Η Χάνα Άρεντ και ο αντισημιτισμός

Επειδή στα ελληνικά μεταφράστηκε μόνο το τρίτο μέρος του μνημειώδους έργου της Χάνα Άρεντ The Origins of Totalitarianism [Οι πηγές του ολοκληρωτισμού] (1951), πρέπει εξ αρχής να επισημάνουμε πως το μεγαλύτερο μέρος του δεν ασχολείται με τον ολοκληρωτισμό. Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη: ο τίτλος του πρώτου είναι «Αντισημιτισμός» και του δεύτερου «Ιμπεριαλισμός», και ασχολείται εν μέρει με τον ρατσισμό και εν μέρει με αυτό που η Χάνα Άρεντ αποκαλεί «δύση του εθνικού κράτους» (nation-state). Τα κεφάλαια αυτά είναι κυρίως μια ανάλυση των πολιτικών εξελίξεων στην Ευρώπη στη σύγχρονη εποχή και, σε αντίθεση με τα κεφάλαια που περιγράφουν τα σύγχρονα ολοκληρωτικά καθεστώτα, εδώ γίνεται φανερό πως η Άρεντ δεν είναι ιστορικός. Γι’ αυτό, ορισμένα από τα συμπεράσματά της είναι, αν μη τι άλλο, προβληματικά. Η δικαιολογημένη συγκίνηση από τις βαθιές έννοιες που πρότεινε στο τρίτο μέρος («Ολοκληρωτισμός»)[1] είναι σε μεγάλο βαθμό η αιτία της μη ενασχόλησης με τα άλλα μέρη του συγγράμματος. Η Άρεντ αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο στην άνοδο του πανγερμανισμού και πανσλαβισμού και παρουσιάζει αυτά τα κινήματα, περιέργως, ως ένδειξη για την κατάρρευση του εθνικισμού. Όμως η ιστορική έρευνα, όπως και οι εκφράσεις των ίδιων αυτών κινημάτων «παν-», τα παρουσιάζουν σαφώς ως ακραία μορφή εθνικών κινημάτων. Ο γερμανικός εθνικισμός στην ακραία του έκφανση δεν αρκείται στην ένωση της Γερμανίας, αλλά πάει παραπέρα, ενώ ο πανσλαβισμός είναι διεύρυνση της ρωσικής εθνικής ιδέας, που βοηθιέται από εθνικά κινήματα άλλων σλαβικών εθνών (π.χ. το τσεχικό, όμως ποτέ το πολωνικό). Η πανγερμανική ναζιστική ιδεολογία θεωρούσε τον εαυτό της ως την καθαυτή έκφραση του γερμανικού εθνικισμού, και γι’ αυτό θεωρούσε το ναζιστικό «φολκς-ντόιτσε», τα μέλη του γερμανικού έθνους που ζούσαν σε άλλα κράτη στην ανατολική Ευρώπη, ως σάρκα από τη σάρκα του γερμανικού έθνους του Τρίτου Ράιχ. Οποιοσδήποτε άλλος ισχυρισμός θα σήμαινε τη διακοπή του ιστορικού δεσμού ανάμεσα στον ναζισμό και τις ρίζες του στην ακραία πτέρυγα του γερμανικού εθνικισμού. Ο συσχετισμός των «παν-» κινημάτων με την κατάρρευση του εθνικού κράτους οδηγεί την Άρεντ σε προβληματικές ατραπούς σε ό,τι αφορά τον σύγχρονο αντισημιτισμό στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η φράση κλειδί σχετικά με αυτό το θέμα είναι το συμπέρασμά της που θα συνοδεύει όλη τη συζήτηση για τον αντισημιτισμό, πως: «είναι γεγονός ότι ο σύγχρονος αντισημιτισμός καρποφόρησε παράλληλα με την δύση του παραδοσιακού εθνικισμού, και έφτασε στο αποκορύφωμά του σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή στην οποία κατέρρευσε το σύστημα των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών.» Το συμπέρασμα αυτό δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα, και η έρευνα δείχνει ακριβώς το αντίθετο: ειδικά η άνοδος του σύγχρονου εθνικού κράτους, και οι προκλήσεις που αντιμετώπισε, είναι που έφεραν την οξεία άνοδο του αντισημιτισμού. Όπως έδειξε και ο Ζεέβ Στέρνχαλ, η άνοδος του ολοκληρωτικού εθνικισμού (integral nationalism)[2] στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλλία είναι που βρήκε διέξοδο στην υπόθεση Ντρέυφους για να οξυνθεί έτσι ο αντισημιτισμός, και οι έρευνες των Γκέοργκ Λάχμαν Μόσε[3] και του Πέτερ Γκέοργκ Γιούλιους Πούλτσερ[4] δείχνουν παρόμοια ροπή στη Γερμανία και στην Αυστρία. Πέραν τούτου –και αυτή η οπτική γωνία διέφυγε εντελώς από τα μάτια της Άρεντ– η άνοδος του επιθετικού αντισημιτισμού στην ανατολική Ευρώπη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την άνοδο των εθνικών κινημάτων και των εθνικών κρατών εκεί: στη Ρουμανία και στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και στη Λιθουανία, σε όλα αυτά τα μέρη, όσο αυξανόταν ο εθνικισμός και πετύχαινε τους πολιτικούς του στόχους, μεγάλωνε ο αντισημιτισμός όταν εθνικές ομάδες έπρεπε να αντιμετωπίσουν την ύπαρξη κάποιας σχετικά μεγάλης εβραϊκής μειονότητας στην επικράτειά τους. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα άρχισαν να αναπτύσσονται νέες προσεγγίσεις για το φαινόμενο του αντισημιτισμού. Μπροστά στις προσπάθειες της εθνικοσοσιαλιστικής Γερμανίας να υλοποιήσει μια συγκεχυμένη πολεμική εναντίον του εβραϊσμού μέσα στην πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα των ημερών του πολέμου, δολοφονώντας χωρίς διάκριση εκατομμύρια ανθρώπους, και ενάντια στις αληθινές πολιτικές και πολεμικές ανάγκες, ταράχτηκαν οι συνειδησιακές βάσεις των Εβραίων και πολλών μη Εβραίων. Αυτή η ιστορική εμπειρία χρησίμευσε, αναμφισβήτητα, ως σημείο αναφοράς για μια καινούργια συζήτηση για τον αντισημιτισμό, τις ρίζες του, τις εκφάνσεις του και το ζήτημα της διάρκειάς του διαμέσου των αιώνων. Παρά τα ισχυρά αντιεβραϊκά πλήγματα πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο αντισημιτισμός θεωρούνταν ακόμα ως ένα περιθωριακό ή δευτερεύον φαινόμενο, κυρίως ως προπαγανδιστικό μέσον, και εκτός των σιωνιστικών κύκλων δεν δόθηκε σ’ αυτόν μεγάλη σημασία. Και βέβαια ούτε στους κύκλους ερευνητών και διανοητών. Οι προσπάθειες ερμηνείας του αντισημιτισμού που έγιναν πριν από το Ολοκαύτωμα, ασχολούνταν κυρίως με μεμονωμένες εκφάνσεις του, με ιδιαίτερες ιστορικές καταστάσεις (διωγμούς από πλευράς καθεστώτων ή ξεσπάσματα πογκρόμ) και η έμφαση δινόταν στην εξέταση της κατάστασης των Εβραίων σε διάφορες εποχές, στην ανάλυση των πολιτικών ή των οικονομικοκοινωνικών συνθηκών σε διάφορα κράτη κ.τ.λ. Υπό την επίδραση του Ολοκαυτώματος αυξήθηκαν οι προσπάθειες ψυχολόγων, κοινωνιολόγων, ιστορικών και άλλων μελετητών να δουν το αντιεβραϊκό μίσος σφαιρικά ως φαινόμενο, να το δουν ως φαινόμενο παγκόσμιας σημασίας. Έτσι έγινε ένα βήμα προς ένα βασικό πρόβλημα –ίσως το βασικότερο για την κατανόηση της ουσίας του αντισημιτισμού– το πρόβλημα της ιστορικής του διάρκειας. Άραγε το αντιεβραϊκό μίσος, αυτό που αποκαλείται από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα αντισημιτισμός,[5] αποτελεί ένα και το αυτό φαινόμενο στη διάρκεια των αιώνων, σε όλες του τις εκφάνσεις, ή μήπως είναι ένα κοινό όνομα για ένα σύνολο κοινωνικών, πολιτικών και ψυχολογικών φαινομένων, καθώς από τη μια μεριά προπαγανδιστές και από την άλλη ερευνητές βρήκαν έναν κοινό τίτλο, με τον οποίο εξοικειώθηκαν γρήγορα τα αφτιά των αναγνωστών, για λόγους ορολογικής ή ιδεολογικής άνεσης; Ο δημόσιος κατήγορος Γκίντεον Χάουσνερ στη δίκη του Άιχμαν. Για τη σωστή εξέταση αυτού του ζητήματος είναι σημαντικό να τονίσουμε πως οι αρχές του διαλόγου, που τοποθετούνται αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν αποκαλύφθηκαν οι διαστάσεις του Ολοκαυτώματος, ήταν κυρίως συναισθηματικές και απέρρεαν από την ανάγκη αυτοκριτικής. Στο σημείο αυτό υπάρχουν ομοιότητες με τις διαθέσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η παγκόσμια κοινή γνώμη ταράχθηκε από την τρομακτική σφαγή εκατομμυρίων, που εκ των υστέρων θεωρήθηκε αντίθετη με κάθε ηθική και λογική. Όπως τότε έτσι και τώρα αυξήθηκε ο αριθμός εκείνων που άρχισαν να ψάχνουν ποιος είναι ο υπαίτιος και ποιος φέρει την ευθύνη. Το θέμα της ευθύνης έγινε κεντρικό. Για τον λόγο αυτόν άρχισαν να ερευνούν κυρίως τα εθνικά χαρακτηριστικά των Γερμανών –εκείνους που επινόησαν και σχεδίασαν την εβραϊκή γενοκτονία–, να παρακολουθούν την ιστορική τους παράδοση και κληρονομιά και από αυτή την οπτική γωνία να εξετάζουν τις σχέσεις ανάμεσα σε αυτούς και τους Εβραίους στη διάρκεια των αιώνων. Κάτω από αυτό το πνεύμα εξετάστηκαν και η ιστορία και ο πολιτισμός των λαών της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης, στις επικράτειες των οποίων διαδραματίστηκε το έγκλημα και που οι ίδιοι ήταν οι βασικότεροι εκτελεστές του – Ουκρανών, Λιθουανών, Ρουμάνων, Κροατών και Ούγγρων. Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να ακούγονται φωνές πως η ενοχή των θυμάτων δεν είναι μικρότερη από εκείνη των δολοφόνων, πως κι αυτοί είναι συνεργοί ακόμη και στο Ολοκαύτωμα. Η κεντρική υπόθεση αυτών των θεωρήσεων ήταν πως ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης βαρύνει τους ίδιους τους Εβραίους και κυρίως τους προ Ολοκαυτώματος ηγέτες τους, οι οποίοι δεν αντιλήφθηκαν τον πολιτικό χάρτη της εποχής τους και αντιλαμβάνονταν τον αντισημιτισμό ως ενωτικό παράγοντα για τους Εβραίους, και γι’ αυτό, υπό κάποια έννοια, σύμμαχο των δικών τους τάσεων. Κατηγόρησαν κυρίως τους επικεφαλής των εβραϊκών κοινοτήτων που βρίσκονταν υπό ναζιστική κατοχή –τα Εβραϊκά Συμβούλια (Judenrat)– ότι βοήθησαν τους διώκτες και συνεργάστηκαν μαζί τους στα διάφορα στάδια της καταπίεσης και της εξόντωσης: με την παράδοση ονομαστικών καταλόγων, με τη συγκέντρωσή τους και την απέλασή τους στα στρατόπεδα εξόντωσης. Όμως, ειδικά, η ενασχόληση με το θέμα της ευθύνης οδήγησε τους ερευνητές στη μελέτη του Ολοκαυτώματος από ευρύτερη ιστορική σκοπιά: άρχισαν να ψάχνουν τις ιστορικές του ρίζες, τη σχέση του με τον αντισημιτισμό στην προγενέστερη εποχή. Έτσι έφτασαν στην εξέταση των διαφόρων μορφών και εκφάνσεων του αντιεβραϊκού μίσους. Μπορούμε να πούμε ότι, υπό την επήρεια του Ολοκαυτώματος, διαμορφώθηκαν τρεις προσεγγίσεις στην έρευνα των αιτίων του. (α) Η μια πρεσβεύει πως το όλο θέμα των σχέσεων μεταξύ μη Εβραίων και Εβραίων, μεταξύ πλειοψηφικών εθνών και της εβραϊκής μειονότητας που ζούσε ανάμεσά τους, δεν αποτελεί πραγματικό πρόβλημα, αλλά εσκεμμένη παραπλάνηση προπαγανδιστών που το εκμεταλλεύτηκαν για τους σκοπούς τους – μια ψυχολογική, κοινωνική και πολιτική παραπλάνηση. Οι ίδιοι ισχυρίζονται πως ποτέ δεν υπήρξε πραγματικό εβραϊκό πρόβλημα, ούτε στη Γερμανία, και γι’ αυτό δεν υπήρχε πραγματικός ανταγωνισμός ανάμεσα στους μη Εβραίους και τους Εβραίους. Ο αντισημιτισμός, κατά τη γνώμη τους, προέρχεται από την εκμετάλλευση ιστορικών προκαταλήψεων και τη διοχέτευση της λαϊκής πικρίας προς έναν φανταστικό εχθρό. Έτσι δημιουργήθηκε απέχθεια, που διέστρεψε αντιλήψεις και σχέσεις. Αυτή η προσέγγιση είναι ιδιαίτερα έντονη στο βιβλίο της Έβα Ράιχμαν.[6] Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η απολογητική και η νοσταλγία, η επιθυμία να προστατευτεί το όμορφο όνειρο της συμβίωσης ανάμεσα στους Γερμανούς και τους Εβραίους, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της προσέγγισης. (β) Άλλη σαφής προσέγγιση υπάρχει στο βιβλίο της Χάνα Άρεντ Οι πηγές του ολοκληρωτισμού. Η προσέγγιση αυτή επιρρίπτει μεγάλο μέρος της ευθύνης για την άνθιση του αντισημιτισμού, ακόμα και για τον αποδεκατισμό των Εβραίων, στους ίδιους τους Εβραίους, τους ηγέτες τους, στη συμπεριφορά τους και τους τρόπους που λειτουργούσαν. Από κάποιο στάδιο και εξής στην ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης οι Εβραίοι έπαψαν να πληρούν σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες και μόνο απολάμβαναν και αποκόμιζαν οφέλη από τον πλούτο τους και το στάτους τους. Έτσι αναπτύχθηκε μια πραγματική αντίθεση ανάμεσα στους Εβραίους και στα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα, που ταύτισαν το κράτος με τους Εβραίους. Χωρίς την τυφλότητα των Εβραίων, που δεν κατάλαβαν την κοινωνική εξέλιξη ήδη από την πρώτη της μορφή, ο αντισημιτισμός δεν θα έπαιρνε τις μορφές και τις διαστάσεις που πήρε. Και ακόμα περισσότερο, το Ολοκαύτωμα δεν θα εξελισσόταν στα μεγέθη και τη μορφή που εξελίχθηκε, αν οι ηγέτες των Εβραίων δεν εντάσσονταν εκουσίως στους μηχανισμούς των εχθρών τους. Χωρίς να σκοπεύουμε να υπεισέλθουμε σε λεπτομερή συζήτηση για τους ισχυρισμούς της Χάνα Άρεντ (και άλλους με παρόμοια προσέγγιση) στα δύο τους στάδια – αυτό που πραγματεύεται τις ρίζες του αντισημιτισμού, στο βιβλίο της για τις Οι πηγές του ολοκληρωτισμού και εκείνο που πραγματεύεται το Ολοκαύτωμα (και το οποίο ασχολείται με τη δίκη του Άιχμαν)[7] μπορούμε να πούμε πως οι ισχυρισμοί της είναι επηρεασμένοι από τις αντιλήψεις οι οποίες ήταν διαδεδομένες στη γερμανική κοινωνία (και σε μεγάλο βαθμό από την αντισημιτική αντίληψη, ακόμα και τη ναζιστική). Άλλωστε ο ισχυρισμός των αντισημιτών όλων των εποχών ήταν πως το αντιεβραϊκό μίσος επικρατεί σε πολλούς λαούς και σε διάφορες εποχές, άρα τα αίτιά του δεν απορρέουν από τις συνθήκες που επικρατούν στις διάφορες εποχές και κοινωνίες στις οποίες ζούσαν οι Εβραίοι, αλλά από τους ίδιους τους Εβραίους. Όσον αφορά αυτό, δεν υπάρχει καμιά καινοτομία, διότι οι ερευνητές του αντισημιτισμού ήταν, στην ουσία, επηρεασμένοι από τα πρότυπα προσέγγισης της μη εβραϊκής κοινωνίας, και μεταξύ των άλλων και από το πρότυπο του Εβραίου όπως αυτό απεικονιζόταν στα μάτια αυτής της κοινωνίας. Ναι μεν σε πολλούς Εβραίους το Ολοκαύτωμα προκάλεσε αλλαγή αξιών και πιο ανεξάρτητη προσέγγιση, όμως αυτή η αλλαγή δεν συνέβη στη Χάνα Άρεντ και αυτό που την ξεχωρίζει από τους άλλους ερευνητές είναι ο ακραίος τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί τα αρνητικά στερεότυπα του Εβραίου. (γ) Άλλη προσέγγιση, εκ διαμέτρου αντίθετη με τις δύο πρώτες, είναι του ιστορικού Μπεν-Τσιόν Ντινούρ, που εκφράστηκε στο άρθρο του «Γκαλουγιότ βε Χορμπάν»,[8] το οποίο γράφτηκε υπό την άμεση επίδραση του Ολοκαυτώματος, ή και κατά τη διάρκειά του. Κατά τη γνώμη του, το Ολοκαύτωμα δεν αποτελεί κατεξοχήν καινοτομία, διότι το αντιεβραϊκό μίσος και ο αποδεκατισμός των Εβραίων αποτελεί μόνιμο φαινόμενο στην ιστορία του εβραϊκού λαού και στην ιστορία των λαών. Ως απόδειξη μπορεί να χρησιμεύσει η εξαφάνιση των Εβραίων στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο. Οι Εβραίοι, που αριθμούσαν μερικά εκατομμύρια και εξαφανίστηκαν κατά το πέρασμα στον μεσαίωνα, φαίνεται πως εξοντώθηκαν, αν και δεν διαθέτουμε σχετικά σαφείς μαρτυρίες. Η διαδικασία που ο ιστορικός Σιμόν Ντουμπνόβ αποκαλεί με το περιγραφικό όνομα «μεταφορά των εβραϊκών κέντρων από τόπο σε τόπο» είναι στην ουσία, κατά τη γνώμη του Ντινούρ, αποδεκατισμός, καταστροφή και αφανισμός της εβραϊκής ύπαρξης στον προηγούμενο τόπο. Αυτό συνέβη, όπως είπαμε, στην ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή, αυτό συνέβη τον μεσαίωνα, στις γνωστές ενέργειες αποδεκατισμού των Εβραίων (κυρίως στις μέρες του «μαύρου θανάτου» και των πογκρόμ του 1648), το ίδιο και στη σύγχρονη εποχή – τις μέρες των πογκρόμ στην Ουκρανία, σε χρόνο κοντινό με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και τις μέρες του Ολοκαυτώματος στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην ουσία ο αποδεκατισμός των Εβραίων αποτελούσε εξ αρχής τη βασική οδό στις σχέσεις του μη εβραϊκού κόσμου με τους Εβραίους, όμως το Ολοκαύτωμα που συνέβη πρόσφατα ήταν ο πιο ακραίος και πιο συστηματικός αποδεκατισμός. Η επινόηση του Ντουμπνόβ για τις περιπλανήσεις των διασπορών και τη μετακίνησή τους σε άλλα κέντρα δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ωραιοποίηση της ιστορικής πραγματικότητας: δεν πρόκειται εδώ για περιπλανήσεις διασπορών, αλλά για το αποτέλεσμα των προσπαθειών εξόντωσής τους. Η Άρεντ εκφράζει διαφωνία ως προς την υπόθεση της διαρκούς ύπαρξης του αντισημιτισμού και των Εβραίων ως του μόνιμου αποδιοπομπαίου τράγου. Κατά τη γνώμη της ο σύγχρονος αντισημιτισμός απορρέει από την παρακμή του εθνικού κράτους, από τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους Εβραίους και τη μεσαία τάξη των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών κρατών, καθώς και από το γεγονός πως οι Εβραίοι είναι ένας πληθυσμός που ναι μεν κατέχει περιουσία, του λείπει όμως δύναμη και πολιτικό κύρος. Μια τέτοια κατάσταση προκαλεί, κατά την Άρεντ, περιφρόνηση και έχθρα από την πλευρά των μαζών.[9] Ο γερμανός ιστορικός Φρ. Μάινεκε στη μικρή παράγραφο που αφιερώνει στους Εβραίους και τον αντισημιτισμό στο βιβλίο του για τη Γερμανική καταστροφή, το οποίο έγραψε στο τέλος της ζωής του ισχυρίζεται: «Οι Εβραίοι, οι οποίοι απερίσκεπτα απολάμβαναν οφέλη από την οικονομική συγκυρία που τους ευνοούσε, αφύπνισαν από την εποχή του Διαφωτισμού οργή διαφόρων ειδών. Έγιναν σε μεγάλο βαθμό αιτία βαθμιαίας υποχώρησης και απώλειας της εμπιστοσύνης στον κόσμο των φιλελεύθερων εννοιών. ... Το γεγονός πως, παράλληλα με την αποσυνθετική τους επιρροή, πέτυχαν οι Εβραίοι πολλά και προσέφεραν θετικά στους τομείς του πολιτισμού και της οικονομίας στη Γερμανία ξεχάστηκε από τις μάζες οι οποίες επικεντρώνονταν στις ζημιές που προκαλούσε το εβραϊκό στοιχείο. Μέσα από τις αντισημιτικές αντιλήψεις έφτασαν εύκολα στην ανάπτυξη αντιφιλελεύθερων και γενικά αντιανθρωπιστικών αντιλήψεων ως πρώτο βήμα στην κατεύθυνση του εθνικοσοσιαλισμού».[10] Άλλος σημαντικός γερμανός ιστορικός, ο Γκέρχαρντ Ρίττερ, δεν κατακρίνει μεν τους Εβραίους για προκλητικό εύκολο πλουτισμό, ισχυρίζεται όμως πως έγινε αποτελεσματική χρήση του «ενστίκτου του μίσους» προς τους Εβραίους. Κατά τη γνώμη του αυτά τα «ένστικτα» στη Γερμανία ήταν πιο δυνατά από ό,τι στις άλλες χώρες στη δυτική Ευρώπη, αντίθετα όμως ήταν πιο αδύναμα σε σχέση με την ανατολική Ευρώπη. Το μίσος αυτό χρησιμοποίησαν στην πολιτική ήδη πριν από το 1914, όμως οι αντισημιτικές ομάδες δεν κατάφεραν να μακροημερεύσουν. Ενώ στην μεταπολεμική περίοδο ξαναδυνάμωσε το αντιεβραϊκό μίσος λόγω πολλών εξοργιστικών γεγονότων, κυρίως τη μετανάστευση Εβραίων από την Ανατολή, πράγμα που βοήθησε τους εθνικοσοσιαλιστές.[11] Στο πόνημά του The Non-Jewish Jew ο τροτσκιστής Ισαάκ Ντόιτσερ ισχυρίζεται πως είχε δίκιο ο Μαρξ όταν χαρακτήρισε το σύνολο των Εβραίων ως «φορέα της οικονομίας του χρήματος», την «εβραϊκή θρησκεία ως θρησκευτική αντανάκλαση ενός αστικού τρόπου σκέψης» και θεώρησε ουσία της τραγωδίας ότι «ως αποτέλεσμα της μακράς ιστορικής εξέλιξης, οι ευρωπαϊκές μάζες συνήθισαν να ταυτίζουν τους Εβραίους πάνω απ’ όλα ως λαό του εμπορίου, της κερδοσκοπίας στα χρηματιστήρια, του δανεισμού χρημάτων και αποκόμισης κερδών».[12] Ο Ντόιτσερ δεν αρκείται στον καθορισμό των αιτιών που έθρεψαν τον αντισημιτισμό, αλλά θεωρεί επίσης πως ο αντισημιτισμός και το Ολοκαύτωμα έσπρωξαν τους Εβραίους προς τη λάθος κατεύθυνση εξεύρεσης διεξόδου από την κατάστασή τους με την ίδρυση δικού τους εθνικού κράτους. Αν και, κατά τη γνώμη του, δεν μπορούμε να τους κατηγορήσουμε για τον πόθο τους αυτόν, που είναι αποτέλεσμα της αδικίας που συνέβη εις βάρος τους, οι Εβραίοι άρχισαν να οικοδομούν το κράτος τους όταν πια είχε παρέλθει η εποχή του εθνικού κράτους, που βρισκόταν σε κατάσταση παρακμής, αποσύνθεσης και είχε πάρει αναχρονιστικό χαρακτήρα. Οι Εβραίοι έγιναν εξαρτημένοι στην εθνική τους ανεξαρτησία και τους ενέπνεε ενθουσιασμό «παρ’ όλο που από ιστορικής άποψης είναι αναχρονιστική».[13] Σε όλη του τη μελέτη ο Ισαάκ Ντόιτσερ ασχολείται με τους Εβραίους ριζοσπάστες και τον Μαρξ, τον Λασάλ, την Ρόζα Λούξεμπουργκ, τον Τρότσκι, ακόμα και τον Φρόιντ και άλλους, που η διανοητική ζωή τους και η ατομική τους ταυτότητα διαμορφώθηκαν, όπως λέει, στα όρια ανάμεσα στους εθνικούς πολιτισμούς και καταμερισμούς που τους έδωσαν την ικανότητα να δουν μακριά και να οδηγήσουν την κοινωνία μπροστά, πέρα από όλες τις αλυσίδες των ατομικών και συντηρητικών πλαισίων. Συνεχίζει αναλύοντας τις αιτίες του αντισημιτισμού και του Ολοκαυτώματος και τονίζει τα λίγα διδάγματα που συνάχθηκαν, όμως αρνείται να κάνει την παραμικρή αναφορά στο γεγονός πως μερικοί από τους παραπάνω ήρωές του προκάλεσαν ανυπολόγιστη ζημία στον ίδιο τους τον λαό, τον εβραϊκό λαό, τον οποίον βλαστημούσαν πολλές φορές και στην καλύτερη περίπτωση τον είχαν απαρνηθεί εντελώς. Και αν δεν κάνω λάθος, η άρνηση αυτή είναι πολύ χαρακτηριστική. Στα μάτια των εχθρών τους αυτοί οι επαναστάτες, που φιλοδοξούσαν να γίνουν οι λυτρωτές του κόσμου, παρέμειναν Εβραίοι, και έτσι πρόσθεσαν, έστω και αν δεν σκόπευαν να το κάνουν, ακόμα ένα στρώμα με μεγάλη βαρύτητα και ισχύ στον σύγχρονο αντισημιτισμό και την εβραϊκή τραγωδία στην Ευρώπη. Αριστερά, ο Μπέντζαμιν Ντισραέλι (1804-1881), εβραϊκής καταγωγής άγγλος συγγραφέας και πολιτικός, που διετέλεσε δύο φορές πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας. Δεξιά, ο Φερντινάντ Λασάλ (1825-1864), γερμανός φιλόσοφος και σοσιαλιστής, εβραϊκής καταγωγής. Από τους πρώτους ηγέτες του γερμανικού εργατικού κινήματος και πατέρας του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος (SPD). Ποιος είναι ο κοινός παρονομαστής, αν υπάρχει, στις παραπάνω αντιλήψεις, που παρουσιάσαμε συνοπτικά; Ο Μάινεκε δεν νομίζει πως μετά τον Διαφωτισμό οι Εβραίοι έπαψαν να αποτελούν ξεχωριστή ομάδα στο γερμανικό κράτος και δεν διαπιστώνει πως η προσπάθεια περιγραφής τους ως ξεχωριστού και διαφορετικού σώματος σε συνθήκες φαινομενικά απόλυτης ισότητας είναι άπρεπη και ανάρμοστη από την φιλελεύθερη οπτική γωνία. Πέραν αυτού ο Μάινεκε επιρρίπτει στους Εβραίους προβοκατόρικα χαρακτηριστικά και δραστηριότητες· ακόμα κι αν παρέβλεπαν οι μάζες κάποιες θετικές πλευρές στην δραστηριότητα των Εβραίων στη Γερμανία, η εχθρότητα ήταν από αντίδραση σε υπάρχοντα αρνητικά στοιχεία και μάλιστα ενισχύθηκε λόγω συγκυριακών περιστάσεων. Και η Άρεντ και ο Ντόιτσερ, παρ’ όλο που εκκινούν από άλλες αφετηρίες και έχουν διαφορετικές οπτικές γωνίες, ωστόσο μοιάζουν: περιγράφουν την αντιπαράθεση ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Εβραίους ως σύγκρουση με φόντο πραγματικές κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις, στις οποίες ο Εβραίος έπαιξε αρνητικό οικονομικό ή και παρασιτικό ρόλο. Πάντως σε ό,τι αφορά την Χάνα Άρεντ, η ανυπαρξία της ανατολικής Ευρώπης από τη συζήτησή της για τον αντισημιτισμό (εκτός από τη Ρωσία όπου και εκεί οι αναλύσεις της στηρίζονται στην προβληματική της προσέγγιση για τον πανσλαβισμό ως έκφραση της αποτυχίας του ρωσικού εθνικισμού) θέτει το ερώτημα: Πώς είναι δυνατό να ασχοληθεί κανείς με τον αντισημιτισμό αγνοώντας τι συνέβαινε στον μεγαλύτερο εβραϊκό πληθυσμό που διέμενε στην ανατολική Ευρώπη; Μια πιο περιεκτική θεώρηση της ανάλυσης της Άρεντ για τη δημιουργία του αντισημιτισμού στα κράτη τα οποία πραγματεύεται (κυρίως τη Γερμανία και κατά κάποιο τρόπο και τη Γαλλία) φέρνει τον αναγνώστη σε ένα ακόμα προβληματικό συμπέρασμα: Αποφαίνεται πως οι Εβραίοι, μέσω της χρηματικής και τραπεζικής τους δραστηριότητας, έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην άνοδο των ολοκληρωτικών βασιλείων και του σύγχρονου εθνικού κράτους, και οι σοβαροί αναγνώστες αρχίζουν να αναρωτιούνται: τι ακριβώς συμβαίνει εδώ, από πού έρχονται αυτές οι φωνές; Η απάντηση είναι σαφής: Η Άρεντ, η οποία καθώς είπαμε δεν είναι ιστορικός, πράγμα το οποίο παραδέχεται και η ίδια, αναφέρεται εδώ στον ρόλο που έπαιξαν οι Εβραίοι της Αυλής, κυρίως τον 18ο αιώνα σε διάφορες Αυλές γερμανών πριγκίπων. Παράλληλα βασίζεται στον ρόλο των Εβραίων τραπεζιτών τον 19ο αιώνα στην ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος. Σε ό,τι αφορά αυτό δεν διαφωνούμε. Το ζήτημα είναι πως η Άρεντ γενικεύει αυτά τα ιστορικά ευρήματα και από αυτά οδηγείται σε διαπιστώσεις για τη θέση των «Εβραίων» στην ευρωπαϊκή κοινωνία, αγνοώντας το γεγονός πως η πλειονότητά τους –ακόμα και στη Γερμανία– δεν ήταν Εβραίοι της Αυλής, αλλά κυρίως μικρέμποροι και μικροπωλητές. Κατά την Άρεντ δεν υπάρχουν φτωχοί Εβραίοι που ζουν στο περιθώριο της ευρωπαϊκής κοινωνίας, που καταφέρνουν με δυσκολία να βιοπορισθούν και που δεν έχουν πολιτικά και αστικά δικαιώματα. Για την Άρεντ «οι Εβραίοι» είναι όλοι τραπεζίτες, χρηματιστές, Εβραίοι της Αυλής και με επιπλέον δικαιώματα ή, με τη δική της γλώσσα, «οι Εβραίοι ήταν οι εφοδιαστές εν καιρώ πολέμου και οι υπηρέτες των βασιλιάδων». Πέραν τούτου: Το κατεξοχήν σύγχρονο ολοκληρωτικό κράτος ήταν η Γαλλία, που κατά τη συγκρότησή της, κυρίως τις μέρες του Λουδοβίκου ΙΔ΄, δεν υπήρχαν σε αυτήν Εβραίοι. Το ίδιο και στην Αγγλία, όπου διαμορφώθηκε σύγχρονο κράτος προς τα τέλη του 18ου αιώνα, και στο οποίο οι λίγοι Εβραίοι δεν έπαιξαν ρόλο στη βιομηχανική επανάσταση. Και από την Ισπανία –κράτος πάλι κατεξοχήν ολοκληρωτικό– οι Εβραίοι είχαν διωχθεί ακριβώς κατά το στάδιο συγκρότησης της ισπανικής μοναρχίας. Αυτή η έλλειψη ιστορικής γνώσης, που ξεπροβάλλει από αυτές τις περιγραφές της συνοδευόμενη από γενικευμένα συμπεράσματα, δεν αντέχει την κριτική: Σύμφωνα με την Άρεντ, οι «Εβραίοι» πάντα υποστήριζαν τις κυβερνήσεις όποιες και αν ήταν αυτές, τη στιγμή που η αλήθεια είναι πως ο αριθμός των Εβραίων στα φιλελεύθερα και τα σοσιαλιστικά επαναστατικά κινήματα ήταν πέραν και μεγαλύτερος από το ποσοστό τους στον πληθυσμό, και το γεγονός αυτό αποτελούσε πάντα έναν από τους κλασικούς ισχυρισμούς των αντισημιτών τον 19ο αι. και των ναζί τον 20ό αιώνα. Οι «Εβραίοι», συνεχίζει η Άρεντ, έφεραν πάνω τους την έχθρα εξαιτίας της θρησκευτικής τους «εσωστρέφειας», εξαιτίας της μη εμπλοκής τους στην πολιτική, διότι φρόντιζαν μόνο τον εαυτό τους και λόγω του ότι απέφευγαν να λάβουν μέρος σε ταξικούς και κοινωνικούς αγώνες: μπορούμε να ισχυριστούμε και το αντίθετο, πως είναι η υπέρτερη εμπλοκή των Εβραίων στη πολιτική –κυρίως την φιλελεύθερη και τη σοσιαλιστική– που κατηύθυνε πάνω τους την αντισημιτική κριτική: από τον Μαρξ, τον Λασάλ και τον Μπέρνσταϊν μέχρι την έντονη συμμετοχή τους στις κομμουνιστικές επαναστάσεις στην Βαυαρία και την Ουγγαρία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Για όλα αυτά δεν υπάρχει αναφορά στις αναλύσεις της Άρεντ. Προκαλεί πραγματικά έκπληξη το γεγονός πως στις διακόσιες σχεδόν σελίδες για τον αντισημιτισμό στη Γερμανία η Άρεντ δεν αναφέρεται στα συγγράμματα των κορυφαίων αντισημιτών: Βίλχεμ Μαρ, Ευγένιου Ντύρινγκ, Χάινριχ Φον-Τρίτσκε (ο Ντύρινγκ αναφέρεται μεν μια φορά σε μια υποσημείωση, όμως με λανθασμένο το μικρό του όνομα). Τα βιβλία τους είχαν μεγάλη απήχηση στο γερμανικό κοινό – ο Μαρ είναι αυτός που εισήγαγε τον όρο «αντισημιτισμός». Ούτε το σύγγραμμα του Ρίχαρντ Βάγκνερ Οι Εβραίοι στη Μουσική αναφέρεται. Επίσης η Άρεντ αποφεύγει να ασχοληθεί με τους ίδιους τους Εβραίους (εξαιρουμένων των Εβραίων της Αυλής) κι έτσι οι μεγάλοι αντισημίτες δεν εμφανίζονται στο σύγγραμμά της – πρέπει να υποθέσουμε πως αν τους πραγματευόταν θα διασαφηνίζονταν διαφορετικά πράγματα από αυτά που η Άρεντ προσπαθεί να παρουσιάσει, λόγου χάρη ισχυρισμοί για τη συμμετοχή των Εβραίων στα επαναστατικά κινήματα ή η περιγραφή τους ως εκείνων που θέτουν σε κίνδυνο την καθαρότητα της ράτσας και του γερμανικού πολιτισμού. Δεν υπάρχει ακόμα μνεία πως οι γερμανικές φοιτητικές οργανώσεις αποτελούσαν το κέντρο της αντιεβραϊκής δραστηριότητας στις αρχές του 19ου αιώνα, με την άνοδο του γερμανικού εθνικισμού την περίοδο των ναπολεόντειων πολέμων. Δεν αναφέρει καν τις αντιεβραϊκές εκφράσεις του φιλοσόφου και εκ των κορυφαίων του γερμανικού ιδεαλισμού Γιόχαν Φίχτε. Όσοι ζητήσουν να μελετήσουν περισσότερο τις πηγές των αντιλήψεων της Χάνα Άρεντ σχετικά με τον ρόλο των «Εβραίων» στη συγκρότηση του Ολοκληρωτικού Κράτους θα βρουν, από τη μια, παραπομπές σε σοβαρά συγγράμματα, θα βρουν όμως και την χρήση ναζιστών ιστορικών. Ένας από αυτούς, που μνημονεύεται συχνά και χωρίς καμιά έκφραση ενδοιασμού, είναι ο Βάλτερ Φρανκ,[14] επικεφαλής του «Ινστιτούτου Ιστορίας της Σύγχρονης Γερμανίας του Ράιχ» και υπεύθυνος επί της «κάθαρσης» των γερμανικών πανεπιστημίων όχι μόνο από Εβραίους ιστορικούς, αλλά και από τα βιβλία τους, ο οποίος αυτοκτόνησε μετά τη συντριβή του Ράιχ. Να τον χρησιμοποιεί κανείς ως ιστορική πηγή για τον ρόλο των Εβραίων στη γερμανική ιστορία είναι πολύ προβληματικό, για να χρησιμοποιήσουμε ήπια γλώσσα. Την παρατήρηση αυτή της κάνει και ο Γκέρσομ Σαλόμ στην κρίσιμη επιστολή που της έστειλε: «...διαφοροποιούμαι και ως προς τον τόνο –λόγω της απερίσκεπτης ροής του λόγου σου– που χρησιμοποιείς στο βιβλίο σου τόσο συχνά και που δεν αρμόζει στη σοβαρότητα του προβλήματος το οποίο διαχειρίζεσαι. Ένα από τα σοβαρότερα παραδείγματα που συνάντησα ... είναι οι αναφορές (που φέρνεις από ναζιστικές πηγές χωρίς να το διευκρινίζεις)».[15] Η Χάνα Άρεντ πάσχει από ιστορική έλλειψη κατανόησης και σχετικά με τον Βενιαμίν Ντισραέλι. Δικαίως τονίζει πως στα μυθιστορήματά του καθώς και στις ομιλίες του υπάρχουν ρατσιστικά στοιχεία, και είναι ευνόητο να τον συνδέει με κύκλους όπως του Αρθούρου ντε Γκομπινώ και του Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλεν. Παρ’ όλα αυτά όμως υπάρχει μια μικρή διαφορά: οι δύο τελευταίοι ήθελαν να εξυμνήσουν τη λευκή φυλή ως ανώτερη και να δικαιολογήσουν την ευρωπαϊκή κυριαρχία πάνω στις «κατώτερες» φυλές. Στις περιγραφές του ο Ντισραέλι πράγματι εξυμνεί την καταπιεσμένη και ταπεινωμένη εβραϊκή φυλή, σε σχέση με τις ευρωπαϊκές φυλές που παρουσιάζονται από αυτόν ως πνευματικά κατώτερες: πρόκειται για έναν ρατσισμό διαμαρτυρίας των ταπεινωμένων, όπως και ο μαύρος ρατσισμός των Φραντς Φανόν,[16] Μάλκολμ Χ[17] και Τζέιμς Μπόλντουιν.[18] Όλοι οι ρατσισμοί είναι απαράδεκτοι, όμως υπάρχουν μεταξύ τους διαφορές. Για να κατανοήσουμε, ίσως, καλύτερα κάποιους από τους ισχυρισμούς της Άρεντ, πρέπει να προσθέσουμε πως ακόμα και με την άνοδο του Χίτλερ όποιος ήθελε μπορούσε ακόμα να ζει εκείνα τα χρόνια με ψευδαισθήσεις: οι εβραϊκοί κινηματογράφοι είχαν ακόμα το δικαίωμα να δείχνουν γερμανικά έργα, και Εβραίοι που κατάφερναν να πάρουν ιατρικό παραπεμπτικό γίνονταν δεκτοί στα ιαματικά λουτρά και στους οίκους ανάρρωσης.[19] Δηλαδή υπήρχε ακόμα πεδίο δράσης, υπήρχε ακόμα η δυνατότητα αύξησης της πίεσης, να περιορισθούν και να ενοχληθούν ακόμα περισσότερο οι Εβραίοι της Γερμανίας. Και από την οπτική γωνία των Εβραίων της Γερμανίας, αυτοί είχαν ακόμα κάτι να χάσουν. Το καθεστώς γνώριζε τον κανόνα: μόνο όποιος δεν έχει τι να χάσει γίνεται επικίνδυνος. Η αντίληψη πως «όλα μπορούν να γίνουν χειρότερα» εξηγεί –εκτός από την ύπαρξη μηχανισμού τρομοκρατίας των Ες-Ες, της Γκεστάπο και των στρατοπέδων συγκέντρωσης– τη διάθεση εβραϊκών οργανισμών να συνεργασθούν με την εφαρμογή των καταναγκασμών. Ο Ράουλ Χίλμπεργκ[20] ασχολήθηκε με αυτόν τον προβληματισμό και από τότε αποτελεί θέμα σκληρής συζήτησης στην επιστημονική γραμματεία. Και η Χάνα Άρεντ και ο Χανς Γκύντερ Άντλερ[21] ασχολήθηκαν πολύ με τα Γιούντενρατ. Ο Χίλμπεργκ ποτέ δεν έπαψε να επιμένει πως τα εβραϊκά συμβούλια στην προπολεμική περίοδο ήταν αντι-τύπος των εβραϊκών συμβουλίων τη ναζιστική περίοδο: Εφόσον δεν ήταν μαριονέτες, διατηρούσαν την ταυτότητά τους και τη θέση τους στην εβραϊκή κοινότητα στη διάρκεια όλης της περιόδου που συμμετείχαν στη διαδικασία εξόντωσης, και επειδή η εμπλοκή τους στα καθήκοντά τους δεν ελαττώθηκε, με την ίδια επιδεξιότητα που επένδυαν στο παρελθόν για την ευημερία των Εβραίων βοηθούσαν τώρα τους γερμανούς επιτηρητές τους στην εκτέλεση του εγκληματικού τους έργου. Η Χάνα Άρεντ ήταν ακόμα πιο σκληρή στον ισχυρισμό πως θα μπορούσαν να σωθούν περισσότεροι Εβραίοι αν η εβραϊκή ηγεσία δεν συνεργαζόταν με τις γερμανικές αρχές.[22] Ο Χ. Γκ. Άντλερ τόνισε πως από τη στιγμή που κάποιος συμφωνούσε ή θεωρούσε πως ήταν αναγκασμένος να συνεργασθεί με την Γκεστάπο, δεν υπήρχε πια πεδίο ελιγμών και ελεύθερων αποφάσεων. Το ερώτημα της εμπλοκής των ίδιων των Εβραίων και των εβραϊκών συμβουλίων στη συγκρότηση των ονομαστικών καταλόγων των υποψηφίων για απέλαση και τον ρόλο τους «στη μεταφορά των Εβραίων στο σημείο συγκέντρωσης» είναι πολύ σύνθετο. Ο Ράουλ Χίλμπεργκ χρησιμοποίησε, σχετικά, σκληρή γλώσσα,[23] ενώ ο Αζρίελ Χίλντεσαϊμερ δεν βρήκε πουθενά στα υπάρχοντα πρωτόκολλα των συνεδριάσεων της Κεντρικής Ένωσης Κοινοτήτων της Γερμανίας ούτε νύξη για τη συνεργασία στην προετοιμασία των απελάσεων. Η Μάρθα Μοσέ ήταν παρούσα στη συνάντηση των Κότσοβερ και Χένσελ, επικεφαλής της εβραϊκής κοινότητας του Βερολίνου, με την Γκεστάπο την 1η Οκτωβρίου 1941, δηλαδή τη συνάντηση στην οποία τους διαβιβάστηκε η απόφαση της απέλασης των Εβραίων, και περιέγραψε τις εντολές της Γκεστάπο, παρά τις αμφισβητήσεις που έχουμε με τις προσωπικές μαρτυρίες: «Η Εβραϊκή Κοινότητα πρέπει να μεριμνήσει ώστε οι υποψήφιοι για την αποστολή να είναι καλά ντυμένοι. Πρέπει να μεριμνήσει για φαΐ και εφόδια στα βαγόνια του τρένου που θα εφοδιάσει η Γκεστάπο», δηλαδή δεν επιβλήθηκε στην Ένωση να κάνει διαλογή (selection). «Παρά τους πολλούς ενδοιασμούς», πρόσθεσε, «αποφασίστηκε να συνεργασθούν με την Γκεστάπο στην επανεγκατάσταση –μετά από αίτημα της Γκεστάπο– με την ελπίδα πως θα μπορούσαν έτσι να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης αυτών που είχαν απελαθεί».[24] Εκ των υστέρων μπορούμε, βέβαια, να διαφωνήσουμε με τη λογική της βοήθειας για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των καταδικασμένων σε θάνατο, γνωρίζοντας χωρίς αμφιβολία πως επρόκειτο για θανατοποινίτες. Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις που η κοινότητα αναγκαζόταν να κάνει και άλλες εξυπηρετήσεις, όπως π.χ. να καταρτίσει και τις ονομαστικές λίστες. Πάντως, όπως και να έχουν τα πράγματα, και παρά τους σκοπούς αυτής της εξαναγκαστικής συνεργασίας, μετατρέπονταν τα διορισμένα συμβούλια σε παραβάτες. Είναι σαφές πως η Γκεστάπο μεριμνούσε ώστε οι επικεφαλής των συμβουλίων να διαβιβάζουν προσωπικά στα θύματα την ανακοίνωση του διωγμού τους: «Κατόπιν διαταγής της Γκεστάπο σας ανακοινώνουμε πως εσείς και τα παιδιά σας προορίζεστε να συμμετάσχετε στην αποστολή στην Ανατολή».[25] Η Γκεστάπο διέταξε επίσης να συγκροτηθεί στο Βερολίνο και στο Μόναχο τμήμα Εβραίων ταξινόμων για τις αποστολές. Επίσης η Γκεστάπο ετοίμασε τις λίστες. Η Καμίλα Νόιμαν, στις αναμνήσεις της για το κρύψιμο και τη διάσωσή της, το διατύπωσε έτσι: «Η εβραϊκή κοινότητα δεν ήταν παρά υποκατάστημα της Γκεστάπο».[26] Ο Γιάκοβ Γιάκομπσον, διευθυντής του γενικού εβραϊκού αρχείου της Γερμανίας, αποκάλεσε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η εβραϊκή ηγεσία της Γερμανίας «ποντικοπαγίδα». Ο Γιάκομπσον, που ο ίδιος συμμετείχε στη «μεταφορά» Εβραίων, αναρωτήθηκε –μετά από αρκετά χρόνια– αν έπρεπε η Ένωση Κοινοτήτων να αρνηθεί να βοηθήσει στην εφαρμογή των διαταγών απέλασης. Όμως, ακόμα και εκ των υστέρων δεν μπόρεσε να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα με σιγουριά. Δηλαδή δεν ήξερε αν ο περιορισμός της συνεργασίας από πλευράς της εβραϊκής ηγεσίας θα προκαλούσε, πράγματι, και την ελάττωση του αριθμού των Εβραίων θυμάτων της «Τελικής Λύσης». Αυτός είναι ο γνωστός, αμφιλεγόμενος, ισχυρισμός που προέβαλαν ο Χίλμπεργκ και η Άρεντ στα βιβλία τους μετά τον πόλεμο. Και από τη δική του οπτική γωνία ο Γιάκομπσον ισχυρίστηκε ότι οι Εβραίοι που ο ίδιος «μετέφερε» στις αποστολές εκτίμησαν το γεγονός πως αυτός, και όχι κάποιος άνδρας των Ες-Ες, βρισκόταν μαζί τους την ώρα που έφτιαχναν τις βαλίτσες τους και έτρωγαν το τελευταίο τους δείπνο στο σπίτι τους.[27] Σε αυτό το δύσκολο δίλημμα αναφέρεται ασυνείδητα και ο Ίμρε Κέρτες: «Αμέσως μετά οι χωροφύλακες μας οδήγησαν όλους έξω από το στρατώνα και μας στρίμωξαν αρχικά σε ένα ειδικό βαγόνι του τραμ, ... Το απόγευμα που δηλώσαμε παρουσίες έμαθα κι άλλα πολλά πράγματα για το ταξίδι. Οι άνθρωποι με τα περιβραχιόνια ήταν παντού και απαντούσαν πρόθυμα σε κάθε μας ερώτηση. ... Απ’ ό,τι άκουσα όμως διαβεβαίωναν τον κόσμο ότι θα υπάρχει χώρος και για τις γυναίκες, τα παιδιά και τους ηλικιωμένους ... Κατά τη γνώμη τους όμως το κύριο ερώτημα ήταν αν θα μπορούσαμε να τακτοποιήσουμε το θέμα μεταξύ μας και κατ’ αυτόν τον τρόπο όσο πιο ανθρώπινα γίνεται ή αν θα ήταν καλύτερα να περιμένουμε να εκτελέσουν οι χωροφύλακες την εντολή που είχαν. Όπως μας εξήγησαν δηλαδή η μεταφορά έπρεπε οπωσδήποτε να γίνει μηδενός εξαιρουμένου και αν οι κατάλογοί τους δεν γέμιζαν, τότε θα μας επιθεωρούσαν οι χωροφύλακες: και έτσι οι περισσότεροι, όπως κι εγώ, ήταν της άποψης ότι ήταν ολοφάνερο πως τα πράγματα για μας θα ήταν καλύτερα στην πρώτη περίπτωση. Αλλά και για τους Γερμανούς έφτασαν στ’ αυτιά μας αμέσως πολλά διαφορετικά πράγματα. Έτσι πολλοί, και μάλιστα κυρίως ηλικιωμένοι ... υποστήριζαν την άποψη ότι οι Γερμανοί, όποια κι αν είναι η γνώμη τους για τους Εβραίους, είναι κατά βάθος ... καθαροί, ευπρεπείς άνθρωποι που αγαπούν την τάξη, τη συνέπεια και τη δουλειά και που το εκτιμούν δεόντως και στους άλλους αν παρατηρήσουν σ’ αυτούς τα ίδια χαρακτηριστικά...».[28] Πάντως όλη η ευθύνη στον χώρο συγκέντρωσης και στις διαδικασίες λίγο πριν από την επιβίβαση στα τρένα ήταν στην απόλυτη δικαιοδοσία των εκπροσώπων των Ες-Ες και των τελωνειακών αρχών. Στους τόπους αυτούς συγκέντρωσης επικρατούσαν ακραίες συνθήκες που εξαρτώνταν μόνο από τον αρχηγό του χώρου συγκέντρωσης, όπως μαρτυρεί το παράδειγμα του κέντρου μεταγωγών στην Γκρόσε Χάμπουργκερ Στράσσε στο Βερολίνο. Στα τέλη του 1942 στάλθηκε εκεί ακόμα και ο Αλόις Μπρούνερ από τη Βιέννη για να διευθύνει το κέντρο αυτό με περισσότερη βαναυσότητα από ό,τι η Γκεστάσπο στο Βερολίνο. Ο ιστορικός Μπεν Τσίον Ντινούρ, ως υπουργός Παιδείας του Ισραήλ (δεύτερος από αριστερά) και ο πρωθυπουργός Μπεν Γκουριόν, με ηθοποιούς του Εθνικού Θεάτρου του Ισραήλ. Από τη σίγουρη και αναδρομική οπτική γωνία κάποιων που παρακολούθησαν τα πράγματα και οι οποίοι θεωρούσαν για τους εαυτούς τους «πως τα ήξεραν όλα», διέφυγε ή αγνόησαν και την αμφισβήτηση που ήταν συνδεδεμένη με τον όρο «εκκένωση» τα έτη 1941 και 1942. Οι οδηγίες που έδωσε ο Άιχμαν σε τηλεγράφημά του από την 31η Ιανουαρίου 1942 δείχνουν σαφώς ποιες είναι οι προσδοκίες που ήθελε να δώσει στους Εβραίους της Γερμανίας και γενικά στους Εβραίους: «[Οι Εβραίοι] που δουλεύουν σε εργοστάσια τα οποία τροφοδοτούν τις ανάγκες του πολέμου, Εβραίοι ηλικίας 65 και άνω, Εβραίοι φιλάσθενοι ηλικίας 55-65» δεν πρόκειται να απελαθούν. «Ζευγάρια Εβραίων που ένας από τους δύο είναι περισσότερο από 65 ετών και ένας κάτω από 65, θα εκκενώσουν [...] μόνο αν κατέχουν ιατρική βεβαίωση πως είναι ικανοί για εργασία».[29] Τέτοιου είδους οδηγίες είχαν σκοπό να δημιουργήσουν στους Εβραίους την ψευδαίσθηση πως οι εκκενώσεις και οι απελάσεις στην Ανατολή σκοπό είχαν την καταναγκαστική εργασία και όχι τον θάνατο. Εντελώς διαφορετική προσέγγιση προτείνει η Μπεάτε Μάγερ στο βιβλίο της για την Κεντρική Ένωση των Εβραϊκών Κοινοτήτων της Γερμανίας. Η συγγραφέας όρισε το πεδίο δράσης της ηγεσίας των Εβραίων της Γερμανίας «ανάμεσα στην ελπίδα, την ανάγκη, την αντίσταση και τη συνεργασία», και απέφυγε σαφώς να επιρρίψει κατηγορίες και γενικές εκ των υστέρων ρήσεις σοφών.[30] Για να εξετάσουμε, λοιπόν, την εγκυρότητα της κριτικής για τη δράση των ηγεσιών των Εβραίων κατά τη ναζιστική περίοδο πρέπει να θέσουμε το αναλυτικό, υποθετικό όμως, ερώτημα: πώς θα άλλαζε το οπτικό σημείο που θα βλέπαμε τη δράση της ηγεσίας τα έτη 1938 και 1939 αν δολοφονούνταν ο Χίτλερ στην απόπειρα εναντίον του την 9η Νοεμβρίου 1939; Στην περίπτωση αυτή οι υπολογισμοί των Συμβουλίων, πως πρέπει να σωθεί ό,τι δύναται να σωθεί και πως πρέπει να κερδηθεί χρόνος, θα θεωρούνταν σωστοί;[31] Πολύ δύσκολο να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε από τη σημερινή οπτική γωνία γιατί η διαχείριση των Εβραϊκών κοινοτήτων, οι επιτετραμμένοι εκ μέρους της κρατικής ηγεσίας των Εβραίων και αργότερα συμφώνησαν χωρίς αντίσταση να συνεργασθούν στην εφαρμογή των αντιεβραϊκών μέσων και διαβίβαζαν τις εντολές της Γκεστάπο χωρίς διαμαρτυρία.[32] Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν επαναλαμβάνει την ανάλυση του Χίλμπεργκ σχετικά με την αντίδραση των θυμάτων, εκφράζοντας τη γνώμη πως την στιγμή που εβραϊκές ομάδες ηγετών ανέλαβαν υπεύθυνα καθήκοντα υπό την επίβλεψη των ναζί έγιναν αντικειμενικά τμήμα του μηχανισμού που αποδεκάτισε τους Εβραίους της Ευρώπης. Οι συνεργάτες τους μπορεί να ήταν αξιόλογοι άνθρωποι, οι οποίοι προσπάθησαν να κάνουν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να αντιμετωπίσουν αυτή την πέραν της φαντασίας κατάσταση. Ο Μπάουμαν στηρίζεται στην εργασία του Γεσάγια Τρουνκ από τα χρόνια του 1960 και τις αρχές του ’70, όμως δεν λαμβάνει υπόψη του τίποτα από αυτά που δημοσιεύθηκαν αργότερα. Οι μόνες αναφορές που έχει είναι φωτογραφίες πείνας από την Βαρσοβία και το Λοτζ, και αγνοεί το γεγονός πως δεν υπήρξε πείνα στην Τσεστόχοβα, στην Κόβνα, στο Σβίλι, στο Μπιάλιστοκ, στο Γκρούντι και σε άλλα μέρη, παρ’ όλο που δεν υπήρχε ούτε εκεί αρκετό φαγητό, ενώ αναφέρεται μόνο παρεμπιπτόντως το γεγονός πως από πολλά Γιούντενρατ σε πολλά γκέτο στην Πολωνία και τη Λιθουανία δεν απαιτήθηκε καν να παραδώσουν και δεν παρέδωσαν λίστες Εβραίων. Επαναλαμβάνει το συμπέρασμα της Χάνα Άρεντ πως αν δεν υπήρχαν Γιούντενρατ, οι Γερμανοί θα σκόνταφταν σε μεγάλα προβλήματα – παρ’ όλο που σε πολλά από τα σοβιετικά εδάφη δεν υπήρχαν καθόλου Γιούντενρατ, και παρά ταύτα η εξόντωση και εκεί υπήρξε πολύ «αποτελεσματική», περισσότερο και από όσο ήταν στην Πολωνία, κάτι που ανατρέπει την υπόθεση της Άρεντ. Ο Μπάουμαν όμως ισχυρίζεται πως τα Γιούντενρατ «υπόσχονταν την ομαλή ροή της εξοντωτικής διαδικασίας»,[33] πράγμα το οποίο αμφισβητώ, αν και κάποιοι αναφέρουν ότι συνέβη στο γκέτο Λοτζ.[34] Ωστόσο δεν συνέβη ούτε στο γκέτο της Βαρσοβίας, όπου ο επικεφαλής του Γιούντενρατ, Άνταμ Τσερνιακόβ, αυτοκτόνησε με την έναρξη των αποστολών και η συνεργασία με τους ναζί έγινε μέσω της μισητής εβραϊκής αστυνομίας (Ordnungsdienst), που της αφαιρέθηκαν όλες οι αρμοδιότητες λίγο μετά από την έναρξη της αντίστασης. Σε άλλα μέρη, π.χ. στα περισσότερα γκέτο της ανατολικής Πολωνίας, δεν έλαβαν τα Γιούντενρατ μέρος στις αποστολές, διότι οι Γερμανοί είχαν αναλάβει τη δουλειά αυτή να την κάνουν μόνοι τους. Και σε πολλά άλλα μέρη αρνήθηκαν τα Γιούντενρατ να συνεργασθούν σε οποιοδήποτε επίπεδο. Ο Ιακώβ Λάζοβικ αποδεικνύει πως οι άνθρωποι γύρω από τον Άιχμαν ήταν μια ιδεολογική ομάδα ακραίων και εγκληματικών εθνικοσοσιαλιστών και αντισημιτών και δεν ήταν καν γραφειοκράτες όπως ισχυρίζεται και ο Μπάουμαν ακολουθώντας την Χάνα Άρεντ. [35] Οι αναγνώστες όλων αυτών ίσως και να μην ξαφνιαστούν από κάποιες περιγραφές που εμφανίστηκαν αργότερα στο βιβλίο της Άρεντ Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Όμως μπορεί και να ξαφνιαστούν από την περιγραφή της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στη δίκη όπως την βρίσκουμε σε επιστολή που έστειλε η Χάνα στον Καρλ Γιάσπερς: «... Η πρώτη εντύπωση. Πάνω απ’ όλα οι δικαστές, η αφρόκρεμα του γερμανικού εβραϊσμού. Από κάτω τους, οι δημόσιοι κατήγοροι, Γκαλιτσιάνερ[36], όμως παρ’ όλα αυτά Ευρωπαίοι. Όλα είναι οργανωμένα από τις αστυνομικές δυνάμεις που μου φέρνουν ανατριχίλα, μιλούν μόνο εβραϊκά και μοιάζουν με Άραβες. Ανάμεσά τους υπάρχουν μερικοί τύποι που μοιάζουν ιδιαίτερα βίαιοι. Είναι έτοιμοι να εκτελέσουν κάθε διαταγή. Και έξω από τις πόρτες οι ανατολίτικες μάζες, σαν να ήμασταν στην Κωνσταντινούπολη ή άλλη ημιασιατική χώρα. Και ανάμεσα σε όλους αυτούς να ξεχωρίζουν, ειδικά στην Ιερουσαλήμ, οι Εβραίοι με τις μπούκλες και τα καφτάνια, που κάνουν τον βίο αβίωτο σε κάθε λογικό άνθρωπο που ζει εδώ».[37] Ο ιστορικός Μάριο Κέσλερ γράφει πως η Χάνα Άρεντ δεν ήξερε ότι για την προστασία του Άιχμαν επελέγησαν χωροφύλακες των οποίων κανένα από τα μέλη της οικογένειας δεν ήταν θύμα του (Άιχμαν), ώστε να αποφευχθεί κάθε περίπτωση εκδίκησης. Αυτός είναι ο λόγος που οι χωροφύλακες ήταν όλοι αραβικής καταγωγής.[38] Παρ’ όλα αυτά θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι η Χάνα Άρεντ έπασχε από (εβραϊκή) αυτοφοβία. Η Άρεντ ήταν υπερήφανη Εβραία και θαρραλέα αγωνίστρια εναντίον του αντισημιτισμού και του ολοκληρωτισμού – και αυτός είναι ο λόγος που έγραψε το προαναφερόμενο βιβλίο. Όμως, καμιά φορά το θύμα αφομοιώνει τις εναντίον του καταγγελίες. Και πράγματι στις ρίζες του βιβλίου υπάρχουν θολοί απόηχοι αντισημιτικών στερεοτύπων και ισχυρισμών. Σε αυτό το μνημειώδες έργο βρίσκουμε τραγικές πλευρές που αποδεικνύουν τι μπορεί να προκαλέσει ο αντισημιτισμός συχνά σε πολύ ευφυή εβραϊκά μυαλά. Αυτή η τραγικότητα είναι σκληρή και καταθλιπτική, και απέχει πολύ από το να είναι κοινότοπη. [1] Στα ελληνικά: Χάνα Άρεντ, Το ολοκληρωτικό σύστημα, μτφρ. Γιάννης Λάμψας, Ευρύαλος, Αθήνα 1988. [2] Zeev Sternhell, The Founding Myths of Israel: Nationalism, Socialism, and the Making of the Jewish State (μετάφραση στα αγγλικά: David Maisel), Princeton University Press 1997. ––, Maurice Barrès et le nationalisme français, Editions Complexe, Βρυξέλλες 1985 [A. Colin, Παρίσι 11972]. [3] Γκέοργκ Λάχμαν Μόσε (1918-1999), εβραιοαμερικανός ιστορικός, από τους σημαντικότερους ερευνητές του ναζισμού. George Lachmann Mosse, The Crisis of German Ideology: Intellectual Origins of the Third Reich, Grosset & Dunlap, Νέα Υόρκη 1964. ––, Nazi Culture: Intellectual, Cultural and Social Life in the Third Reich, Grosset & Dunlap, Νέα Υόρκη 1966. [4] Peter Pulzer, Jews and the German State: The Political History of a Minority, 1848-1933, Blackwell, Οξφόρδη 1992. [5] Wilhelm Marr, Der Sieg des Judenthums über das Germanenthum, Βέρνη 1879. [6] Eva G. Reichmann, Hostages of Civilization: The Social Sources of National-Socialist Anti-Semitism, Westport, Conn. 1949. [7] Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil, 1963 (Rev. ed., Viking, Νέα Υόρκη 1968) [Χάνα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, επίμετρο Πηνελόπη Κουφοπούλου, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2009]. [8] Κνέσετ, 8, 1944 (Hebrew), σ. 46-60. Ξαναδημοσιεύτηκε στη συλλογή μελετών του συγγραφέα, “Ντορότ βε Ρεσουμότ”, Ιερουσαλήμ 1978 (Hebrew), σ. 175-192. [9] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, Κλήβελαντ και Ν. Υόρκη, 101966, σ. 11-88. [10] Friedrich Meinecke, Die deutsche Katastrophe, vol. 2, Βισμπάντεν 1946, σ. 29-30. [11] Gerhard Ritter, “The Historical Foundations of the Rise of National Socialism” in Maurice Beaumont et al., The Third Reich, Νέα Υόρκη 1955, σ. 415. [12] Isaac Deutscher, Non-Jewish Jew and Other Essays, Νέα Υόρκη - Τορόντο 1968, σ. 32, 38. [13] Ό.π., σ. 41. Η παραπάνω θεωρία είχε πολλούς υποστηρικτές. [14] Walter Frank, Nationalismus und Demokratie in Frankreich der Dritten Republik 1871-1918, Hanseatische Verlagsanstalt, Αμβούργο 1933. Περί Βάλτερ Φρανκ, βλ. πρόχειρα http://en.wikipedia.org/wiki/Walter_Frank [15] Gershom Scholem, Explications and Implications. Writings on Jewish Heritage and Renaissance [Hebrew], Τελ Αβίβ 1975, σ. 92. [16] Frantz Fanon (1924-1961). [17] Malcolm X (1925-1965)· γεννήθηκε ως Malcolm Little και είναι γνωστός και ως El-Hajj Malik El-Shabazz. [18] James Baldwin (1924-1987). [19] Otto Kulka und Eberhard Jäckel (Hg.), Die Juden in den geheimen NS-Stimmungsberichten 1933-1945, Ντύσελντορφ 2004, σ. 398. [20] Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, Yale University Press, 2003, πρώτη έκδοση 1961. [21] Hans G. Adler, Der verwaltete Mensch: Studien zur Deportation der Juden aus Deutschland, Τύμπινγκεν 1974, σ. 355. [22] Βλ. Χάνα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, ό.π. [23] Raul Hilberg, “Τα Γιούντενρατ ως εργαλείο εξυπηρέτησης με τρόπο συνειδητό ή ασυνείδητο” στον τόμο Israel Gutman (ed.), Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe 1933-1945 (Hebrew), σελ. 35, 50. [24] Hildesheimer Esriel, Jüdische Selbstverwaltung unter dem NS-Regime, Τύμπινγκεν 1994, p. 217. [25] Ibid. [26] Στον τόμο Richarz Monika (ed.), Jüdisches Leben in Deutschland, Στουτγάρδη 1982, p. 413. [27] Jacob Jacobson, Bruchstücke 1939-1945, Memoiren, Leo Baeck Institute, Νέα Υόρκη 1965. Η αναφορά προέρχεται από το βιβλίο: Αβραάμ Μπαρκαΐ, Λίο Μπακ, Ηγεσία και στοχασμοί 1933-1954 [Hebrew], Ιερουσαλήμ 2000, σ. 100 κ.ε. [28] Ίμρε Κέρτες, Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο, μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, Καστανιώτη, Αθήνα 2010, σ. 51-52. [29] Peter Longerich und Dieter Pohl (eds), Die Ermordung der europäischen Juden: Eine umfassende Dokumentation des Holocaust 1941 bis 1945, Μόναχο 1989, σ. 166. [30] Beate Meyer, Tödliche Gratwanderung: Die Reichsvereinigung der Juden in Deutschland zwischen Hoffnung, Zwang, Selbstbehauptung und Verstrickung (1939-1945), Wallstein , Γκαίτινγκεν 2011. [31] Zimmermann Moshe, Deutsche gegen Deutsche. Das Schicksal der Juden 1938-1945, [Hebrew], Βερολίνο 2008, σ. 40. [32] Marlis Buchholz, Die hannoverschen Judenhäuser: Zur Situation der Juden in der Zeit der Ghettoisierung und Verfolgung 1941-1945, Hildesheim 1987, p. 18. [33] Bauman Zygmunt, Modernity and the Holocaust, Polity Press, Καίμπριτζ 1989, p. 128. [34] Yehuda Bauer, Rethinking the Holocaust, 1998 [Hebrew], σ. 86. [35] Λάζοβικ Γιάκοβ, Οι γραφειοκράτες του Χίτλερ [Hebrew], Magnes, Ιερουσαλήμ 2001. Ο Μίχαελ Γουάιλντ αναλύει λεπτομερέστερα αυτή τη θέση και την παρουσιάζει πιο πειστική· βλ. Michael Wildt, Generation des Unbedingten, Hamburger Edition, Αμβούργο 2002. [36] Βλ. «Η Χάνα Άρεντ και ο “Γκαλιτσιάνερ”», ARB, τχ. 57, Δεκ. 2014. [37] Hannah Arendt - Karl Jaspers, Correspondence 1926-1969, Mariner Books, 1993, letter n. 285, 13/4/1961, p. 435. [38] Βλ. http://goo.gl/fY51AF

Η Χάνα Άρεντ και ο αντισημιτισμός

Σύνδεση