέτοιους συμβιβασμούς. Επέλεξε να δοθεί ολοκληρωτικά στην τέχνη του, αποφεύγοντας τις μεσοβέζικες λύσεις. Σ’ αυτό μπορεί αρχικά να βοήθησε η πατρική περιουσία. Η συνέχεια, ωστόσο, ήταν αρκετά δύσκολη και συνοδεύτηκε όπως ήταν επόμενο από προσωπικές θυσίες και δυσχέρειες. Εκείνο που φαίνεται τόσο από το έργο του, όσο και από τη δημόσια παρουσία του, αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκε τη σταδιακή δημόσια αναγνώρισή του είναι ότι η επιλογή ενός εναλλακτικού τρόπου ύπαρξης δεν είχε άλλους στόχους πέρα από το να κερδίσει τον χρόνο που απαιτούσε η τέχνη του. Δεν επιδίωξε, για παράδειγμα, τον ρόλο του δημόσιου ταγού, ακόμη και όταν είχε πλέον αναγνωριστεί ως ένας μεγάλος εν ζωή έλληνας ποιητής. Οι παρεμβάσεις του στον δημόσιο χώρο ήσαν μετρημένες, αν και ορισμένες φορές δεικτικές για σύγχρονα πολιτισμικά κυρίως ζητήματα. Απέφυγε να μιλήσει εν ονόματι του έθνους, δηλώνοντας από την αρχή σχεδόν της ποιητικής του σταδιοδρομίας πως απευθύνεται «στη δύσκολη μοίρα [του]».[2] Κι όμως η αγωνία του εξέφρασε και την αγωνία άλλων ανθρώπων. Η γραφή του δεν έγινε εξομολογητική, αν και άντλησε από τα δικά του βιώματα και τις προσωπικές του εμπειρίες. Είναι ίσως ένας από τους τελευταίους ποιητές ενός συγκεκριμένου τύπου αντισυμβατικού ποιητή που παρέμεινε πιστός στο ποιητικό του όραμα και στάθηκε μακριά από τα παραμορφωτικά κάτοπτρα της δημοσιότητας. Μια τέτοια μετρημένη στάση μοιάζει ίσως αναχρονιστική στην εποχή των ΜΜΕ. Ίσως όμως γι’ αυτό στην περίπτωσή του, η προσεκτική απόσυρση από τον συμβατικό τρόπο διαβίωσης δεν παραπέμπει σε παραίτηση, αλλά σε μια ηθική στάση. Στο τέλος ο ποιητής θα κριθεί από το έργο του. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς, κοιτάζοντας τώρα συγκεντρωμένο το έργο του Σαχτούρη, να μην σταματήσει στη στάση του ποιητή και στην ηθική της διάσταση. Καλοζυγιασμένη επιλογή ή δυνατή εσωτερική παρόρμηση, ο δρόμος της αντισυμβατικής ύπαρξης απαιτεί κότσια και δύναμη, γιατί στηρίζεται στην άρνηση του καθιερωμένου. Απελευθερώνει από τα δεσμά της καθημερινότητας και προσφέρει τη δυνατότητα να μεταπηδά κανείς από το ένα στο άλλο, από την τέχνη στη ζωή και αντίστροφα. Παρακάμπτοντας τον δρόμο που ακολουθεί ο περισσότερος κόσμος, το αντισυμβατικό άτομο μένει μακριά από την «κανονικότητα» της καθημερινής ζωής, κι έτσι ζει συνεχώς με τον κίνδυνο, όχι απλώς να παρεξηγηθεί ή να μην γίνει κατανοητό, αλλά να χάσει τον ίδιο του τον εαυτό μέσα στη μοναξιά και την παράνοια. Πρόκειται για μια κίνηση στο πλάι, με την οποία ακόμη και οι καθημερινές συναλλαγές πρέπει να δομηθούν εξ αρχής. Ξεφεύγοντας από τη συνηθισμένη ροή των πραγμάτων, στέκεται έτσι παράταιρα και ως εκ τούτου αναγκάζεται να διαμορφώσει ένα νέο τρόπο θεώρησης του κόσμου. Γι’ αυτό, η αντισυμβατικότητα, ως στάση και ως τρόπος ζωής, όταν δεν γίνεται αυτοσκοπός ή απλώς πόζα, μπορεί να ανοίξει καινούρια μονοπάτια σκέψης, αντίληψης και αναπαράστασης της πραγματικότητας. Διαμορφώνει ένα πλαίσιο διαφορετικών προτεραιοτήτων που μπορεί να οδηγήσει σε νέα αξιακά συστήματα και σε νέους τρόπους διεκδίκησης του νοήματος του κόσμου. 2. Η άλλη ακρογιαλιά Αυτή η διαφορετική οπτική γωνία, που φαίνεται να αντιμάχεται τον τρόπο με τον οποίο η συνήθεια φωτίζει την πραγματικότητα, κάνει την εμφάνισή της από την αρχή της ποιητικής σταδιοδρομίας του Σαχτούρη. Στο ποίημα «Η Λατρεία», για παράδειγμα, θυμίζει στον αναγνώστη την ύπαρξη μιας «άλλης ακρογιαλιάς», η οποία τροφοδοτεί το «όνειρο ευτυχίας» και κατ’ επέκταση την αναζήτηση μιας πιο «αυθεντικής» ύπαρξης: Ακούσατε ποτέ να σας φωνάζουν από την άλλη ακρογιαλιά χέρια κομψοτεχνήματα μετέωρα φίλες χαρούμενες βγάζουν καπνό απ’ τα μάτια κι έχουν τριπλοδεμένο ένα χρυσό βραχιόλι στα μαλλιά [...] Πόρνες φορούν καπέλα οργισμένα κι αυτές δεν έχουνε χρυσό βραχιόλι δεν έχουνε ξανθό καπνό όνειρου ευτυχίας έχουνε όμως μια σειρά δόντια ολόχρυσα [...] Όλοι σύμφωνοι μια μπόχα συμφωνίας ανθίζει την αγγελική ζωή άνθρωποί μου άγγελοι άγγελοι χρυσοί ανοίξτε με λίγο ροδόνερο τα πρησμένα μάτια σας εδώ παρακάτω είναι το σπίτι ενός θεού (υπάρχουν πολλοί θεοί μην παραξενεύεστε) λοιπόν αυτός ο θεός δέχεται από την Άνοιξη έως τον Κεραυνό ελάτε μαζί μου να σας τον συστήσω γιατί αλλιώς θα μείνετε σαν Πάσχα δίχως κόκκινο αυγό σαν το ζητιάνο που δεν ξέρει τι να κάνει το δισάκι του σαν τη γυναίκα που δεν ξέρει τι να κάνει το φιλί της και σαν το βοσκό που ψάχνοντας για τα χλομά τα’ αρνιά του περιπλανήθηκε και χάθηκε στο χάος της ψυχής του.[3] Είναι φανερό από αυτό το απόσπασμα πως, καλώντας τον σύγχρονο άνθρωπο να κοιτάξει με πιο καθαρή ματιά γύρω του, ο ποιητής παραπέμπει στην ύπαρξη δύο κόσμων και δύο τρόπων θέασης. Από τη μια μεριά, βρίσκεται η ματιά που έχει ξεχάσει πώς να βλέπει νηφάλια, γιατί είναι ίσως παραδομένη στη «δυσοσμία» της καθημερινής επιβίωσης. Αγκυροβολημένη στο γήινο, προσκολλάται στο φαίνεσθαι και συνεπώς αδυνατεί να διακρίνει ένα βαθύτερο νόημα πίσω από την επιφάνεια της πραγματικότητας. Σ’ αυτή την αδυναμία καιροφυλακτεί ο κίνδυνος να χάσει κανείς τη ζεστασιά, την ουσία και το νόημα που μπορούν να προσφέρουν τα πράγματα του κόσμου, να αφεθεί στη ροή της καθημερινότητας και να ακολουθήσει τον δρόμο μιας επιδερμικής ύπαρξης, κι ίσως ακόμη χειρότερα, να χαθεί «στο χάος της ψυχής του». Ξεχνώντας πώς να διεκδικεί το ουσιαστικότερο νόημα των πραγμάτων, ο άνθρωπος βιώνει αναπόφευκτα μια έλλειψη ή μια στέρηση και απομακρύνεται από εκείνα που έχουν καθοριστική σημασία για μια πιο «αυθεντική ύπαρξη». Ξεχνάει πώς να βλέπει και κατ’ επέκταση πώς να υπάρχει. Στο ενδεχόμενο αυτού του κινδύνου, ο ποιητής αντιπροτείνει την ελπίδα της «άλλης ακρογιαλιάς», μια άλλη, δηλαδή, οπτική γωνία μέσα από την οποία τα πράγματα μπορούν να αποκαλυφθούν στη σωστή λειτουργική τους διάσταση και να ανοίξουν τον δρόμο για μια πληρέστερη ύπαρξη. Με αναφορές που θυμίζουν Χάιντεγκερ[4], αυτός ο άλλος τρόπος θέασης και αντίληψης της πραγματικότητας, στο συγκεκριμένο ποίημα, καθοδηγείται από τον «ξανθό καπνό όνειρου ευτυχίας» και την παρουσία του θεϊκού στοιχείου. Η θεότητα που παρουσιάζεται συνδεδεμένη με το πέρασμα του χρόνου («δέχεται από την Άνοιξη έως τον Κεραυνό») είναι απαραίτητη, γιατί μας θυμίζει ότι ζούμε παίρνοντας ως δεδομένο τη ζωή, κι έτσι ξεχνάμε ότι το μόνο σίγουρο είναι ο θάνατος. Η θνητότητα εδώ δεν παραπέμπει σε μια ύπαρξη που ζει με το φόβο του θανάτου, αλλά στην επίγνωση του πεπερασμένου της ύπαρξής μας. Μόνο μ’ αυτή τη γνώση μπορούμε ίσως να προχωρήσουμε, αναγνωρίζοντας πως οι δυσκολίες και τα προβλήματα της καθημερινής επιβίωσης δεν έχουν στην πραγματικότητα τη βαρύτητα και τη σημασία που συνήθως τους αποδίδουμε. Όταν είναι κανείς ενήμερος για τη θνητότητά του, όχι μόνο επιδιώκει να ζήσει στο έπακρο κάθε στιγμή, αλλά μπορεί παράλληλα να βρει μια ισορροπία ανάμεσα στις ζητήσεις της καθημερινότητας και σ’ εκείνα που έχουν σημασία για μια πληρέστερη ύπαρξη. Χωρίς την παρουσία της θεότητας δεν είμαστε επομένως σε θέση να πάρουμε σοβαρά υπόψη μας τα περιορισμένα χρονικά όρια της ύπαρξής μας και έτσι να βρούμε τις ισορροπίες εκείνες που ενδεχομένως θα διαμόρφωναν τις συνθήκες για μια ζωή με μεστό περιεχόμενο. Το άπιαστο σαν καπνός «όνειρο ευτυχίας» προβάλλεται από τον Σαχτούρη ως η δεύτερη συνθήκη προσέγγισης της αντίπερα όχθης. Η σημασία του γίνεται φανερή όταν αναλογιστούμε ότι χωρίς αυτό δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε πώς θα ήταν τα πράγματα απελευθερωμένα από τον τρόπο με τον οποίο τα παρουσιάζει η συνήθεια της καθημερινότητας. Είναι προφανές πως μόνο μέσα από την ύπαρξη του οράματος ενός καλύτερου κόσμου είναι δυνατή η κριτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας που ζούμε. Το όνειρο, επομένως, είναι ένα σημείο αναφοράς και σύγκρισης με βάση το οποίο μπορεί να μετρηθεί και να αξιολογηθεί η πεζή πραγματικότητα για να αποκαλυφθoύν τα προβλήματα που την περιζώνουν. Παραπέμποντας σ’ αυτό που απουσιάζει από το παρόν και ταυτόχρονα σε κάτι ενδεχομένως πληρέστερο, μας ενθαρρύνει να αναζητήσουμε στη ζωή κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο και συνεπώς μας υπενθυμίζει πως πάντα υπάρχει η δυνατότητα της «άλλης ακρογιαλιάς». Μας δείχνει ότι χάσαμε τον δρόμο μας και πως ίσως μπορούμε να τον ξαναβρούμε. Από την αρχή, λοιπόν, της ποιητικής του σταδιοδρομίας, ο Σαχτούρης, αναστηλώνοντας, μέσα από την αντιπαραβολή των δύο κόσμων, τη μνήμη μιας πληρέστερης ύπαρξης, μας καλεί να αφουγκραστούμε τα πράγματα του κόσμου με έναν διαφορετικό τρόπο που μπορεί ίσως να μας φέρει πλησιέστερα στο πραγματικό «υπάρχειν». Η δυσχερής θέση της ανθρώπινης κατάστασης σχετίζεται εδώ με την απομάκρυνση από το ιερό, τη λησμονιά της θνητότητας και την απουσία του ονείρου. Οι δύο αυτοί κόσμοι και τρόποι θέασης της πραγματικότητας, ο υπαρκτός κόσμος της λησμονιάς και ο κόσμος της άλλης ακρογιαλιάς φαίνεται πως βρίσκονται στο επίκεντρο του σαχτουρικού σύμπαντος. Επανέρχονται μάλιστα συστηματικά με μια ποικιλία συγγενικών αποχρώσεων στο έργο του και παρουσιάζονται σε μια διαρκή αντιδικία και αλληλεπίδραση. Στο όνειρο και στη θεότητα, για παράδειγμα, έρχεται σταδιακά να προστεθεί η συγγενική εικόνα του ουρανού, ως μία ακόμη αναγκαία παράμετρος που μπορεί να κατευθύνει την άλλη ματιά. Στο ποίημα «Το Ψωμί» διαβάζουμε: Ένα τεράστιο καρβέλι, μια πελώρια φρατζόλα ζεστό ψωμί είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανό ένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίρι έκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω όπως και μια μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος κι αυτή μ’ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε κομμάτια γνήσιο ουρανό κι όλοι τώρα τρέχαν σ’ αυτή, λίγοι πηγαίναν στο ψωμί, όλοι τρέχανε στον μικρό άγγελο που μοίραζε ουρανό Ας μη το κρύβουμε διψάμε για ουρανό! (σ. 142) Παράλληλα, λοιπόν, με τις όποιες άλλες γήινες ανάγκες, όπως υποστηρίζει ο Σαχτούρης, «πάντα θα ’χουμε ανάγκη από ουρανό» (σ. 128). Συγκρίνοντας μάλιστα την ανάγκη για την εξασφάλιση των υλικών μέσων που είναι απαραίτητα για την ανθρώπινη διαβίωση και την ανάγκη για κάτι πέρα από αυτά, η ζυγαριά για τον ποιητή γέρνει ανεπιφύλακτα προς τη δεύτερη. Από τη στιγμή που ο κόσμος του είναι ένας κόσμος που έχει «πέσει», είναι επόμενο πως για να ανυψωθεί έχει ανάγκη από το ουράνιο. Ο ουρανός είναι ο αρνητικός αντικατοπτρισμός της «αφιλόξενης» (σ. 324) και «απαίσιας» (σ. 362) γης. Πάνω του προβάλλεται ό,τι απουσιάζει από τη γήινη πραγματικότητα. Η ύπαρξή του είναι απαραίτητη ως προοπτική, γιατί χωρίς αυτήν το γήινο θα ήταν λιγότερο ανεκτό, ίσως κι αβάστακτο. Υπάρχει στο ανθρώπινο φαντασιακό για να το κατευθύνει σε ένα πληρέστερο νόημα για τη ζωή και τα πράγματα του κόσμου, αλλά και για να προσφέρει παρηγοριά. Κατά τρόπο ανάλογο με αυτόν του ονείρου, η ματιά προς τα πάνω διαγράφει μια απόσταση και γι’ αυτό λειτουργεί σαν ένα άλλο μέτρο σύγκρισης με το γήινο. Μπορεί να μας ανυψώσει από τη φρίκη και το παράλογο της καθημερινής πραγματικότητας και κατ’ επέκταση προσφέρει τη δυνατότητα να αντικρίσουμε το γήινο με μια πιο διαυγή ματιά που φανερώνει τις ελλείψεις του. Αν πράγματι ο ουρανός ανακαλεί την ολότητα ή την πληρότητα του νοήματος, η απόστασή του από τη γη μας κάνει να αναλογισθούμε πως το πραγματικό συνιστά μόνο μια στιγμή ή μια έκφανση του «όλου» και συνεπώς πως το πεπερασμένο δεν συνιστά την «όλη» πραγματικότητα. Καλώντας μας να φανταστούμε πώς ενδεχομένως θα ήταν αυτή η πληρότητα, μας θυμίζει πως έχουμε «πέσει» και πως γι’ αυτό παραμένουμε ανέστιοι. Ο ουρανός και το όνειρο, ως μονάδες σύγκρισης, προσφέρουν παράλληλα στον ποιητή μια προνομιακή θέση από την οποία μπορεί να δει και να αποδώσει τον αισθητό κόσμο στην πιο ωμή και φρικιαστική έκφρασή του. Αυτός, γράφει ο Σαχτούρης, «είναι ο τόπος της υποκρισίας», «είναι η χώρα που παραμονεύουν παιδιά που χάσαν την αγνότητά τους» (σ. 12). Εδώ, σκάζουνε «αυγά» και βγαίνουν «στον κόσμο άρρωστα παιδιά», ενώ «σα σπασμένα άστρα», «μαύρα περιστέρια» διώχνουνε «τον ουρανό» (σ. 156). Σ’ αυτόν τον τόπο μόνο οι νεκροί ησυχάζουν, ενώ «οι ζωντανοί έχουν κάτι τεράστια κεφάλια γεμάτα πετρέλαιο» (σ. 87). Τερατώδη πλάσματα, θηρία με «σιδερένια δόντια» (σ. 79), πουλιά με «ανθρώπινα στόματα» (σ. 95), φαντάσματα και δαίμονες κυκλοφορούν ανάμεσα στους ανθρώπους. Υπάρχουν άνθρωποι που κουβαλούν φονικά όργανα: «πιστόλια», «μαχαίρια» (145), «σφυριά» και γι’ αυτό «τα φύλλα του καιρού βάφονται στο αίμα» (σ. 151). Πρόκειται για ένα κόσμο με «γκρίζο ουρανό», γεμάτο «ουρλιαχτά» και «σπίτια σακατεμένα» (σ. 197), στον οποίο οι άνθρωποι συχνά γλιστρούν «μες στου θηρίου τ’ άγριου το ματωμένο στόμα» (σ. 124). Παντού κυριαρχεί η φθορά, η αποσύνθεση, ο εφιάλτης και ο φόβος. Ακόμη και ο κήποι έχουν πάψει πλέον να ομορφαίνουν τη ζωή: Μύριζε πυρετός κήπος δεν ήτανε αυτός κάτι παράξενα ζευγάρια μέσα του περπατούσαν στα χέρια τα παπούτσια τους φορούσαν τα πόδια τους ήταν μεγάλα άσπρα και γυμνά κάτι κεφάλια σαν άγρια φεγγάρια επιληπτικά και κόκκινα τριαντάφυλλα ξάφνου φυτρώνανε για στόματα που ορμούσαν και τα ξέσκιζαν οι πεταλούδες-σκύλοι (σ. 140) Τα παραδείγματα αυτά αρκούν για να μας θυμίσουν όχι μόνο πως ο υπαρκτός κόσμος, για τον Σαχτούρη, είναι ένας κόσμος αντιφατικός, γεμάτος φρίκη και αγριότητα, αλλά και πως αποδίδεται με έναν ιδιότυπο τρόπο. Ο τρόπος του ποιητή δεν είναι ανεξάρτητος από την αδυναμία του ανθρώπου να δει καθαρά τις διαστάσεις της πραγματικότητας και κατ’ επέκταση από το ότι έχει ξεχάσει πώς να βλέπει. Οι άνθρωποι, γράφει ο Σαχτούρης, συνήθισαν «τα σιδερένια λουλούδια να φέγγουν στον ύπνο τους», «τις σιδερένιες μύγες να βουίζουν» και «να πρήζουν τα μάτια τους» (σ. 152). Στο πέρασμα του χρόνου, η συνήθεια και η επανάληψη των ίδιων αποτρόπαιων εικόνων συγκαλύπτει την πραγματική τους υπόσταση. Κοιτάμε την αγριότητα, αλλά δεν την βλέπουμε, γιατί την έχουμε δει αμέτρητες φορές. Απευαισθητοποιημένοι από την επανάληψη παραπλήσιων παραστάσεων και την αγριότητα της καθημερινότητας, δεχόμαστε ότι έτσι έχουν τα πράγματα και στο τέλος φτάνουμε να εκλαμβάνουμε το τερατώδες και το εφιαλτικό ως φυσιολογικά φαινόμενα. Η τυφλότητα αυτή αποτελεί πολλές φορές ένα μέσο για να αντέξουμε τα τραύματα του παρελθόντος και τις αντιξοότητες της καθημερινότητας. Έτσι όμως δεν τα αντιμετωπίζουμε, αλλά τα συνηθίζουμε, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να τα δούμε όπως πραγματικά είναι. Για να σπάσει ο κύκλος της συνήθειας προφανώς απαιτούνται δραστικά μέτρα. Χρειάζεται να επινοηθούν νέοι τρόποι έκφρασης και αναπαράστασης, που θα προκαλέσουν, θα αμφισβητήσουν και θα υπονομεύσουν τη ματιά της συνήθειας και θα μας κάνουν να αναρωτηθούμε για το ουσιαστικό περιεχόμενο των πραγμάτων. Ένας τέτοιος τρόπος θα ήταν ίσως να τα παραξενέψουμε τόσο που να μοιάζουν ανοίκεια, ή ακόμη να χρησιμοποιήσουμε το παράλογο για να τα απεικονίσουμε στον ωμό παραλογισμό τους και για να αποκαλύψουμε τη φρικιαστική τους όψη. Το παραξένεμα του αισθητού κόσμου με μια εικονοποιία[5] ανάλογη με εκείνη των εφιαλτικών ονείρων είναι επομένως το μέσο που επιστρατεύεται από τον Σαχτούρη για να αποστασιοποιήσει τον αναγνώστη από τα καθημερινά του βιώματα, έτσι ώστε να μπορέσει να τα ξαναδεί στην πραγματική τους διάσταση. Μ’ αυτόν τον τρόπο δεν επιδιώκει να εγγράψει την πραγματικότητα στη φαντασία, αλλά να αφαιρέσει το πέπλο της συνήθειας που συσκοτίζει για να μας δείξει το παράλογο και την αγριότητα που έχουμε ξεχάσει να βλέπουμε. 3. Ο αντισυμβατικός ποιητής ανάμεσα στους δύο κόσμους Το να μπορεί, λοιπόν, κανείς να αντικρίσει τον κόσμο από την άλλη ακρογιαλιά σημαίνει ότι έχει ένα μέτρο σύγκρισης που του επιτρέπει να δει το πραγματικό πρόσωπο της αγριότητας που υπάρχει γύρω του και παράλληλα ότι μπορεί να αντλήσει δύναμη από την προοπτική του ονείρου και του ουράνιου για να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες της καθημερινότητας. Δεν σημαίνει όμως ότι η ζωή γίνεται πιο εύκολη. Αντίθετα, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κόσμους αναγκάζεται συνεχώς να διαπραγματεύεται με επώδυνο τρόπο την ανάμεση συνθήκη. Μάλιστα, όσο περνούν τα χρόνια, η επιβίωση σ’ αυτόν τον δυσφόρητο κόσμο γίνεται ακόμη και για τον ίδιο τον ποιητή βασανιστική και δύσκολη, χρωματίζοντας βαθμιαία το έργο του με έναν έντονο προσωπικό τόνο. Οι θετικές συνδηλώσεις με τις οποίες παρουσιάζονται συνδεδεμένες οι συνιστώσες της άλλης ακρογιαλιάς δίνουν όλο και πιο πολύ τη θέση τους σε μια αμφιταλάντευση και οδηγούν σε συνεχείς μεταπτώσεις. Ο Μίλτος Σαχτούρης, σε νεαρή ηλικία και στρατιώτης, από την εκπομπή «Παρασκήνιο», σκηνοθεσία Λ. Ξανθόπουλος, παραγωγή Cinetic 2004. Το όνειρο, για παράδειγμα, που όπως είδαμε τροφοδοτεί την ελπίδα, γίνεται παράλληλα βάσανο και εφιάλτης. Καταρχήν εμποδίζεται να λειτουργήσει ως όνειρο από τις σκληρές συνθήκες του άγριου κόσμου: «τέρατα περπατούν ανάποδα στα όνειρα» (σ. 217). Η βροχή έρχεται άλλοτε να το καθαρίσει κι άλλοτε να το βυθίσει στη λάσπη: «Μέσα στον ύπνο μου όλο βρέχει», «γεμίζει λάσπη τ’ όνειρό μου» (σ. 164). Καθώς περνούν τα χρόνια, παραμένει μια ανολοκλήρωτη επιθυμία που περιμένει την υλοποίησή της και γι’ αυτό αρχίζει να χάνει τη δυναμική του: «τ’ όνειρο σάπισε μέσα στο αίμα μου», «σάπισε μέσα στα κόκαλά μου» (σ. 114), ή γίνεται εφιάλτης που στέλνει στον ύπνο μια θηλυκή ύπαρξη να μπήξει ένα μαχαίρι στο «δεξί μάτι» του ποιητή (σ. 164). Το όνειρο, λοιπόν, είναι εκείνο που συντρέχει στη «δύσκολη μοίρα» του ποιητή, αλλά παράλληλα, μέσα σ’ έναν κόσμο που δεν επιτρέπει την ολοκλήρωσή του, οδηγεί σε συνεχείς δοκιμασίες και εντάσεις. Δεν υπάρχει απλώς και μόνο σαν μακρινή προοπτική για να κατευθύνει και να τραβήξει μπροστά την ύπαρξη, αλλά θέλει να γίνει πραγματικότητα. Τη στιγμή όμως που κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό εξασθενεί η απογειωτική του δύναμη και παραμένει δεμένο στο γήινο. Ακριβώς γι’ αυτό έχει διπλή όψη. Είναι ωραίο και κακό ταυτόχρονα. Κι όμως, «δεν κλαίω», γράφει, για το ωραίο τ’ όνειρο για το κακό το όνειρο που χρόνια τώρα κάθε νύχτα με βασανίζει μες στον ύπνο μου με βασανίζει κάθε μέρα στη ζωή μου (σ. 196) Με ανάλογο τρόπο, ο ουρανός, που ούτως ή άλλως πάντα «ήτανε ένα δύσκολο χαρτί» (σ. 153), είναι μαζί έλεος και μαρτύριο. Κι εδώ, η γήινη πραγματικότητα φαίνεται να εμποδίζει τον ουρανό να λειτουργήσει με τον θετικό τρόπο που ίσως λειτουργούσε σε παλαιότερες εποχές. Οι άνθρωποι έχουν τώρα χάσει την ακλόνητη πίστη τους στο ουράνιο: «Κλαίγαν και λέγαν / πως κανένα θαύμα / τώρα πια δεν γίνεται στον ουρανό» (σ. 43). Έχουν δεχθεί πως ο δρόμος προς τον ουρανό είναι φραγμένος και έτσι ενδιαφέρονται μόνο για το γήινο που προφανώς από μόνο του δεν μπορεί να τους ανυψώσει: «Ματωμένο μοσχάρι / φράζει / τον ουρανό / συνήθισαν / δεν τους πειράζει» (σ. 152). Γι’ αυτό, συχνά ο ποιητής αναρωτιέται και αμφιβάλλει αν όντως ο ουρανός μπορεί πλέον να λειτουργήσει ως ουρανός: «μονάχα ο ουρανός σας έχει απομείνει / μα να ’ναι για σας τώρα Ουρανός;» (σ. 253). Άλλοτε πάλι προσπαθεί να κοιτάξει ψηλά, γυρίζοντας τον καθρέφτη του προς τα πάνω. Ωστόσο, δεν βλέπει εκείνο που μπορεί να ανυψώσει, αλλά «ένα φεγγάρι μισοφαγωμένο / από τα κόκκινα μυρμήγκια / της φωτιάς», τον άγγελο να «χάνεται με καψαλισμένα τα φτερά» (σ. 176).[6] Είναι φανερό πως ο ουρανός έχει επίσης χάσει κάτι από το νόημα της απρόσκοπτης ανύψωσης. Αντίθετα από παλαιότερα πλαίσια αντιλήψεων, όπου οι άνθρωποι εναπόθεταν πάνω του την ελπίδα της λύτρωσης, ή πίστευαν ότι πλησιάζοντάς τον βρίσκεται κανείς πλησιέστερα στην ολότητα του νοήματος, τώρα, μέσα στην πληθώρα των διαφορετικών αντιμετωπίσεών του, έχει ταυτόχρονα θετικές αλλά και αρνητικές συνδηλώσεις. Η πραγματικότητα, που έχει γίνει πιο σύνθετη και πιο περίπλοκη, μαζί με τις δυσκολίες της επίγειας ύπαρξης δεν τον αφήνουν να ριζώσει. Ο σύγχρονος άνθρωπος εξάλλου φαίνεται πιο υποψιασμένος. Καταλαβαίνει ότι η πλήρης απορρόφηση από την υπέρβαση του γήινου κρύβει παγίδες που μπορούν να αποβούν μοιραίες. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Σαχτούρης, παραπέμποντας στον Κόντογλου: «άμα περπατάς και κοιτάζεις ψηλά, κάποιος θα σου σκάβει το λάκκο και θα πέσεις μέσα.»[7] Έτσι, ο ουρανός παρουσιάζεται με διττό περιεχόμενο και ρόλο και γι’ αυτό παραπέμπει όχι σε μια ενιαία, αλλά σε μια αμφίρροπη και αντιφατική στάση που αναπόφευκτα οδηγεί σε επώδυνες εμπειρίες. Από τη μια μεριά, είναι αναγκαίος. Μας έλκει, γιατί ακόμη έχουμε ανάγκη τη ματιά προς τα πάνω, αφού το γήινο είναι γεμάτο κενά και ελλείψεις. Παράλληλα όμως αναγνωρίζουμε πως τώρα είναι μολυσμένος, φραγμένος και «γεμάτος αίματα» (σ. 136) και συνεπώς είναι πλέον δύσκολο να τον πλησιάσουμε. Υπάρχει η επιθυμία για ανέβασμα, ανύψωση και υπέρβαση, αλλά η επιθυμία αυτή σκοντάφτει στην πραγματικότητα και έτσι τις περισσότερες φορές παραμένει ατελής και ανολοκλήρωτη. Ο σύγχρονος άνθρωπος στέκεται, λοιπόν, καχύποπτος απέναντι στο ουράνιο, αν και την ίδια στιγμή διατηρεί την ελπίδα πως ίσως αυτό μπορεί να τον σώσει. Ακόμη και η ποίηση που θα περίμενε ίσως κανείς, δεδομένης της επιλογής του Σαχτούρη να της δοθεί αποκλειστικά, ότι θα αποτελούσε μέσο λύτρωσης, είναι μαζί φάρμακο και φαρμάκι. Μπορεί, όπως είδαμε, να μας ξυπνά από τη λήθη, αποκαλύπτοντας το παράλογο και το αποτρόπαιο που κρύβονται κάτω από το πέπλο της φυσικότητας, ή ακόμη να μας καλεί να σκεφτούμε την αθωότητα και την πληρότητα που κατοικεί στην παιδική ηλικία, για τον ποιητή όμως είναι, όπως ήταν πάντα, μια τυραννική δοκιμασία. Στο ποίημα «Το Κεφάλι του Ποιητή», για παράδειγμα, παρουσιάζεται σαν μια αρρώστια που κυριεύει τον νου και αναπτύσσεται ανεξέλεγκτα, όσο κι αν προσπαθεί κανείς να γιατρευτεί από αυτήν: Έκοψα το κεφάλι μου τό ’βαλα σ’ ένα πιάτο και το πήγα στο γιατρό μου – Δεν έχει τίποτε, μου είπε, είναι απλώς πυρακτωμένο ρίξε το μέσα στο ποτάμι και θα ιδούμε τό ’ριξα στο ποτάμι μαζί με τους βατράχους τότε είναι που χάλασε τον κόσμο άρχισε κάτι παράξενα τραγούδια να τρίζει φοβερά και να ουρλιάζει το πήρα και το φόρεσα πάλι στο λαιμό μου γύριζα έξαλλος τους δρόμους με πράσινο εξαγωνομετρικό κεφάλι ποιητή (σ. 244) Η εκ των πραγμάτων δύσκολη σχέση με τη γραφή και την ποίηση, η οποία, ωστόσο, σε άλλες εποχές πρόσφερε «καταφύγιο», γίνεται τώρα ακόμη δυσκολότερη. Ο ποιητής μένει ολομόναχος μέσα σε έναν ανοίκειο κόσμο που δεν τον καταλαβαίνει: «μέσα στη μαυρίλα / είδα τον Ποιητή ολομόναχο / και γύρω του να λάμπει / το κενό (σ. 232). Κι η απέραντη μοναξιά, όπως ίσως είναι επόμενο, γεννά αμφιβολίες, αναστολές και αμφιταλαντεύσεις: «Τη μιαν ημέρα έτρεμα / την άλλη ανατρίχιαζα / μέσα στο φόβο / μέσα στο φόβο / πέρασε η ζωή μου» (σ. 132). Κάθε φορά επομένως που ο Σαχτούρης πάει να αναθαρρέψει μέσα στο όνειρο, μέσα στην ποίηση ή ατενίζοντας τον ουρανό, η σκληρή και φρικιαστική πραγματικότητα τον κρατάει πίσω. Ξεκομμένος από το βλέμμα της συνήθειας, προχωρά σ’ ένα άγνωστο πεδίο ανάμεσα στους δύο κόσμους και γι’ αυτό βιώνει με έντονο τρόπο τη βαρύτητα του γήινου. Προσπαθεί να κοιτάξει ψηλά, αλλά ο ουρανός είναι γεμάτος σύννεφα και το φεγγάρι είτε δεν μπορεί να φωτίσει τη νύχτα ή όταν τη φωτίζει αποκαλύπτει εφιαλτικά πράγματα και αποτρόπαιες καταστάσεις. Αν υπάρχει κάτι μόνιμο, σ’ αυτή την κάθετη κίνηση προς τα πάνω και προς τα κάτω, αυτό είναι ο φόβος, η ανυπόφορη μοναξιά, το καθημερινό μαρτύριο, το παράλογο της πραγματικότητας και ο πόνος που διαρκώς επιστρέφει στην «άθλια γη». Οι εμπειρίες από την αντιπαλότητα των δύο κόσμων όχι μόνο δεν μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου, αλλά γίνονται ακόμη πιο επώδυνες μέσα στην επανάληψή τους: «Η ιστορία αυτή / γίνεται σε μια λίμνη / εδώ και δέκα χρόνια / απαράλλαχτη κάθε νύχτα χειμώνα καλοκαίρι» (σ. 95). Τίποτα δεν αλλάζει: «Πόνος / και πάλι πόνος / τρόμος / και πάλι τρόμος / στο άδικο σώμα / στην άδικη ψυχή» (σ. 332). Είναι επόμενο, λοιπόν, να αναρωτιέται: «ως πότε θ’ αντέξει;», αλλά και να φοβάται ότι στο πλαίσιο της μόνιμης αυτής επανάληψης μπορεί να χάσει τον εαυτό του: «σε λίγο θα ξεχάσω / και ποιος είμαι / και τότε ...» (σ. 326). Παρ’ όλα αυτά, ο Σαχτούρης δεν είναι ένας άνθρωπος έτοιμος να καταρρεύσει. Η παραίτηση και ο θάνατος δεν συνιστούν λύση. Άλλωστε καθώς περνούν τα χρόνια και πλησιάζει το τέλος, βάζει τον θάνατο να του λέει: «δεν ήρθε ακόμα / η σειρά σου, έχεις ακόμα καιρό / για να ταλαιπωρηθείς πάνω / σ’ αυτή την απαίσια γη.» (362). Παρά τις συνεχείς αναστολές και αμφιταλαντεύσεις επιμένει στον άνισο αγώνα του. «Πάλεψα», γράφει, «πάλεψα πολύ» (σ. 191). Συνεχίζει έτσι με εγκαρτέρηση να υπομένει τις αντιξοότητες, προσπαθώντας να διώξει το μαύρο από την ψυχή του για να γίνει η νύχτα μέρα. Συνεχίζει να κοιτάζει ψηλά και να επιχειρεί να σώσει: «ό,τι το καλό / σ’ αυτό τον άγριο κόσμο / κινδυνεύει» (σ. 233), ή να ορθώνεται και να δίνει χρώμα στην πεζή καθημερινότητα: «αν τα πουλιά που μου στέλνει / ο Θεός / είναι πάλι μαύρα / τα βάφω / πράσινα / κίτρινα / κόκκινα» (σ. 181). Συνεχίζει να ελπίζει πως: «ίσως κατέβει σήμερα / ο Άγγελος» (σ. 218), γιατί ακόμη υπάρχουν στιγμές πληρότητας «όταν μες στο μυαλό περνούν / ζεστά σπουργίτια» (σ. 242), ή στιγμές που ένα «κόκκινο σύννεφο» «ανάβει την καρδιά» του και το «γκρίζο» «αδειάζει από μέσα» του (σ. 117). Στον μοναχικό δρόμο της εγκαρτέρησης, βρίσκει συμπαράσταση στο παράδειγμα άλλων ανθρώπων που επίσης αναζήτησαν το όνειρο επιλέγοντας μια αντισυμβατική ύπαρξη. Αναπτύσσει έτσι νοερές ή πραγματικές σχέσεις με ζωντανούς και πεθαμένους, με ανθρώπους που μπόρεσαν να δουν ότι ο κόσμος τους έχει ξεχάσει πώς να «είναι» και που γι’ αυτό αναζήτησαν, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας τους, τα φτερά της ανύψωσης: Έζησα κοντά στους ζωντανούς ανθρώπους κι αγάπησα τους ζωντανούς ανθρώπους όμως η καρδιά μου ήταν πιο κοντά στους άγριους αρρώστους με τα φτερά στους μεγάλους απεριόριστους τρελούς κι ακόμα στους θαυμάσια πεθαμένους (σ. 243) Μολονότι δεν τίθεται ζήτημα παραίτησης, το σαχτουρικό σύμπαν δεν προσφέρει ένα ξεκάθαρο δρόμο λύτρωσης. Από την αρχή άλλωστε της ποιητικής του σταδιοδρομίας ο Σαχτούρης υπογράμμιζε πως «δεν υπάρχει σωτηρία» (σ. 15). Όλα εκείνα που θα μπορούσαν να σώσουν έχουν μείνει αχνά σημάδια μιας πιθανής κατεύθυνσης. Ακόμη υπάρχουν ο ουρανός, το όνειρο και η ποίηση, ωστόσο αυτά δεν έχουν πλέον μονοσήμαντο νόημα. Σώζουν, αλλά και ταυτόχρονα βασανίζουν. Γι’ αυτό δεν καταλήγει σε κάποιο κήρυγμα σωτηρίας, αλλά επιμένει να μετουσιώνει ποιητικά το καθημερινό μαρτύριο, τη συνεχή διαπραγμάτευση των δυσκολιών και αντιξοοτήτων και την εγκαρτέρηση. Μπορεί ο ουρανός να είναι φραγμένος, το όνειρο και η ποίηση να γίνονται μαρτύριο, διατηρώντας τα όμως ακόμη ζωντανά, ο Σαχτούρης εγκαθιδρύει ένα μέσο αντιπαραβολής και σύγκρισης με το γήινο και μας θυμίζει ότι μέσα από αυτή την αντιπαραβολή μπορεί κανείς να δει το γήινο όπως πραγματικά είναι. Η υπενθύμιση, βέβαια, αυτή δεν επιλύει το πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου. Καθιστά όμως την επίλυσή του εφικτή ως δυνατότητα, αφού πρωτίστως το αναγνωρίζει ως πρόβλημα. Ίσως εκείνο που μπορεί ακόμη να προσφέρει κάποια λύτρωση είναι ακριβώς η επίγνωση της πτώσης και η αναγνώριση της ανάγκης ανύψωσης. Αυτά, μαζί με κάποιες στιγμές πληρότητας θρέφουν την εγκαρτέρηση και βοηθούν να γίνει ανεκτή η δύσκολη ανθρώπινη κατάσταση. Υπάρχει, λοιπόν, κάτι χειρότερο από τη σκληρή και άθλια πραγματικότητα. Κι αυτό είναι η τυφλότητα που συνοδεύεται από τη λησμονιά του ουρανού και του ονείρου και έχει ως αναπόφευκτη συνέπεια τη ματιά που κοιτάζει, αλλά δεν βλέπει. Μπορεί ο Σαχτούρης να μην μας λέει πως θα ’πρεπε να είναι τα πράγματα. Ίσως όμως αυτό να μην ήταν ποτέ στις προθέσεις του. Άλλωστε δεν έχει στη διάθεσή του κάποια εδραία βάση πάνω στην οποία να στηριχθεί για να προβάλει μια τέτοια πρόταση καθολικής ισχύος. Μας καλεί όμως σε ένα ξύπνημα, σε μια επιστροφή σε εκείνο που έχει γίνει μακρινό και ξένο, θυμίζοντάς μας ότι η αγριότητα, το παράλογο και το απάνθρωπο επικαλύπτονται μέσα από την επανάληψη και τη συνήθεια. Ακόμη κι αν η λύτρωση δεν βρίσκει ένα ξεκάθαρο μονοπάτι, το έργο του μας προσφέρει μια ευρυγώνια ματιά που μπορεί να δει διαυγέστερα και βαθύτερα. Η ευρύτητα του βλέμματος έρχεται, όμως, όπως όλα τα πράγματα στον Σαχτούρη, με μια διττότητα. Αποκαλύπτοντας την αγριότητα που υπάρχει γύρω μας, πρέπει παράλληλα να μάθει να ζει στη βασανιστική αβεβαιότητα που φέρνει η ευρύτερη γνώση της αποκάλυψης. Αυτή η διττότητα κατευθύνει το έργο του Σαχτούρη και συνάμα οριοθετεί το ρόλο της ποίησης. Η ποίηση νοείται όχι ως πεδίο λύτρωσης, αλλά ως πεδίο αποκάλυψης. Ακριβώς όμως επειδή φανερώνει εκείνο που καλύπτεται από το πέπλο της φυσικότητας, ανοίγει την προοπτική της υπέρβασής του. [1] Κ. Π. Καβάφης, Ανέκδοτα Σημειώματα Ποιητικής και Ηθικής (1902-1911), Αθήνα: Ερμής, 1983, σ. 33. [2] Μίλτος Σαχτούρης, «Απευθύνομαι στη Δύσκολη Μοίρα μου. Μια συνομιλία με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», Η Λέξη, 123-124 (Σεπτ. - Δεκ. 1994), σ. 587. [3] Μ. Σαχτούρης, Ποιήματα (1945-1998), Κέρδος, Αθήνα 2014, σ.18-9. Οι υπογραμμίσεις δικές μας. Στο εξής οι παραπομπές στα ποιήματα του Σαχτούρη δίνονται εντός κειμένου. [4] Βλ. M. Heidegger, Poetry, Language, Thought, (μετ. A. Hofstadter), Perennial, New York 2001 και M. Heidegger, Για τον Ουμανισμό, (μετ. Σ. Δεληβογιατζής), University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1989. [5] Για τα ζητήματα της αναπαράστασης και της εικοποιίας του Σαχτούρη, βλ. Γ. Δάλλας, Εισαγωγή στην Ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη, Κείμενα, Αθήνα 1979 και Γ. Δάλλας, Ο Ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, Κέρδος, Αθήνα 1997. [6] Βλ. και Στ. Ροζάνης, «Απόπειρα για μια Αγωνιώδη Ταύτιση», Η Λέξη, 123-124 (Σεπτ. - Δεκ. 1994), σ.634-641. [7] Λ. Ξανθόπουλος, «Μίλτος Σαχτούρης – Δύο Τηλεοπτικές Εμφανίσεις», Η Λέξη, 123-124 (Σεπτ. - Δεκ. 1994), σ. 625.

Μίλτος Σαχτούρης: Η μελαγχολική ματιά του πυρακτωμένου ποιητή

Σύνδεση