Βαδίζοντας αργά προς τη Μέκκα

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Michel Houellebecq, Soumission, Flammarion, Παρίσι 2014, σελ. 300 Το μυθιστόρημα με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στην Ευρώπη σήμερα, το Soumission [Υποταγή] του Μισέλ Ουελμπέκ, μιλά για ένα ισλαμικό πολιτικό κόμμα που καταλαμβάνει ειρηνικά την εξουσία στη Γαλλία. Η έκδοσή του ανακοινώθηκε το περασμένο φθινόπωρο, μέσα σε μια ατμόσφαιρα που ήταν ήδη τεταμένη. Τον Μάιο ένας νεαρός Γάλλος μουσουλμάνος αιματοκύλησε ένα εβραϊκό μουσείο του Βελγίου· το καλοκαίρι μουσουλμάνοι διαδηλωτές στο Παρίσι φώναζαν «Θάνατος στους Εβραίους!» σε συλλαλητήρια κατά του πολέμου στη Γάζα· το φθινόπωρο άρχισαν να ακούγονται ιστορίες για εκατοντάδες νεαρούς Γάλλους, πολλοί από τους οποίους είχαν πρόσφατα ασπαστεί το Ισλάμ, που πολεμούσαν στο πλευρό του ISIS στη Συρία και το Ιράκ· στη συνέχεια ένας Γάλλος αιχμάλωτος αποκεφαλίστηκε στην Αλγερία· και τυχαίες επιθέσεις από ψυχικά διαταραγμένους άντρες που φώναζαν «Ο Θεός είναι μεγάλος» έγιναν σε διάφορες πόλεις. Την ένταση τροφοδότησε και μια συζήτηση με πολύ μεγάλη δημοσιότητα για ένα άλλο βιβλίο, το Le Suicide français [Η αυτοκτονία της Γαλλίας] του Ερίκ Ζεμούρ, που παρουσιάζει τους μουσουλμάνους ως άμεση απειλή για τον γαλλικό τρόπο ζωής.[1] Το επιτυχημένο σκάνδαλο (succès de scandale) που υπήρξε το βιβλίο του Ζεμούρ ήταν εγγύηση για μια υστερική υποδοχή του Soumission. Το ίδιο και το γεγονός ότι ο Ουελμπέκ είχε προκαλέσει σκάνδαλο μία δεκαετία νωρίτερα, λέγοντας σε κάποια συνέντευξή του ότι όποιος δημιούργησε τη μονοθεϊστική θρησκεία ήταν «κρετίνος» και ότι από όλες τις θρησκείες, το Ισλάμ ήταν «η πιο ηλίθια». Ο συνήθως μετρημένος συντάκτης της Libération Λοράν Ζοφρέν δήλωσε πέντε μέρες πριν κυκλοφορήσει το Soumission ότι ο Ουελμπέκ «κρατάει ζεστή την καρέκλα της Μαρί Λε Πεν στο Café de Flore». Ο πάντα δογματικός Εντί Πλενέλ, ένας πρώην τροτσκιστής που διευθύνει την ειδησεογραφική ιστοσελίδα Mediapart, βγήκε στην τηλεόραση για να κάνει έκκληση στους συναδέλφους του, εν ονόματι της δημοκρατίας, να πάψουν να γράφουν άρθρα για τον Ουελμπέκ –τον σημαντικότερο σύγχρονο μυθιστοριογράφο της Γαλλίας και κάτοχο του βραβείου Γκονκούρ– σβήνοντάς τον στην πράξη από την ιστορία, σύμφωνα με το σοβιετικό πρότυπο. Οι απλοί αναγνώστες δεν μπορούσαν να προμηθευτούν το βιβλίο πριν τις 7 Ιανουαρίου, την επίσημη μέρα κυκλοφορίας του. Πιθανότατα, δεν ήμουν ο μόνος που το αγόρασε το ίδιο πρωί και το διάβαζε την ώρα που κυκλοφόρησε η είδηση ότι δύο γαλλοτραφείς μουσουλμάνοι τρομοκράτες σκότωσαν δώδεκα άτομα στα γραφεία του Charlie Hebdo. Η τραγική ειρωνεία ξεπερνούσε κάθε φαντασία. Και διπλασιάστηκε από το γεγονός ότι η γελοιογραφία στο εξώφυλλο του Charlie εκείνης της ημέρας παρουσίαζε τον Ουελμπέκ ως μέθυσο που αυνανίζεται. Τριπλασιάστηκε όταν αποκαλύφθηκε ότι ένας από τους στενούς φίλους του Ουελμπέκ, ο αριστερός οικονομολόγος και αρθρογράφος του Charlie Μπερνάρ Μαρί, συγκαταλεγόταν στα θύματα. (Ο Μαρί είχε μόλις εκδώσει ένα βιβλίο, το Houellebecq économiste, όπου χαρακτήριζε τον φίλο του ως τον πλέον εμβριθή αναλυτή της ζωής σε συνθήκες σύγχρονου καπιταλισμού). Ο Ουελμπέκ εμφανίστηκε συντετριμμένος στην τηλεόραση κι έπειτα διέκοψε την περιοδεία για την προώθηση του βιβλίου και αποσύρθηκε στην εξοχή. Μερικές ώρες νωρίτερα, ο πρωθυπουργός Μανουέλ Βαλς, στην πρώτη του συνέντευξη μετά τις επιθέσεις, ένιωσε την υποχρέωση να δηλώσει ότι «Η Γαλλία δεν είναι ο Μισέλ Ουελμπέκ. Δεν είναι μισαλλοδοξία, μίσος και φόβος». Είναι μάλλον απίθανο να είχε διαβάσει το βιβλίο. Μετά από όλα αυτά, θα χρειαστεί πολύς καιρός για να διαβάσουν οι Γάλλοι το Soumission και να εκτιμήσουν τον παράξενο και εκπληκτικό χαρακτήρα του. Ο Μισέλ Ουελμπέκ έχει δημιουργήσει ένα νέο είδος – τη δυστοπική ιστορία μεταστροφής. Το Soumission δεν εξιστορεί, όπως περίμεναν μερικοί, ένα πραξικόπημα, και κανείς μέσα στο βιβλίο δεν εκφράζει μίσος, ούτε καν περιφρόνηση, απέναντι στους μουσουλμάνους. Μιλάει για έναν άντρα και μια χώρα που μέσα από την αδιαφορία και την εξάντληση καταλήγουν να βαδίζουν αργά προς τη Μέκκα. Δεν περιέχει καν δραματική πλοκή – σύγκρουση πνευματικών στρατών, θρησκευτικό μαρτύριο, φλόγες της συντέλειας. Τα πράγματα απλά συμβαίνουν, όπως σε όλα τα μυθιστορήματα του Ουελμπέκ. Το μόνο που ακούει κανείς στο τέλος είναι ένας ανατριχιαστικός συλλογικός στεναγμός ανακούφισης. Τὰ ἀρχαῖα παρῆλθεν, ἰδοὺ γέγονε καινὰ τὰ πάντα. Κάτι τέτοιο τέλος πάντων. Ο Φρανσουά, ο κεντρικός χαρακτήρας του Soumission, είναι καθηγητής λογοτεχνίας στη Σορβόνη με ειδίκευση στο έργο του συμβολιστή μυθιστοριογράφου Ζορίς-Καρλ Υσμάν. Είναι, όπως όλοι οι πρωταγωνιστές του Ουελμπέκ, αυτό που οι Γάλλοι αποκαλούν un pauvre type: ταλαίπωρο ανθρωπάκι.[2] Μένει μόνος σε έναν σύγχρονο ουρανοξύστη, κάνει τα μαθήματά του αλλά δεν έχει φίλους στο πανεπιστήμιο, και γυρίζει κάθε βράδυ στο σπίτι για να φάει κατεψυγμένο φαγητό και να δει τηλεόραση και πορνό. Τις περισσότερες χρονιές καταφέρνει να βρει μια φοιτήτρια και να κάνει σχέση μαζί της, η οποία τελειώνει όταν η κοπέλα τον χωρίζει στη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών με ένα γράμμα που πάντα ξεκινάει με τα λόγια «Γνώρισα κάποιον άλλο». Ο Φρανσουά έχει ναυαγήσει στο παρόν. Δεν καταλαβαίνει γιατί οι φοιτητές του επιθυμούν διακαώς να γίνουν πλούσιοι, ή γιατί οι δημοσιογράφοι και οι πολιτικοί είναι τόσο ρηχοί, ή γιατί όλοι, όπως αυτός, είναι τόσο μόνοι. Πιστεύει ότι «μόνο η λογοτεχνία μπορεί να δώσει την αίσθηση της επαφής με το πνεύμα ενός άλλου ανθρώπου», αλλά κανείς άλλος δεν ενδιαφέρεται για αυτό. Η περιστασιακή φιλενάδα του, η Μύριαμ, τον αγαπάει ειλικρινά, αλλά εκείνος δεν μπορεί να ανταποκριθεί, κι όταν τον αφήνει για να πάει να βρει τους δικούς της στο Ισραήλ όπου μετανάστευσαν επειδή δεν νιώθουν ασφαλείς στη Γαλλία, η μόνη κουβέντα που σκέφτεται να πει είναι: «Για μένα δεν έχει Ισραήλ». Οι πόρνες, ακόμα κι όταν το σεξ είναι υπέροχο, απλά σκάβουν βαθύτερα την τρύπα στην οποία έχει πέσει. Ζαν-Λεόν Ζερόμ, Ο μουεζίνης, 1866, λάδι σε καμβά, 81 x 64,5 cm, συλλογή Φράνσις Τ. Μπ. Μάρτιν, Ομάχα. Βρισκόμαστε στο έτος 2022, λίγο πριν τις προεδρικές εκλογές. Όλοι οι έξυπνοι –όπως και τώρα– ποντάρουν ότι ο νικητής του πρώτου γύρου των εκλογών θα είναι το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λε Πεν, αναγκάζοντας έτσι τα υπόλοιπα κόμματα να συνασπιστούν για να τη σταματήσουν. Ο μπαλαντέρ είναι ένα νέο, μετριοπαθές μουσουλμανικό κόμμα (οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι) που λαμβάνει τη στιγμή αυτή το ένα πέμπτο των ψήφων, περίπου όσες και οι Σοσιαλιστές. Ο ιδρυτής και πρόεδρος του κόμματος Μοχαμέντ Μπεν Αμπές –ένα κράμα του Ταρίκ Ραμαντάν και του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν πριν ανέλθει στην εξουσία– είναι ένας προσηνής άνθρωπος που τα πηγαίνει καλά με τους επικεφαλής της καθολικής και της εβραϊκής κοινότητας, οι οποίοι συμμερίζονται τις συντηρητικές κοινωνικές απόψεις του, καθώς και με πρόσωπα του επιχειρηματικού χώρου που βλέπουν με καλό μάτι το γεγονός ότι υποστηρίζει την οικονομική ανάπτυξη. Ξένοι αρχηγοί κρατών, αρχής γενομένης από τον πάπα, του έχουν δώσει την ευλογία τους. Με δεδομένο ότι οι μουσουλμάνοι αποτελούν το 6-8% του γαλλικού πληθυσμού, η θεωρία ότι ένα τέτοιο κόμμα θα μπορούσε να αποκτήσει μεγάλη επιρροή σε δέκα χρόνια από σήμερα δεν ακούγεται πολύ πειστική. Όμως το νοητικό πείραμα του Ουελμπέκ βασίζεται σε μια σωστή παρατήρηση: αφού η ακροδεξιά θέλει να απελάσει τους μουσουλμάνους, οι συντηρητικοί πολιτικοί τους περιφρονούν και οι Σοσιαλιστές, που τους αποδέχονται, θέλουν να τους εξαναγκάσουν να δεχτούν τον γάμο των ομοφυλοφίλων, δεν υπάρχει κανένα κόμμα που να εκπροσωπεί τα συμφέροντά τους.[3] Ο Φρανσουά αντιλαμβάνεται σταδιακά τις δραματικές εξελίξεις γύρω του. Ακούει φήμες για ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ ακροδεξιών νατιβιστικών ομάδων (που υπάρχουν όντως στη Γαλλία) και ένοπλων εξτρεμιστών Ισλαμιστών, όμως οι εφημερίδες, που ανησυχούν μήπως εξάψουν τα αντιρατσιστικά πάθη, έχουν σταματήσει να καλύπτουν τέτοια γεγονότα. Κατά τη διάρκεια ενός κοκτέιλ πάρτι ακούγονται πυροβολισμοί από μακριά, αλλά όλοι προσποιούνται ότι δεν άκουσαν και βρίσκουν δικαιολογίες για να φύγουν, κι έτσι κάνει κι αυτός το ίδιο. Όπως ήταν αναμενόμενο, η Λε Πεν κερδίζει τον πρώτο γύρο των εκλογών, αλλά οι Σοσιαλιστές και η συντηρητική Ένωση για ένα Λαϊκό Κίνημα δεν έχουν αρκετές ψήφους για να τη νικήσουν. Έτσι αποφασίζουν να υποστηρίξουν τον Μπεν Αμπές στις επαναληπτικές, και η Γαλλία αναδεικνύει με μικρή διαφορά τον πρώτο μουσουλμάνο πρόεδρό της. Ο Μπεν Αμπές αποφασίζει να αφήσει τα άλλα κόμματα να μοιράσουν τα υπουργεία, κρατώντας για τους Αδελφούς Μουσουλμάνους μόνο το χαρτοφυλάκιο της παιδείας. Ο ίδιος, σε αντίθεση με τους συγκυβερνώντες του, κατανοεί ότι το πεπρωμένο μιας χώρας βασίζεται στο πόσο καλά διδάσκει στους νέους τις βασικές αξίες και εμπλουτίζει την πνευματική ζωή τους. Δεν είναι οπαδός της πολυπολιτισμικότητας και θαυμάζει τα αυστηρά ρεπουμπλικανικά σχολεία όπου φοίτησε, τα οποία η Γαλλία έχει εγκαταλείψει. Έξω από τα σχολεία, στην αρχή συμβαίνουν ελάχιστα. Αλλά μέσα στους επόμενους μήνες, ο Φρανσουά αρχίζει να παρατηρεί μικρά πράγματα, με πρώτο το πώς ντύνονται οι γυναίκες. Παρ’ όλο που η κυβέρνηση δεν έχει θεσπίσει ενδυματολογικό κώδικα, βλέπει στους δρόμους λιγότερες φούστες και φουστάνια και περισσότερα φαρδιά παντελόνια και πουκάμισα που κρύβουν τις καμπύλες του σώματος. Είναι λες και οι μη μουσουλμάνες να υιοθέτησαν αυθόρμητα αυτό το στιλ για να ξεφύγουν από το σεξουαλικό παζάρι που περιγράφει τόσο ανατριχιαστικά ο Ουελμπέκ στα άλλα του μυθιστορήματα. Η νεανική εγκληματικότητα μειώνεται· το ίδιο και η ανεργία, όταν οι γυναίκες, χάρη στα νέα οικογενειακά επιδόματα, αρχίζουν να εγκαταλείπουν το εργατικό δυναμικό για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Ο Φρανσουά βλέπει ένα νέο κοινωνικό μοντέλο να αναπτύσσεται μπροστά στα μάτια του, εμπνευσμένο από μια θρησκεία για την οποία γνωρίζει ελάχιστα, για την οποία φαντάζεται ότι έχει στο κέντρο της την πολυγαμική οικογένεια. Οι άντρες έχουν διαφορετική σύζυγο για σεξ, αναπαραγωγή και στοργή· οι γυναίκες περνούν από όλα αυτά τα στάδια μεγαλώνοντας, αλλά δεν χρειάζεται να ανησυχούν ποτέ μήπως τις εγκαταλείψουν. Είναι πάντα περιτριγυρισμένες από τα παιδιά τους, που έχουν πολλά αδέλφια και δέχονται αγάπη από τους γονείς τους, οι οποίοι δεν παίρνουν ποτέ διαζύγιο. Ο Φρανσουά, που μένει μόνος και δεν έχει επικοινωνία με τους γονείς του, εντυπωσιάζεται. Η φαντασίωσή του (και ίσως του Ουελμπέκ) δεν είναι η αποικιοκρατική φαντασίωση του αισθησιακού χαρεμιού. Προσεγγίζει περισσότερο σε ό,τι οι ψυχολόγοι αποκαλούν «οικογενειακό ρομάντζο». Το πανεπιστήμιο είναι άλλο κεφάλαιο. Μετά την άνοδο των Αδελφών Μουσουλμάνων στην εξουσία, ο Φρανσουά, μαζί με όλους τους άλλους μη ισλαμιστές καθηγητές, συνταξιοδοτείται πρόωρα με πλήρη σύνταξη. Το διδακτικό προσωπικό δεν διαμαρτύρεται, είτε επειδή είναι ικανοποιημένο από τα χρήματα, είτε από αδιαφορία, είτε από φόβο. Μια χρυσή ημισέληνος τοποθετείται στην πύλη της Σορβόνης και εικόνες της Κάαμπα στολίζουν τους τοίχους των άλλοτε ζοφερών γραφείων του πανεπιστημίου, που τώρα έχουν ανακαινιστεί με τα χρήματα σεΐχηδων του Κόλπου. Η Σορβόνη, συλλογίζεται ο Φρανσουά, έχει επιστρέψει στις μεσαιωνικές ρίζες της, στην εποχή του Αβελάρδου και της Ελοΐζας. Ο νέος πρόεδρος του πανεπιστημίου, που αντικαθιστά την καθηγήτρια σπουδών φύλου που προήδρευε στο πανεπιστήμιο, προσπαθεί να τον καλοπιάσει να επιστρέψει σε καλύτερη θέση με τριπλό μισθό, εάν είναι διατεθειμένος να προσηλυτιστεί για τα μάτια του κόσμου. Ο Φρανσουά απαντάει ευγενικά, αλλά δεν έχει καμία πρόθεση να κάνει κάτι τέτοιο. Το μυαλό του είναι αλλού. Μετά την αναχώρηση της Μύριαμ, βυθίζεται σε απελπισία πρωτοφανή ακόμη και σε αυτόν. Αφού περνάει μία ακόμα Πρωτοχρονιά μόνος του, ένα βράδυ αρχίζει να κλαίει, χωρίς προφανή λόγο, ακατάπαυστα. Λίγο αργότερα –με πρόσχημα την έρευνα– αποφασίζει να πάει για λίγο καιρό σε ένα αβαείο Βενεδικτίνων στη νότια Γαλλία όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο ήρωάς του, ο Ζορίς-Καρλ Υσμάν, ο οποίος μεσήλιξ πια είχε εγκαταλείψει τον έκλυτο βίο στο Παρίσι για να μεταστραφεί στον ρωμαιοκαθολικό μυστικισμό.[4] Ο Ουελμπέκ έχει δηλώσει ότι αρχικά το μυθιστόρημα αφορούσε την πάλη ενός ανθρώπου, εμπνευσμένη ελεύθερα από την πάλη του Υσμάν να ασπαστεί τον καθολικισμό αφού έχει εξαντλήσει όλα όσα είχε να του προσφέρει ο νεωτερικός κόσμος. Θα είχε τίτλο La Conversion και το Ισλάμ δεν θα έπαιζε κανένα ρόλο. Όμως δεν μπορούσε να δουλέψει με την ιδέα του καθολικισμού, και η εμπειρία του Φρανσουά στο αβαείο θυμίζει την εμπειρία του Ουελμπέκ ως συγγραφέα, ειπωμένη με κωμικό ύφος. Αντέχει εκεί μόνο δύο μέρες, επειδή τα κηρύγματα του φαίνονται παιδαριώδη, το σεξ είναι ταμπού, και δεν του επιτρέπουν να καπνίσει. Έτσι πηγαίνει στην πόλη Ροκαμαντούρ στα Πυρηναία, στην εντυπωσιακή «ακρόπολη της πίστης», όπου οι προσκυνητές του Μεσαίωνα έρχονταν για λατρευτικούς σκοπούς μπροστά στο άγαλμα της Μαύρης Μαντόνας της βασιλικής. Ο Φρανσουά γοητεύεται από το άγαλμα και επιστρέφει ξανά και ξανά, χωρίς να αντιλαμβάνεται ακριβώς το λόγο, ώσπου: Αισθάνθηκα την ατομικότητά μου να διαλύεται… Βρισκόμουν σε παράξενη κατάσταση. Μου φάνηκε πως η Παρθένος ανυψωνόταν από το βάθρο της και θέριευε προς τον ουρανό. Το Θείο Βρέφος έμοιαζε έτοιμο να αποσπαστεί από πάνω της, και ένιωσα ότι αρκούσε να υψώσει το δεξί του χέρι για να αφανίσει μεμιάς τους παγανιστές και τους ειδωλολάτρες, και για να επιστραφούν σε Εκείνον τα κλειδιά του κόσμου. Όμως, μόλις τελειώνει η εμπειρία αυτή την αποδίδει στην υπογλυκαιμία και επιστρέφει στο ξενοδοχείο για πάπια κονφί και έναν καλό ύπνο. Την επομένη δεν κατορθώνει να επαναλάβει ό,τι είχε συμβεί. Μετά από μισή ώρα αναμονής κρυώνει και επιστρέφει στο αυτοκίνητό του για να γυρίσει σπίτι. Μόλις φτάνει, βρίσκει μια επιστολή που τον πληροφορεί ότι κατά την απουσία του η μητέρα του πέθανε μόνη και τάφηκε στο νεκροταφείο των απόρων. Σε αυτή την κατάσταση συναντά τυχαία τον πρόεδρο του πανεπιστημίου, τον Ρομπέρ Ρεντιγκέρ, και αποδέχεται την πρόσκλησή του να μιλήσουν. Ο Ρεντιγκέρ είναι ο πιο ευφάνταστος χαρακτήρας που έχει δημιουργήσει ως τώρα ο Ουελμπέκ – πρόκειται για μια διασταύρωση Μεφιστοφελή, Μέγα Ιεροεξεταστή, πωλητή παπουτσιών (αυτά σας πάνε υπέροχα!), και οι μονόλογοί του είναι ψυχολογικά ευφυέστατοι και ταυτόχρονα απολύτως διάφανοι. Το όνομά του είναι ένα μακάβριο αστείο: αναφέρεται στον Ρομπέρ Ρεντεκέρ, τον άτυχο Γάλλο καθηγητή φιλοσοφίας που δέχτηκε αληθινές απειλές κατά της ζωής του μετά τη δημοσίευση ενός άρθρου του στη Le Figaro το 2006, όπου χαρακτήριζε το Ισλάμ θρησκεία μίσους, βίας και σκοταδισμού – και που ζει έκτοτε υπό συνεχή αστυνομική προστασία. (Εννοείται ότι κανένας δημοσιογράφος δεν φόρεσε κονκάρδα “Je suis Robert” για να δείξει την υποστήριξή του σε εκείνον.) Ο πρόεδρος Ρεντιγκέρ είναι το ακριβώς αντίθετο: ένας γαλίφης που γράφει βιβλία υπεράσπισης του ισλαμικού δόγματος γέματα σοφιστείες, ο οποίος έκανε καριέρα στο πανεπιστήμιο μέσω των γνωριμιών και των κολακειών του. Αυτός ο κυνισμός του κάνει στο τέλος εφικτό τον προσηλυτισμό του Φρανσουά. Για να στήσει την παγίδα, ο Ρεντιγκέρ ξεκινάει με μια εξομολόγηση. Φαίνεται πως όταν ήταν φοιτητής ξεκίνησε τη διαδρομή του από την ακραία Καθολική δεξιά, παρ’ όλο που περνούσε περισσότερο χρόνο διαβάζοντας Νίτσε παρά τους Πατέρες της Εκκλησίας. Η κοσμική Ευρώπη του ανθρωπισμού τον αηδίαζε. Τη δεκαετία του πενήντα εγκατέλειψε τις αποικίες της λόγω αδυναμίας της θέλησης, και τη δεκαετία του εξήντα γέννησε μια φαύλη κουλτούρα που έλεγε στους ανθρώπους να βρουν την ευτυχία ως ελεύθερα άτομα, αντί να κάνουν το καθήκον τους, δηλαδή πολυμελείς θεοσεβούμενες οικογένειες. Ανίκανη να αποκτήσει απογόνους, η Ευρώπη άνοιξε τις πύλες της σε μεγάλης κλίμακας μετανάστευση από τις μουσουλμανικές χώρες, Αράβων και μαύρων, και τώρα οι δρόμοι των πόλεων της γαλλικής επαρχίας μοιάζουν με σουκ. Η ενσωμάτωση αυτών των ανθρώπων δεν θα γινόταν ποτέ· το Ισλάμ δεν διαλύεται στο νερό, πόσο μάλλον σε αθεϊστικά ρεπουμπλικανικά σχολεία. Για να ανακτήσει η Ευρώπη τη θέση της στον κόσμο, σκέφτηκε, θα έπρεπε να διώξει τους άπιστους και να γυρίσει στην αληθινή πίστη των Καθολικών. (Οι ιστοσελίδες των ακροδεξιών ομάδων της γαλλικής «ταυτότητας» (identitaire) είναι γεμάτες από παρόμοια επιχειρήματα, αν μπορούν να θεωρηθούν τέτοια, και οι παραλληλισμοί με το ακραίο Ισλάμ, τους οποίους υπογραμμίζει ο Ουελμπέκ στο βιβλίο του, είναι ανάγλυφοι.) Όμως ο Ρεντιγκέρ προχώρησε αυτό το σκεπτικό ένα βήμα παραπέρα από τους ξενοφοβικούς Kαθολικούς. Από ένα σημείο κι έπειτα δεν μπορούσε να αγνοήσει την επικάλυψη ανάμεσα στο μήνυμα των Ισλαμιστών και το δικό του. Και εκείνοι είχαν ως ιδανικό μια ζωή γεμάτη απλή ευλάβεια χωρίς πολλές ερωτήσεις, και απεχθάνονταν τον σύγχρονο πολιτισμό και τον Διαφωτισμό που τον γέννησε. Πίστευαν στην ιεραρχία μέσα στην οικογένεια, με τις συζύγους και τα παιδιά να υπηρετούν τον πατέρα. Και εκείνοι, όπως αυτός, απεχθάνονταν την ποικιλία –ιδίως την ποικιλία των απόψεων– και θεωρούσαν την ομοιογένεια και τους υψηλούς ρυθμούς γεννήσεων ως ζωτικά σημεία πολιτισμικής υγείας. Και έτρεμαν από έρωτα για βία. Το μόνο που τον διαφοροποιούσε από εκείνους ήταν ότι προσεύχονταν γονατισμένοι σε χαλιά ενώ εκείνος προσευχόταν μπροστά στην Αγία Τράπεζα. Αλλά όσο περισσότερο το σκεφτόταν, τόσο αναγκαζόταν να παραδεχτεί ότι στην πραγματικότητα δεν υπήρχε πια σύγκριση μεταξύ ευρωπαϊκού και ισλαμικού πολιτισμού. Στα σημεία που όντως μετρούσαν, η μεταχριστιανική Ευρώπη πέθαινε και το Ισλάμ άκμαζε. Εάν η Ευρώπη είχε μέλλον, αυτό θα ήταν ισλαμικό. Ζαν-Λεόν Ζερόμ, Προσευχόμενοι στο Κάιρο, 1865, λάδι σε ξύλο, Αίθουσα Τέχνης Αμβούργου. Έτσι, ο Ρεντιγκέρ μεταπήδησε στην πλευρά των νικητών. Και η νίκη των Αδελφών Μουσουλμάνων απέδειξε ότι έπραξε σωστά. Όπως λέει στον Φρανσουά ένας πρώην υπάλληλος των μυστικών υπηρεσιών ειδικευμένος στο Ισλάμ, ο Μπεν Αμπές δεν είναι κανένας εξτρεμιστής Ισλαμιστής που ονειρεύεται να αποκαταστήσει ένα οπισθοδρομικό χαλιφάτο στις άμμους του Λεβάντε. Είναι ένας μοντέρνος Ευρωπαίος χωρίς τα ελαττώματα του μοντέρνου Ευρωπαίου, και γι’ αυτό είναι επιτυχημένος. Η φιλοδοξία του είναι εφάμιλλη της φιλοδοξίας του Αυτοκράτορα Αύγουστου: να ενώσει ξανά τη μεγάλη ήπειρο και να επεκταθεί στη Βόρεια Αφρική, δημιουργώντας μια πελώρια πολιτιστική και οικονομική δύναμη. Μετά τον Καρλομάγνο και τον Ναπολέοντα (και τον Χίτλερ), ο Μπεν Αμπές θα περνούσε στην ευρωπαϊκή ιστορία ως ο πρώτος ειρηνικός κατακτητής της. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κράτησε αιώνες, η χριστιανική αυτοκρατορία μιάμιση χιλιετία. Στο απώτερο μέλλον, οι ιστορικοί θα δουν πως η ευρωπαϊκή νεωτερικότητα ήταν μια ασήμαντη, 200ετής απόκλιση από την αέναη ακμή και παρακμή των βασισμένων στη θρησκεία πολιτισμών. Η σπενγκλεριανή προφητεία δεν συγκινεί τον Φρανσουά· οι ανησυχίες του είναι όλες πεζές, όπως για παράδειγμα το αν θα μπορεί να διαλέγει τις συζύγους του. Παρ’ όλα αυτά, κάτι τον εμποδίζει να υποκύψει. Όσο για τον Ρεντιγκέρ, ενώ αργοπίνει ένα καλό μερσό και η δεκαπεντάχρονη γυναίκα του (η μία από τις τρεις) με ρούχα Hello Kitty πηγαινοέρχεται φέρνοντας μεζέδες, αποφασίζει το τελειωτικό χτύπημα. Ενώ στο βάθος παίζει απαγορευμένη μουσική, υπερασπίζεται το Κοράνι επικαλούμενος –σε μια αριστουργηματική πινελιά χαρακτηριστική του Ουελμπέκ– το σαδομαζοχιστικό μυθιστόρημα της Ντομινίκ Ορί Η ιστορία της Ο. Το δίδαγμα της Ιστορίας της Ο, λέει στον Φρανσουά, είναι ακριβώς το ίδιο με του Ιερού Βιβλίου: ότι «το αποκορύφωμα της ανθρώπινης ευτυχίας βρίσκεται στην απόλυτη υποταγή», αυτή των παιδιών στους γονείς, των γυναικών στους άντρες, και των ανθρώπων στο Θεό. Και σε αντάλλαγμα, ο καθένας παίρνει πίσω τη ζωή σε όλη της τη δόξα. Επειδή το Ισλάμ δεν βλέπει, όπως ο χριστιανισμός, τους ανθρώπους ως προσκυνητές σε έναν ξένο, έκπτωτο κόσμο, δεν βλέπει και την ανάγκη να διαφύγει από αυτόν ή να τον αναπλάσει. Το Κοράνι είναι ένα μεγάλο μυστικιστικό ποίημα που δοξάζει τον Θεό που δημιούργησε τον τέλειο κόσμο στον οποίο βρισκόμαστε, και μας μαθαίνει πώς να φτάσουμε στην ευτυχία μέσω της υπακοής. Η ελευθερία είναι συνώνυμη της δυστυχίας. Κι έτσι ο Φρανσουά ασπάζεται το Ισλάμ σε μια σύντομη, λιτή τελετή στο Μεγάλο Τέμενος του Παρισιού. Το κάνει χωρίς χαρά ή θλίψη. Αισθάνεται ανακούφιση, αυτή που φαντάζεται ότι θα ένιωσε και ο αγαπημένος του Υσμάν όταν ασπάστηκε τον Καθολικισμό. Τα πράγματα θα άλλαζαν. Θα είχε τις γυναίκες του και δεν θα χρειαζόταν να ανησυχεί πια για σεξ ή για αγάπη· επιτέλους θα ένιωθε στοργή. Τα παιδιά θα ήταν μεγάλη αλλαγή, αλλά θα μάθαινε να τα αγαπάει, κι εκείνα φυσικά θα αγαπούσαν τον πατέρα τους. Το πιο δύσκολο θα ήταν να κόψει το ποτό, αλλά τουλάχιστον θα μπορούσε να καπνίζει και να πηδάει. Γιατί όχι, λοιπόν; Η ζωή του έχει εξαντληθεί, το ίδιο και η ζωή της Ευρώπης. Είναι η ώρα για μια καινούργια ζωή – για οποιαδήποτε ζωή. Ο πολιτισμικός πεσιμισμός είναι παλιός όσο ο ανθρώπινος πολιτισμός, και έχει μακρά ιστορία στην Ευρώπη. Ο Ησίοδος πίστευε ότι ζούσε στην εποχή του σιδήρου· ο Κάτων ο Πρεσβύτερος κατηγορούσε την ελληνική φιλοσοφία για τη διαφθορά των νέων· ο Άγιος Αυγουστίνος ξεσκέπασε την παρακμή των παγανιστών που ευθυνόταν για την πτώση της Ρώμης· οι προτεστάντες μεταρρυθμιστές ένιωθαν ότι ζούσαν την περίοδο της θλίψεως της μεγάλης· οι Γάλλοι βασιλόφρονες κατηγορούσαν τον Ρουσώ και τον Βολταίρο για την Επανάσταση· και σχεδόν όλοι κατηγόρησαν τον Νίτσε για τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Παρότι πρόκειται για έλασσον έργο, το Soumission είναι ένα κλασικό μυθιστόρημα ευρωπαϊκού πολιτισμικού πεσιμισμού που ανήκει στην ίδια κατηγορία στην οποία κατατάσσουμε βιβλία όπως το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν και τον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούζιλ. Οι ομοιότητες είναι διαφωτιστικές. Οι πρωταγωνιστές των τριών μυθιστορημάτων γίνονται μάρτυρες της κατάρρευσης ενός πολιτισμού που τους αφήνει αδιάφορους, και ο ξεπεσμός του τους αφήνει ανερμάτιστους. Παγιδευμένοι από την ιστορία, ο Χανς Κάστροπ του Μαν και ο Ούλριχ του Μούζιλ δεν έχουν άλλο τρόπο διαφυγής πέρα από την μυστικιστικού τύπου υπέρβαση. Έχοντας παρακολουθήσει αδιέξοδες συζητήσεις περί ελευθερίας και υποταγής στο ελβετικό σανατόριο, ο Χανς ερωτεύεται τη φυματική Μπεατρίς και ζει μια μυστικιστική εμπειρία όταν χάνεται στο χιόνι. Ο Ούρλιχ είναι ένας κυνικός παρατηρητής της αρτηριοσκληρωτικής Βιέννης των Αψβούργων, ώσπου ξαναμπαίνει στη ζωή του η αποξενωμένη του αδελφή και αρχίζει να βλέπει μια εξίσου μυστικιστική «άλλη κατάσταση» της ανθρωπότητας. Ο Ουελμπέκ μπλοκάρει αυτή την κάθετη διέξοδο για τον Φρανσουά, που η εμπειρία του στο Ροκαμαντούρ διαβάζεται σαν παρωδία των επιφοιτήσεων του Χανς και του Ούρλιχ, μια κωμικοτραγική αποτυχημένη εκτόξευση. Το μόνο που μένει είναι η υποταγή στην τυφλή δύναμη της ιστορίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ουελμπέκ θέλει να μας παρουσιάσει την κατάρρευση της σύγχρονης Ευρώπης και την άνοδο μιας μουσουλμανικής Ευρώπης ως τραγωδία. «Σημαίνει το τέλος», είπε σε συνέντευξή του, «αυτού που είναι, όπως κι αν είναι (quand même) ένας αρχαίος πολιτισμός». Όμως τι είναι αυτό που καθιστά το Soumission ισλαμοφοβικό μυθιστόρημα; Παρουσιάζει το Ισλάμ σαν κακόβουλη θρησκεία; Αυτό εξαρτάται από το τι εννοεί κανείς καλή θρησκεία. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι εδώ δεν έχουν καμία σχέση με τους Σούφι μυστικιστές ή τους Πέρσες μινιατουρίστες ή την ποίηση του Ρουμί, που συχνά αναφέρονται ως παραδείγματα του «αληθινού» Ισλάμ στο οποίο δεν ανήκει ο ακραίος Σαλαφισμός. Ούτε είναι το Ισλάμ του φαντασιακού των μη μουσουλμάνων διανοούμενων, που το σκέφτονται σε αναλογία με την Καθολική Εκκλησία (όπως συμβαίνει στη Γαλλία) ή με τα εσωστρεφή θρησκεύματα του Προτεσταντισμού (όπως συμβαίνει στη Βόρεια Ευρώπη και τις ΗΠΑ). Εδώ το Ισλάμ είναι μια ξένη και εγγενώς επεκτατική κοινωνική δύναμη, μια αυτοκρατορία in nuce. Είναι ειρηνικό, αλλά δεν ενδιαφέρεται να συμβιβαστεί ή να επεκτείνει την επικράτεια της ανθρώπινης ελευθερίας. Θέλει να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους, όχι πιο ελεύθερους. Οι επικριτές του Ουελμπέκ θεωρούν αντιμουσουλμανικό το μυθιστόρημα επειδή θεωρούν ότι η ατομική ελευθερία είναι η υπέρτατη ανθρώπινη αξία – και έχουν πείσει τον εαυτό τους ότι η ισλαμική παράδοση συμφωνεί μαζί τους. Δεν συμφωνεί, όπως δεν συμφωνεί ούτε ο Ουελμπέκ. Ο στόχος του Soumission δεν είναι το Ισλάμ, όποια κι αν είναι η άποψη του Ουελμπέκ για αυτό. Λειτουργεί ως τέχνασμα για να εκφράσει μια πολύ επίμονη ευρωπαϊκή αγωνία ότι το ακατάπαυστο κυνήγι της ελευθερίας –της ελευθερίας από την παράδοση και την εξουσία, της ελευθερίας να επιδιώξει κανείς τους στόχους του– θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην καταστροφή. Το βιβλίο που τον έκανε διάσημο, Τα στοιχειώδη σωματίδια, μιλούσε για δυο αδερφούς με αφόρητα ψυχικά τραύματα μετά την εγκατάλειψή τους από ναρκισσιστές χίπηδες γονείς που ήταν η επιτομή της δεκαετίας του εξήντα. Όμως με κάθε νέο μυθιστόρημα γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο ότι ο Ουελμπέκ πιστεύει πως η κρίσιμη ιστορική καμπή ήταν πολύ νωρίτερα, στην έναρξη του Διαφωτισμού. Τα γνωρίσματα που προβάλλει στο Ισλάμ δεν διαφέρουν από εκείνα που έχει αποδώσει η θρησκευόμενη δεξιά μετά τη Γαλλική Επανάσταση στην προνεωτερική χριστιανοσύνη – ισχυρές οικογένειες, ηθική εκπαίδευση, κοινωνική τάξη, η αίσθηση ότι ο καθένας έχει μία θέση, ο θάνατος που έχει νόημα, και πάνω απ’ όλα, η θέληση να διατηρηθεί ο πολιτισμός. Και δείχνει να κατανοεί αληθινά εκείνους –από τους ακραίους νατιβιστές στην άκρα δεξιά ως τους εξτρεμιστές Ισλαμιστές– που απεχθάνονται το παρόν και ονειρεύονται να γυρίσουν πίσω στην ιστορία για να ανακτήσουν αυτό που φαντάζονται ότι έχει χαθεί. Όλοι οι χαρακτήρες του Ουελμπέκ ζητούν μια διέξοδο· συνήθως μέσα από το σεξ, τώρα μέσα από τη θρησκεία. Το τέταρτο μυθιστόρημά του, Η δυνατότητα ενός νησιού, διαδραματιζόταν σε ένα απώτατο μέλλον όπου μέσω της βιοτεχνολογίας έχει γίνει δυνατό να αυτοκτονήσεις όταν η ζωή γίνεται αφόρητη και να αναδημιουργηθείς ως κλώνος χωρίς καμία ανάμνηση από τις προηγούμενες ζωές σου. Αυτός, για τον Ουελμπέκ, θα ήταν ο καλύτερος από όλους τους δυνατούς κόσμους: αθανασία χωρίς μνήμη. Η Ευρώπη του 2022 πρέπει να βρει έναν ακόμα τρόπο να ξεφύγει από το παρόν, και το «Ισλάμ» απλά τυχαίνει να είναι το όνομα του επόμενου κλώνου. Παρά τις έκτακτες συνθήκες μέσα στις οποίες κυκλοφόρησε το Soumission, και τους τρόπους με τους οποίους θα το χρησιμοποιήσει η γαλλική αριστερά (Ισλαμοφοβία!) και δεξιά (πολιτισμική αυτοκτονία!), ο Μισέλ Ουελμπέκ δεν έχει τίποτα να πει για το πώς πρέπει να αντιμετωπίσουν τους μουσουλμάνους πολίτες τους τα ευρωπαϊκά κράτη ή πώς πρέπει να αντιδράσουν στην τρομοκρατία των φονταμενταλιστών. Δεν είναι θυμωμένος, δεν έχει πρόγραμμα, και δεν υψώνει τη γροθιά του κατά των προδοτών που ευθύνονται για την αυτοκτονία της Γαλλίας, όπως κάνει ο Ερίκ Ζεμούρ στο Le Suicide français. Παρότι γνωρίζει άριστα τη σύγχρονη κουλτούρα –τον τρόπο που αγαπάμε, τον τρόπο που δουλεύουμε, τον τρόπο που πεθαίνουμε– τα μυθιστορήματά του εστιάζονται πάντοτε στη μακρά διάρκεια της ιστορίας. Δείχνει να πιστεύει πραγματικά πως η Γαλλία έχει χάσει, δυστυχώς και αμετάκλητα, την αίσθηση της ταυτότητάς της, αλλά όχι λόγω της μετανάστευσης ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή της παγκοσμιοποίησης. Αυτά είναι συμπτώματα μιας κρίσης που ξεκίνησε πριν από δύο αιώνες, τότε που οι Ευρωπαίοι έβαλαν ένα στοίχημα με την ιστορία: όσο περισσότερο διεύρυναν την ανθρώπινη ελευθερία, τόσο πιο ευτυχισμένοι θα ήταν. Για τον Ουελμπέκ, αυτό το στοίχημα χάθηκε. Κι έτσι η Ευρώπη έγινε έρμαιο και ευάλωτη σε έναν πολύ παλιότερο πειρασμό, αυτόν της υποταγής σε εκείνους που ισχυρίζονται ότι μιλούν εξ ονόματος του Θεού. Ο οποίος παραμένει τόσο απόμακρος και σιωπηλός όσο ήταν πάντα. —Αυτό είναι το τελευταίο από τα τρία άρθρα. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2015 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Βλ. την κριτική μου για το βιβλίο του Ερίκ Ζεμούρ στο προηγούμενο τεύχος. [2] Για τα προηγούμενα έργα του Ουελμπέκ, βλ. το άρθρο μου “Night Thoughts”, The New York Review, 30 Νοεμβρίου 2000. [3] Πάνω στην ώρα, όμως, ένα μικρό μουσουλμανικό κόμμα, η Ένωση Γάλλων Δημοκρατών Μουσουλμάνων, ιδρύθηκε πρόσφατα και κατεβαίνει με οκτώ υποψηφίους στις περιφερειακές εκλογές του Μαρτίου. [4] Ο Υσμάν δεν ήταν ο μόνος που έκανε την επιλογή αυτή. Τις δεκαετίες πριν και μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε στις τάξεις των Γάλλων συγγραφέων και διανοούμενων μια επιδημία προσηλυτισμών και επιστροφών στον Καθολικισμό: Ανάμεσά τους ήταν ο Ζακ και η Ραΐσα Μαριταίν, ο Σαρλ Πεγκύ, ο Μαξ Ζακόμπ, ο Φράνσις Ζαμ, ο Πιέρ Ρεβερντύ, και ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ.

Βαδίζοντας αργά προς τη Μέκκα

Σύνδεση