Η εικόνα της βιομηχανίας: οι δυσκολίες της αποδοχής

Η ταινία του Κώστα Γαζιάδη για την ελληνική βιομηχανία γυρίστηκε το 1968, σε μια εποχή δηλαδή κατά την οποία η βιομηχανία αυτή βρισκόταν ίσως στην καλύτερη στιγμή της ζωής της –που έκλεινε τότε τα 100 χρόνια περίπου. Ήταν η κορύφωση μιας αναπτυξιακής διαδικασίας που είχε ξεκινήσει από τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Στην εικοσαετία 1953-1973 η βιομηχανική παραγωγή αυξανόταν με ρυθμό 8,6% το χρόνο την πρώτη δεκαετία, και με τον πρωτοφανή ρυθμό 11,6% τη δεύτερη. Το μερίδιο του βιομηχανικού τομέα στο ΑΕΠ της χώρας αυξήθηκε την ίδια περίοδο από 20% σε 34,5 %, ενώ εκείνο του αγροτικού τομέα μειώθηκε από 28% σε 15,5%. [1] Η χώρα ζούσε, με δυο λόγια, μια μεγάλης κλίμακας οικονομικο-κοινωνική αλλαγή. Σημαντική είναι και η αλλαγή που σημειώθηκε στο εσωτερικό του βιομηχανικού τομέα, με τη μετατόπιση από τα καταναλωτικά αγαθά στα ενδιάμεσα, κεφαλαιουχικά και τεχνολογικά προηγμένα προϊόντα. Στο διάστημα 1950-1970, το μερίδιο της παραγωγής των παραδοσιακών, καταναλωτικών κλάδων (τρόφιμα, καπνός, κλωστοϋφαντουργία, ξύλο, χαρτί, δέρμα, διάφορα), μειώθηκε από το 83% στο 63%, ενώ το μερίδιο των βιομηχανιών μετάλλου (μεταλλουργικών και μηχανολογικών), χημικών και ηλεκτρισμού αυξήθηκε από το 17% στο 37%.[2] Εμβληματικό στοιχείο αυτών των αλλαγών στη δομή της βιομηχανίας ήταν η εμφάνιση μεγάλων μονάδων, που πραγματοποιήθηκαν συνήθως με ξένα κεφάλαια. Αυτές οι αλλαγές επιταχύνθηκαν στη δεκαετία του 1960, όταν, με την προοπτική της σύνδεσης με την ΕΟΚ, που έθεσε το καθήκον του εξαγωγικού προσανατολισμού και της τεχνολογικής αναβάθμισης της βιομηχανίας, η φιλική προς τη βιομηχανία πολιτική, που εφαρμοζόταν ήδη, εντατικοποιήθηκε (το 1959 ιδρύθηκε, για παράδειγμα, ο Οργανισμός Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΟΒΑ), ο πρόγονος της ΕΤΒΑ), ενώ εφαρμόστηκε με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και η πολιτική για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, η οποία είχε εγκαινιαστεί με τον νόμο 2687 του 1953 αλλά χωρίς σπουδαία αποτελέσματα ως τότε. Πράγματι, αυτή η βιομηχανική ανάπτυξη δεν έγινε τυχαία, ούτε οφειλόταν μόνο στη δυναμική της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης. Υποστηρίχτηκε από ένα συνεκτικό πλαίσιο πολιτικών που εξασφάλισαν τη νομισματική σταθερότητα, με τη μεταρρύθμιση Καρτάλη-Μαρκεζίνη του 1953, τη χρηματοδότηση των επενδύσεων, τον έλεγχο του τραπεζικού συστήματος και την υποχρέωση των τραπεζών να διαθέτουν τμήμα των χορηγήσεών τους σε επιλεγμένους τομείς της οικονομίας (βιομηχανία, γεωργία, εξαγωγικό εμπόριο), τα κίνητρα (κυρίως φορολογικά) για τις επενδύσεις και τις εξαγωγές, την υποχρέωση να μην υπερβαίνει η αύξηση των μισθών την αύξηση της παραγωγικότητας, κ.λπ.[3] Χωρίς να ξεχνάμε τη βελτίωση των υποδομών (με τη δημιουργία του εθνικού δικτύου ηλεκτρισμού από τη ΔΕΗ, την κατασκευή του οδικού δικτύου), αλλά και την «υποχρεωτική» εργασιακή ειρήνη που επέβαλε η πλημμελής λειτουργία της δημοκρατίας. Τη θριαμβευτική αυτή πορεία της ελληνικής βιομηχανίας, που αποτυπώνει με τον τρόπο της η ταινία του Γαζιάδη, συνόδευσε η ανάπτυξη της ελληνικής διαφήμισης, με τη συμμετοχή λογοτεχνών και στοχαστών όπως ο Καραγάτσης και οι λιγότερο γνωστοί Γιάννης Ευσταθιάδης, Κώστας Γκόμπλιας κ.ά., και δεν είναι τυχαίο ότι για τη βιομηχανία έγιναν μερικές από τις καλύτερες διαφημίσεις της εποχής, όπως τα «Ακάκιε, τα μακαρόνια να είναι Μίσκο», «Ο πολιτισμός στο σπίτι» (Ιζόλα), «Ντύνει, στολίζει, νοικοκυρεύει» (Πειραϊκή-Πατραϊκή) και άλλα πολλά. Ναυπηγεία Ελευσίνας. Ποια εικόνα της βιομηχανίας προβάλλει η ταινία; Όπως είναι αναμενόμενο από ένα προπαγανδιστικό φιλμ, αυτό που παρουσιάζεται είναι ο ανθός της ελληνικής βιομηχανίας της εποχής. Στην ταινία εμφανίζονται περίπου 50 επιχειρήσεις, που δεν κατονομάζονται πάντα με τις επωνυμίες τους. Από αυτές, οι 23, κάτι λιγότερο από τις μισές, είναι νέες βιομηχανίες που ιδρύθηκαν μετά τον Πόλεμο. Προφανώς δεν ήταν αυτές οι πραγματικές αναλογίες της ελληνικής βιομηχανίας της εποχής. Σε αυτές τις καινούργιες επιχειρήσεις περιλαμβάνονται όλες οι μεγάλες επενδύσεις ξένου κεφαλαίου: η Pechiney –η μεγαλύτερη μεταλλουργία της χώρας–, το διυλιστήριο της Esso Pappas με το πετροχημικό της Ethyl International στη Θεσσαλονίκη, η Dow Chemical στο Λαύριο, η Hellas Can, η Royal Sphinx των ειδών υγιεινής κ.ά. Στο εισαγόμενο –αν και όχι ακριβώς ξένο– κεφάλαιο θα περιλάβουμε και τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά του Σταύρου Νιάρχου (διευκρινίζοντας ωστόσο ότι η πρώτη εγκατάσταση είχε δημιουργηθεί προπολεμικά, επί Μεταξά, ως ναύσταθμος του Πολεμικού Ναυτικού).[4] Από τις ελληνικές νέες, μεταπολεμικές επιχειρήσεις, προβάλλονται οι βαριές βιομηχανίες: η μεταλλουργία και τα χημικά εργοστάσια. Και σε αυτή την περίπτωση πρέπει να διευκρινιστεί ότι τόσο η «Χαλυβουργική» όσο και η «Ελληνική Χαλυβουργία» είχαν ιδρυθεί προπολεμικά, στα 1937-39, και μετατράπηκαν με τις χρηματοδοτήσεις από το σχέδιο Μάρσαλ σε μονάδες πρωτογενούς μεταλλουργίας, με τα εργοστάσια στην Ελευσίνα και τον Ασπρόπυργο. Προβάλλονται επίσης οι βιομηχανίες που ιδρύθηκαν με συμμετοχή της ΕΤΒΑ – όπως τα Αζωτούχα Λιπάσματα Πτολεμαΐδας, η θρυλική ΜΕΤΚΑ του Βόλου κ.ά. Παρενθετικά, υπενθυμίζω ότι η ΕΤΒΑ προέκυψε το 1964, επί κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, από τη συγχώνευση του ΟΒΑ, του Οργανισμού Χρηματοδοτήσεως Οικονομικής Αναπτύξεως (ΟΧΟΑ) και του Οργανισμού Τουριστικής Πίστεως (ΟΤΠ).[5] Πρώτος διοικητής της ΕΤΒΑ στα 1964-1967 ήταν ο Νικόλαος Πορφυρογένης –αδελφός του γνωστού ηγέτη του ΚΚΕ Μιλτιάδη Πορφυρογένη, από βολιώτικη οικογένεια–, και δεύτερος, το 1967, μετά το πραξικόπημα και για σύντομο διάστημα, ο Σπύρος Λοβέρδος.[6] Στην ίδια αυτή ομάδα των νέων βιομηχανιών, αξίζει να προσέξουμε την πρωτοπόρο Heliflex του Πετζετάκι, με τη δική της ευρεσιτεχνία των εύκαμπτων πλαστικών σωλήνων που της άνοιξε από νωρίς τις πόρτες της διεθνοποίησης (η επιχείρηση απέκτησε θυγατρικές ήδη το 1969 στην Πορτογαλία και το 1972 στη Γερμανία), την ΒΙΑΜΑΞ, τα εργοστάσια ζάχαρης, το εργοστάσιο αμιαντοτσιμέντου ΕΛΕΝΙΤ (κοντά στη Χαλκίδα, 1961), όλα νέες βιομηχανίες για τη χώρα, που ιδρύθηκαν μεταπολεμικά.[7] Αλλά και από τις βιομηχανίες που είχαν ιδρυθεί πριν από τον Πόλεμο παρουσιάζονται οι πιο προηγμένες, οι πρωταθλητές, θα λέγαμε, της ελληνικής εκβιομηχάνισης σε μακρότερη διάρκεια. Είναι μάλιστα εντυπωσιακό ότι πολλές από τις σημαντικότερες βιομηχανίες της χώρας, μερικές από τις οποίες υπάρχουν και σήμερα, είναι προπολεμικές και ορισμένες αρκετά παλαιότερες: πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν ιδρυθεί οι δύο μεταλλουργίες Λαυρίου, τα Λιπάσματα Δραπετσώνας, οι δύο τσιμεντοβιομηχανίες, η «Κεραμεικός», οι λευκόλιθοι Εύβοιας, το νικέλιο της Λάρυμνας, τα εργοστάσια μπύρας, οι περισσότερες μεγάλες κλωστοϋφαντουργίες (εκτός Πειραϊκής Πατραϊκής), ενώ βιομηχανίες του Μεσοπολέμου είναι η Βιοχάλκο, η Ιζόλα (η οποία όμως διευρύνθηκε σημαντικά με το σχέδιο Μάρσαλ), η Βωξίτες Παρνασσού, η Αργυρομεταλλευμάτων & Βαρυτίνης, η Χαρτοποιία Αιγίου κ.ά. Είναι ευνόητο ότι πίσω από αυτή τη βιτρίνα, υπήρχαν χιλιάδες επιχειρήσεις που βρίσκονταν σε λιγότερο λαμπρή θέση, τόσο από άποψη μεγέθους όσο και από τεχνολογική άποψη: βιομηχανίες έντασης εργασίας, με χαμηλής ποιότητας και τεχνολογίας προϊόντα, που απευθύνονταν αποκλειστικά στην εσωτερική αγορά. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι η τεχνολογική ανανέωση της εποχής εκείνης υπήρξε μόνον υπόθεση λίγων εταιρειών, ενώ ισχύει και κάτι αντίστροφο: στην ταινία δεν εκπροσωπούνται, τουλάχιστον σε βαθμό αντίστοιχο με τη σημασία τους, ορισμένοι κλάδοι που περιλάμβαναν προηγμένες και πρωτοπόρες επιχειρήσεις. Πρόκειται κυρίως για τον κλάδο των μηχανουργείων, όπου ανήκουν επιχειρήσεις όπως οι «Α. Κούππας Α.Ε.», «Τέχνικα Σ. Μαλκότσης Α.Ε.», «Ροντήρης & Στρουπούλης Α.Ε.» και άλλες, που έφτιαχναν πετρελαιομηχανές, μηχανήματα υφαντουργίας ή μεγάλες μεταλλικές κατασκευές για τεχνικά έργα της ΔΕΗ. Το τι ακολούθησε αυτή τη σχετικά σύντομη άνοιξη της ελληνικής βιομηχανίας το γνωρίζουμε και δεν θα σταθώ σε αυτό. Τα προβλήματα εμφανίστηκαν αμέσως με τη Μεταπολίτευση, καθώς η αντιστροφή της διεθνούς ευνοϊκής συγκυρίας, με τις πετρελαϊκές κρίσεις και την κατάρρευση του νομισματικού συστήματος του Bretton Woods, τοποθετείται ακριβώς στη δεκαετία του 1970. Για πολλοστή φορά, η κρίση προλάβαινε την ελληνική βιομηχανία «πάνω στην ανάπτυξη». Επί μια 20ετία, 1974-95, οι επενδύσεις και η παραγωγικότητα της εργασίας έπεφταν συνεχώς. Στο μεταξύ, από τη δεκαετία του 1980 ο αναπτυγμένος κόσμος περνούσε στον αστερισμό της φιλελευθεροποίησης, των αποκρατικοποιήσεων και της απορρύθμισης, αλλά στην Ελλάδα, ενάντια στο ρεύμα, η κρατική παρεμβατικότητα παρέμενε ισχυρή, κάτι που δεν διευκόλυνε τα πράγματα. Πάντως, παρά την ισχυρή αποβιομηχάνιση που υπέστη η χώρα τις δεκαετίες του 1980 και 1990, από αυτόν τον ανθό των βιομηχανιών του 1968 δεν είναι αμελητέος ο αριθμός των επιχειρήσεων (τουλάχιστον 20) οι οποίες υπάρχουν και σήμερα, και μάλιστα μερικές είναι μεγάλες, διεθνοποιημένες επιχειρήσεις.[8] Ας επιστρέψουμε όμως στο 1968. Πώς προσλαμβάνεται από το κοινό αυτή η δοξαστική για την ελληνική βιομηχανία ταινία του Γαζιάδη, που χρηματοδότησε η ΕΤΒΑ; Έχω και άλλοτε προβληματιστεί για το ζήτημα της κοινωνικής αποδοχής της βιομηχανίας στην Ελλάδα, ένα ζήτημα που, με πολλές μεταλλαγές, τη συνοδεύει στην ιστορική διαδρομή της. Η ταινία αυτή υπήρξε αφορμή για μερικές πρόσθετες σκέψεις. Πιστεύω ότι, σε γενικές γραμμές, ο βαθμός αποδοχής της βιομηχανίας στην Ελλάδα είναι μάλλον χαμηλός, και φθάνει έως την πλήρη απόρριψη από εκτεταμένα ακροατήρια. Εκφάνσεις αυτής της αρνητικής θέσης εκδηλώνονται ακόμα στις μέρες μας. Επειδή αυτές οι αντιδράσεις, η επιφυλακτικότητα απέναντι στη βιομηχανία, απαντώνται από τα πρώτα βήματά της, θα μπορούσε κανείς να απαριθμήσει πολλούς γενικούς και διαχρονικούς λόγους γι’ αυτό, που θα επικαλούνταν στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία αγροτική και μικροϊδιοκτητική, με ροπή προς την αυτοαπασχόληση, κοινωνία εχθρική προς την προλεταριοποίηση, ατομιστική και με απέχθεια προς την πειθαρχία, την οργάνωση και τη συνεργασία. Αλλά τέτοιες δυσκολίες υπήρχαν σε όλες τις βιομηχανικές και πρώην αγροτικές κοινωνίες, και κατά τη γνώμη μου η εξήγηση δεν μπορεί να είναι ανθρωπολογικής τάξης, αλλά ιστορικής. Μια σειρά ιστορικών παραγόντων για το φαινόμενο που με απασχολεί έχουν να κάνουν με τον τρόπο ενοφθαλμισμού της βιομηχανίας στην οικονομία και την κοινωνία της χώρας, και την αποτελεσματικότητα αυτού του τρόπου. Ο χώρος δεν επιτρέπει διεξοδική ανάλυση, κι έτσι θα τους αναφέρω συνοπτικά. (α) Η βιομηχανία δεν μπόρεσε να επιλύσει το πρόβλημα της ανεργίας στη χώρα, να απορροφήσει δηλαδή το σύνολο ή το μεγαλύτερο μέρος του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, όταν αυτό προσφερόταν σε αφθονία, με αποτέλεσμα, ακόμα και στις περιόδους ανάπτυξής της (όπως αυτή για την οποία μόλις έγινε λόγος), να παρατηρείται συγχρόνως μαζική μετανάστευση (στις ΗΠΑ στις αρχές του 20ού αιώνα, στη Γερμανία μεταπολεμικά). Αντίθετα στη μεσοπολεμική περίοδο, ακριβώς επειδή είχαν κλείσει οι δρόμοι της μετανάστευσης, και μολονότι και τότε αναπτυσσόταν η βιομηχανία, παρατηρήθηκε δραματική αύξηση της ανεργίας, η οποία αποτέλεσε το μεγαλύτερο πρόβλημα και τη σημαντικότερη αφορμή της κοινωνικής διαμαρτυρίας την εποχή εκείνη. (β) Η υπερπροσφορά εργατικών χεριών, δεν ευνόησε την τεχνολογική ανάπτυξη της βιομηχανίας, αντίθετα διευκόλυνε την επικέντρωση σε κλάδους εντάσεως εργασίας και την εμμονή στα χαμηλά μεροκάματα. Η συνέπεια του στοιχείου αυτού (χαμηλή τεχνολογία, χαμηλές αμοιβές) ήταν ότι η ελληνική βιομηχανία δεν απορροφούσε σε ικανοποιητικό βαθμό εξειδικευμένα στελέχη, ένα επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό υψηλών προσόντων. Συγχρόνως, τα χαμηλά μεροκάματα ευνοούσαν την υψηλή κινητικότητα του απλού εργατικού δυναμικού – οι άνθρωποι έβλεπαν συνήθως ως προσωρινή την απασχόληση στη βιομηχανία. Το αποτέλεσμα αυτών των συνθηκών ήταν ότι η ελληνική βιομηχανία δεν κατάφερε να προσφέρει, έως πολύ πρόσφατα, ελκυστική προοπτική καριέρας σε μεσαία στρώματα, ή έστω προοπτική σταθερής απασχόλησης και εξασφάλισης του βίου στα χαμηλότερα στρώματα – δεν κατάφερε, με άλλα λόγια, να συγκροτήσει τον δικό της κόσμο, τουλάχιστον με τη μορφή σχετικά συμπαγών, σταθερά δεμένων με αυτήν κοινωνικών ομάδων. Νομίζω πως αυτό άρχισε να αλλάζει για πρώτη φορά μόνο τη δεκαετία του 1960. Μια άλλη σειρά παραγόντων έχει να κάνει με τις αντιδράσεις ομάδων με αντίθετα συμφέροντα: των εμπόρων πρωτίστως, αλλά και των μικρών και μεσαίων βιοτεχνών και βιομηχάνων απέναντι στη μεγάλη βιομηχανία, ή των ειδικευμένων τεχνιτών που έχαναν τη δουλειά τους σε κάθε κύμα τεχνολογικού εκσυγχρονισμού. Συχνά οι επιθέσεις εναντίον της βιομηχανίας υποθάλπονταν από τέτοια συμφέροντα, όπως όταν στιγματιζόταν ως «δασμοβίωτη», στις αρχές του 20ού αιώνα, ως υπόλογη για αισχροκέρδεια στον πρώτο Πόλεμο ή για την ακρίβεια στις συνθήκες του υψηλού πληθωρισμού του Μεσοπολέμου. Δεν διευκόλυνε τα πράγματα, εξάλλου, η απουσία πραγματικής βιομηχανικής πολιτικής από την πλευρά του κράτους, η αδυναμία δηλαδή της πολιτικής τάξης, πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, να ποντάρει στη βιομηχανική προοπτική της χώρας. Εδώ δεν πρόκειται ακριβώς για αντίθετα συμφέροντα, αλλά για τη φοβία σημαντικών μερίδων των ηγετικών ομάδων απέναντι στις κοινωνικές ανακατατάξεις και συγκρούσεις που εγκυμονούσε η εκβιομηχάνιση της χώρας. Όλα αυτά, συνθέτουν την αρνητική παρακαταθήκη που κουβαλούσε η βιομηχανία ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κι ωστόσο, με το τέλος του Πολέμου, υπήρξε καθολική αποδοχή της αναγκαιότητας της εκβιομηχάνισης της χώρας, από το σύνολο του πολιτικού κόσμου και των διανοουμένων (και ανεξάρτητα από τις μεγάλες διαφορές που υπήρχαν ως προς τον τύπο και τα μέσα της εκβιομηχάνισης). Είναι η εποχή κατά την οποία έγιναν οι συζητήσεις και τα προγράμματα για την εκβιομηχάνιση και, εξάλλου, η φιλική προς τη βιομηχανία πολιτική των επόμενων δεκαετιών ήταν αποτέλεσμα αυτών των διεργασιών. Όμως, αν άλλαξε η στάση της πολιτικής ηγεσίας της χώρας, αυτό συνέβη σε δυσμενείς πολιτικές συνθήκες. Η υπόθεση που προτείνω είναι ότι η αμφιθυμική σχέση μεγάλων μερίδων της κοινωνίας με τη βιομηχανία ανανεώθηκε την περίοδο αυτή με νέους όρους, που ήταν κατά βάση πολιτικοί. Την εποχή που η βιομηχανία αναπτυσσόταν με τους εντονότερους ρυθμούς –εποχή που συμπεριλαμβάνει και τη δεκαετία του 1930, μετά το 1933– η χώρα έζησε δύο δικτατορίες (τη μεταξική και των συνταγματαρχών), την Κατοχή και, στα 1945-1967, ένα καθεστώς ατελούς, ή καχεκτικής όπως έχει προσφυώς ονομαστεί, δημοκρατίας. Με δυο λόγια, καθεστώτα μάλλον ανελεύθερα (με την εξαίρεση, ενδεχομένως μιας άλλης σύντομης άνοιξης, αυτής των ετών 1963-66), και πάντως καθεστώτα όπου δεν υπήρχε ελεύθερος, αλλά κρατικά ελεγχόμενος συνδικαλισμός. Από αυτά τα καθεστώτα, από ένα κράτος αυταρχικό και κατασταλτικό, υποστηρίχθηκε ενεργά η βιομηχανία (και από το μεταξικό καθεστώς, ενόψει της πολεμικής προετοιμασίας της χώρας). Η ταινία του Γαζιάδη, με την προβολή της βιομηχανίας και τον λόγο περί προόδου και τεχνολογίας από τη μια, και από την άλλη με το αυταρχικό ύφος του παρουσιαστή και κυρίως την οπισθοδρομικότητα του στρατιωτικού καθεστώτος που έστω και διακριτικά αχνοφαίνεται στο βάθος της σκηνής, εικονογραφεί, νομίζω, τις αντιφάσεις που επιχειρώ να προσεγγίσω. Παρά τη δεδομένη ροπή των βιομηχάνων προς μάλλον συντηρητικές πολιτικές θέσεις, δεν υπαινίσσομαι ότι η ίδια η βιομηχανία ταυτίστηκε με τα καθεστώτα αυτά, μολονότι υπάρχουν στιγμές παραβίασης των αποστάσεων που τηρούσε συνήθως, και άλλες όπου η οξύτητα των πολιτικο-κοινωνικών συγκρούσεων δεν επέτρεψε τη νηφάλια διαχείρισή τους.[9] Νομίζω ότι, συνολικά, οι ανωμαλίες της πολιτικής ζωής της χώρας έκαναν ώστε η εικόνα της βιομηχανίας να συνδυαστεί, στη συλλογική συνείδηση, με τις αρνητικές εμπειρίες από αυταρχικά καθεστώτα. Στις συνθήκες μάλιστα της ακραίας πολιτικής πόλωσης που ακολούθησε τον Εμφύλιο, η σύμπνοια για την εκβιομηχάνιση ακυρώθηκε, η Αριστερά υπερπολιτικοποίησε τα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, πολέμησε στη Βουλή τις μεγάλες ξένες επενδύσεις, και εντέλει ενοχοποίησε την επιχειρηματικότητα. Το κύμα των απεργιών που ξέσπασαν στη βιομηχανία την επομένη της μεταπολίτευσης, με οικονομικά βέβαια αιτήματα σε εποχή υψηλού πληθωρισμού και όταν είχε ήδη αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση, η πολιτική των μισθολογικών αυξήσεων αλλά και των κρατικοποιήσεων που ακολούθησε ο Καραμανλής τη δεκαετία του 1970, σε σημείο που κατηγορήθηκε για «σοσιαλμανία» από τον ΣΕΒ, καθώς και η ομολογία πίστης του προέδρου του, Δημήτρη Μαρινόπουλου, στο αστικό δημοκρατικό καθεστώς,[10] νομίζω πως σκιαγραφούν καλά το πολεμικό κλίμα με το οποίο οι κοινωνικοί εταίροι έμπαιναν στη δυσκολότερη εποχή της ιστορίας της ελληνικής βιομηχανίας. [1] Χρυσάφης Ιορδάνογλου, «Η οικονομία 1949-1974. Ανάπτυξη και νομισματική σταθερότητα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού (δ/νση Β. Παναγιωτόπουλος), τ. 9, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 60, 72. [2] Τάσος Γιαννίτσης, Η ελληνική βιομηχανία. Ανάπτυξη και κρίση, Gutenberg, Αθήνα 1985, σ. 54. [3] Συνοψίζω την εκτενή ανάλυση της βιομηχανικής πολιτικής της εποχής που έχει κάνει ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου, ό.π. [4] Για την ίδρυση των ναυπηγείων Σκαραμαγκά το 1939, βλ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, Γηραιά σελήνη, η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία 1830-1940, Θεμέλιο, Αθήνα 1993, σ. 162. Η πρώτη αυτή εγκατάσταση βομβαρδίστηκε κατά τον πόλεμο και το 1956, με σύμβαση με το Δημόσιο, ο Νιάρχος ανέλαβε να ιδρύσει το νέο ναυπηγείο. [5] Ο ΟΧΟΑ ιδρύθηκε το 1954 και ο ΟΤΠ το 1946, με την ονομασία Οργανισμός Ξενοδοχειακής Πίστεως [6] Ο Σπύρος Λοβέρδος πρέπει να προέρχεται από την οικογένεια των αδελφών Διονυσίου και Σπύρου Λοβέρδου, τραπεζιτών του Μεσοπολέμου. Τρίτος διοικητής της ΕΤΒΑ, ήταν ο Γρηγόριος Πανάς, στα 1967-1969, την εποχή που έγινε η παραγωγή της ταινίας. [7] Η Heliflex –με την επωνυμία «Αριστόβουλος Γ. Πετζετάκις Α.Ε.» (σήμερα στον Όμιλο Πετζετάκι)– ιδρύθηκε το 1960. Η ΒΙΑΜΑΞ ιδρύθηκε το 1956 από την οικογένεια Φωστηρόπουλου, που είχε τις εισαγωγές αυτοκινήτων Μερσεντές από το 1930. Στη συζήτηση που έγινε στο ΠΙΟΠ (7.5.2015), ο Ηλίας Καφάογλου, άριστος γνώστης της ιστορίας του αυτοκινήτου, διευκρίνισε ότι το εργοστάσιο αμαξωμάτων που φαίνεται στην ταινία δεν είναι της ΒΙΑΜΑΞ, αλλά του Σαρακάκη, που επίσης ξεκίνησε τον Μεσοπόλεμο ως εισαγωγέας αυτοκινήτων και περί το 1965 εγκαινίασε την παραγωγή λεωφορείων με κινητήρες Βόλβο. Το πρώτο εργοστάσιο της «Ελληνικής Βιομηχανίας Ζάχαρης Α.Ε.» ιδρύθηκε στη Λάρισα το 1961, όπως και το εργοστάσιο της ΕΛΕΝΙΤ, κοντά στη Χαλκίδα. [8] Από τις βιομηχανίες που μπόρεσα να αναγνωρίσω στην ταινία υπάρχουν (ή, πάντως, υπήρχαν έως πολύ πρόσφατα) οι Αλουμίνιον της Ελλάδος (στον όμιλο Μυτιληναίου), Βιοχάλκο, Βωξίτες Παρνασσού, λευκόλιθοι Εύβοιας (ΤΕΡΝΑ), Χαλυβουργική, Χαλυβουργία Θεσσαλίας, Σκαραμαγκάς, ΜΕΤΚΑ (όμιλος Μυτιληναίου), Αργυρομεταλλευμάτων & Βαρυτίνης (S & B, εσχάτως πωληθείσα), ΑΓΕΤ και ΤΙΤΑΝ, Σαρίδης (έπιπλα), ΖΑΝΑΕ (ζύμες), Κύκνος (κονσέρβες), Crown Hellas Can (ως το 2011 τουλάχιστον), Αχάια Κλάους, Αθηναϊκή Ζυθοποιία, Dow Chemical, Πετζετάκις, Βιομηχανία Φωσφορικών Λιπασμάτων Καβάλας (σήμερα ELFΕ S.A.), ενδεχομένως και κάποιες ακόμα, χωρίς να υπολογίζω τα διυλιστήρια ή τη ΔΕΗ. [9] Αναφέρομαι στις επαφές με το μεταξικό καθεστώς, όταν ένας επιφανής εκπρόσωπος του βιομηχανικού κόσμου, ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος, έγινε για ένα χρόνο υπουργός Εθνικής Οικονομίας και ένας άλλος, ο Αλέξανδρος Ν. Κανελλόπουλος, κυβερνητικός επίτροπος της ΕΟΝ. Αναφέρομαι επίσης στο ζήτημα της οικονομικής συνεργασίας με τον κατακτητή κατά την Κατοχή, το οποίο αντιμετώπισαν όλες οι κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης, αλλά μόνο στην Ελλάδα ακολούθησε εμφύλιος πόλεμος, που δεν επέτρεψε την ομαλή και αναγκαία κάθαρση. Επί χούντας, ο ΣΕΒ κράτησε αποστάσεις ασφαλείας και οι σχέσεις του με το καθεστώς υπήρξαν μάλλον τεταμένες, δεν πέρασε ωστόσο απαρατήρητη η κινητικότητα ορισμένων βιομηχάνων όπως ο Αλέξανδρος Τσάτσος, ο οποίος έγινε και διοικητής της ΕΤΒΑ. [10] «Κύριος μοχλός της οικονομικής ανόδου … είναι η βιομηχανία, στα πλαίσια του αστικού δημοκρατικού καθεστώτος. Η βιομηχανία δεν αρνείται τις ατέλειες του καθεστώτος αυτού. Πιστεύει όμως ότι είναι το καλύτερο που επινόησαν μέχρι σήμερα οι ανθρώπινες κοινωνίες». Η δήλωση δημοσιεύτηκε στη Βιομηχανική Επιθεώρηση τον Ιούλιο του 1975, βλ. Γεωργία Μ. Πανσεληνά, Μαρία Μαυροειδή, Σύνδεσμος Ελληνικών Βιομηχανιών 1907-2007, ΣΕΒ-Economia Publishing 2007, σ. 426, και για τη σοσιαλμανία, σ. 432.

Η εικόνα της βιομηχανίας: οι δυσκολίες της αποδοχής

Σύνδεση