Ενσυναίσθηση και γλώσσα

Η ανάγκη για επιβίωση σκαρφίζεται πολλά τερτίπια, πρώτο μεταξύ άλλων τη δημιουργία του εμπειρικού εαυτού που ενώνει και υπερασπίζεται αδιαπραγμάτευτα τα μέρη που μας συγκροτούν. Αυτός ο εαυτός έχει λόγους να (θέλει να) είναι κατά το δυνατόν μεγαλύτερος. Σύμφωνα με τον σπουδαίο Αμερικανό ψυχολόγο και φιλόσοφο Γουίλιαμ Τζέιμς (William James), ο εμπειρικός εαυτός κάποιου «…είναι το σύνολο όλων αυτών που μπορεί να αποκαλέσει δικά του, όχι μόνο το σώμα του και οι ψυχικές δυνάμεις του, αλλά... η σύζυγος και τα παιδιά του, οι πρόγονοι και οι φίλοι του...»[1]. Όσο περισσότερους θεωρούμε δικούς μας, τόσο μεγαλύτερος ο εαυτός μας, το προσωπικό μας σύμπαν. Σπεύδοντας μάλιστα να εντάξουμε στους δικούς μας ακόμη και ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε (του ίδιου έθνους, της ίδιας κοινωνικής / πολιτικής / επαγγελματικής ομάδας) διευρύνουμε ακόμη περισσότερο το εγώ μας και ενισχύουμε, σύμφωνα με τον Δαρβίνο, τις προοπτικές επιβίωσης μίας βιολογικής μονάδας που προσβλέπει πλέον στις αυξημένες δυνατότητες προστασίας, αναπαραγωγής και διατροφής που προσφέρει η ευρεία ομάδα αναφοράς. Για αυτούς και άλλους λόγους, οι άνθρωποι αναλώνουν μεγάλο μέρος της ζωής τους προσπαθώντας να έλθουν σε επαφή, να επικοινωνήσουν, άμεσα ή έμμεσα, μεταξύ τους[2]. Η ανάγκη τους αυτή τροφοδοτεί ασταμάτητα την ανθρωπότητα με έρωτες, πάθη, απογόνους, πρόοδο, ιδεολογίες, λογοτεχνίες, πολέμους, θρησκείες, ιστορίες, θύματα και… φτου κι απ’ την αρχή. Τα βασικά εργαλεία που ανέπτυξε και χρησιμοποιεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος στην προσπάθεια επίτευξης της πολυπόθητης και πολύπαθης αυτής επικοινωνίας είναι δύο: η γλώσσα του λόγου και η γλώσσα του σώματος (σωστότερα γλώσσα της εξωλεκτικής επικοινωνίας). Για κάθε μία από αυτές τις πολύτιμες γλώσσες έχουν λεχθεί πολλά και σπουδαία. Ας περιοριστούμε εδώ σε κάποιες νύξεις για τις κοινωνικές ρίζες των γλωσσών αυτών, το κοινό υπόστρωμα που εξυπηρετεί τη θεμελιώδη επιδίωξη της κοινωνικής ανταλλαγής μέρους του μυαλού μας. Κοινό; Γιατί κοινό; 1. [ενσυναίσθηση] Η εξωλεκτική επικοινωνία, η οποία σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις αντιπροσωπεύει τα δύο τρίτα της διαπροσωπικής επικοινωνίας, περιλαμβάνει μεταβίβαση μηνυμάτων μέσω χειρονομιών, εκφράσεων του προσώπου, στάσεων του σώματος, κινήσεων των ματιών, χαρακτηριστικών της φωνής κ.λπ., που κωδικοποιεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, το άτομο-πομπός και αποκωδικοποιεί, συνήθως μέσα σε ένα δέκατο του δευτερολέπτου, το άτομο-δέκτης. Συνοδεύοντας τον λόγο ή τη σιωπή μας με στάσεις ή κινήσεις, και επιλέγοντας την έκφραση του προσώπου μας (το ρεπερτόριο του ανθρώπινου προσώπου περιλαμβάνει πάνω από δέκα χιλιάδες εκφράσεις) ή το ρούχο που φοράμε, προσπαθούμε να εκφράσουμε αυτό που αισθανόμαστε, αυτό που είμαστε, ή αυτό που θα θέλαμε να είμαστε κάθε συγκεκριμένη στιγμή, και καλούμε τους άλλους να το αντιληφθούν και να πράξουν αναλόγως. Προσπαθούμε, δηλαδή, να μεταβιβάσουμε το συναισθηματικό (κυρίως) φορτίο του μυαλού μας στο μυαλό των άλλων, προσδοκώντας, υποσυνείδητα, αλληλεγγύη και υποστηρικτική δράση. Την απολύτως βάσιμη αυτή προσδοκία μας τη στηρίζουμε στις δικές μας εμπειρίες, αφού όλοι μας έχουμε αμέτρητες φορές λυπηθεί, χαρεί ή ζοριστεί με τη λύπη, τη χαρά ή τη δυσκολία άλλων ανθρώπων, κοντινών μας ή ακόμη και κινηματογραφικών. Η αναζήτηση της νευροβιολογικής ερμηνείας της δυνατότητας συναισθηματικής κατανόησης και ταύτισης με τον συναισθηματικό κόσμο του άλλου, της λεγόμενης ενσυναίσθησης, αποκαλύπτει ότι η παρατήρηση της συναισθηματικής κατάστασης ενός τρίτου ενεργοποιεί στον εγκέφαλο του παρατηρητή τμήματα του νευρωνικού δικτύου που δραστηριοποιείται όταν ο ίδιος βιώνει αντίστοιχη κατάσταση (π.χ. αηδία, πόνο, χαρά). Πολλοί ερευνητές συνδέουν το νευρωνικό αυτό δίκτυο με το σύστημα των κατοπτρικών νευρώνων, οι οποίοι, όπως έχει αποδειχθεί στον εγκέφαλο του πιθήκου, διεγείρονται τόσο κατά την εκτέλεση μίας σκόπιμης πράξης όσο και κατά την παρατήρηση αυτής. Σύμφωνα μάλιστα με κάποιες ενδείξεις, όσοι από εμάς εμφανίζουμε υψηλό δείκτη ενσυναίσθησης έχουμε ιδιαίτερα δραστήριο σύστημα κατοπτρικών νευρώνων[3]. Τι σημαίνει άραγε υψηλός δείκτης ενσυναίσθησης; Έχουν υψηλό δείκτη ενσυναίσθησης αυτοί που σταδιακά κάνουν ό,τι βλέπουν να κάνουν άλλοι, ακόμη και αν είναι άγνωστοί τους; Ή μήπως αυτοί που συνομιλώντας με άλλα μέλη της «ομάδας» τους υιοθετούν σταδιακά τις ίδιες συχνότητες ομιλίας για να μοιάζουν μεταξύ τους; Δεν ξέρω. Πιστεύω όμως ότι ακόμη και αυτές οι φαινομενικά επιπόλαιες χαμαιλεοντικές εκδηλώσεις αναδεικνύουν την ανάγκη του ανθρώπινου εγκεφάλου να συνδέεται με άλλους, και υπογραμμίζουν την ικανότητά του να εκδηλώνει νευροβιολογικά προγράμματα δράσης που εξυπηρετούν την κοινωνική σύνδεση, για καλό ή κακό. Και δεδομένης της αμφίδρομης σχέσης μεταξύ συναισθήματος και δράσης στη νευροβιολογία και στην κοινωνία, το αποτέλεσμα της ενσυναίσθησης επηρεάζει παλίνδρομα την πραγματικότητα και το συναίσθημα με τα οποία (ανα)τρέφονται όλα τα μέλη της αλυσίδας των επικοινωνούντων υποκειμένων. Ωστόσο, δεν εκδηλώνουν όλοι οι άνθρωποι τον ίδιο βαθμό ενσυναίσθησης και διάθεσης αλληλεγγύης προς τον διπλανό. Φταίνε τα γονίδιά τους; Η δυνατότητα συναισθηματικής κατανόησης και εκδήλωσης αλληλέγγυας συμπεριφοράς, την οποία διαθέτουν μάλλον και άλλα θηλαστικά, εξυπηρετείται από το διαμορφωμένο νευροβιολογικό υπόστρωμα του ατόμου αλλά δεν προκαθορίζεται από ειδικούς γενετικούς παράγοντες. Ακόμη και τα λευκόχρωμα αλφικά ποντίκια, τα οποία αποδεδειγμένα μπορούν να συντρέχουν τα δεινοπαθούντα ομοιόχρωμα ποντίκια της ράτσας τους, όταν από τη γέννησή τους συνυπάρχουν μόνο με σκουρόχρωμα ποντίκια τότε συντρέχουν μόνο τα τελευταία και όχι τα λευκόχρωμα[4]. Εξαιρουμένων των ειδικών επαγγελματιών (π.χ. γιατρών), που έχουν εξασκηθεί (μέσω μίας αντίστροφης «από πάνω προς τα κάτω» εγκεφαλικής γνωστικής διαχείρισης) να μην επηρεάζονται συναισθηματικά από το περιβάλλον διαχείρισης πόνου, αλλά και των διαταραγμένων ψυχοπαθών, ίσως και εκείνων που για αισθητικούς λόγους επιλέγουν να αδρανοποιούν εκφραστικά το πρόσωπό τους[5], όλοι οι υπόλοιποι είναι ικανοί να συμμετέχουν στον δυνητικά ευεργετικό κύκλο συναισθηματικής κατανόησης και αλληλεγγύης. Υπό την προϋπόθεση ότι καταφέρνουν να ελέγξουν το άγχος τους. Έχει υποστηριχθεί ότι άνθρωποι με αυξημένο εγγενές κοινωνικό άγχος επιδεικνύουν, όπως ακριβώς και οι πυγμαίοι χιμπαντζήδες που χαρακτηρίζονται από αυξημένο άγχος (!), μειωμένη ικανότητα εκδήλωσης κοινωνικής αλληλεγγύης[6]. Η δυνατότητα συναισθηματικής κατανόησης και ταύτισης με τον συναισθηματικό κόσμο του άλλου είναι ένας εξελικτικά προωθημένος (έξυπνος) νευροβιολογικός μηχανισμός μέσω του οποίου το άτομο έχει τη δυνατότητα να αξιοποιεί τα μηνύματα που εκπέμπουν άλλα μέλη της κοινότητας, να βιώνει (αναπαράγει) πνευματικά, υιοθετώντας ή όχι, εμπειρίες άλλων, και να κοινωνικοποιεί τις δικές του. Συμπάσχοντας με τις περιπέτειες ενός μυθιστορηματικού ήρωα ή παρακολουθώντας στο θεατρικό σκοτάδι την εξέλιξη των ψυχολογικών μεταπτώσεων των δραματικών προσώπων προσομειώνουμε/προβάρουμε βήμα-βήμα τη ζωή άλλων μέσα στο δικό μας μυαλό, γονιμοποιούμε την ύπαρξή μας με τις εμπειρίες τους. «Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι, όπως και οι φοίνικες στην έρημο, γονιμοποιούνται από απόσταση» έγραφε από το 1897 ο μεγαλοφυής Σαντιάγο Ραμόν υ Καχάλ στις πολύτιμες συμβουλές του προς τους νέους ερευνητές[7]. Με την ενσυναίσθηση το άτομο έχει την ευκαιρία να μεγεθύνει το βιωματικό εύρος και την εμβέλειά του, και να πολλαπλασιάζει τον εμπειρικό εαυτό του μέσα στον περιορισμένο διαθέσιμο χρόνο και χώρο που κινείται. Είναι ένας εξαιρετικά φιλόδοξος και επικίνδυνος τρόπος να κόβει η ζωή δρόμο, να κερδίζει χρόνο, χωρίς να χάνει σε πλούτο παραστάσεων και εμπειριών/συγκινήσεων. Το να μετράει κανείς συγκριτικά τα οφέλη και τους κινδύνους[8] αυτού του τρόπου είναι σαν να μετράει συγκριτικά τα οφέλη και τους κινδύνους που έχει η συγκεκριμένη νευροβιολογική συνθήκη ύπαρξης του ατόμου ανάμεσα σε πολλούς άλλους. 2. [γλώσσα] Η προσπάθεια νευροβιολογικής ανίχνευσης της καταγωγής της ανθρώπινης γλώσσας οδήγησε στη διατύπωση δύο κύριων υποθέσεων. Σύμφωνα με την υπόθεση των χειρονομιών, η γλώσσα αποτελεί εξέλιξη της επικοινωνίας μέσω των χειρονομιών που μπορούσαν να κάνουν σε κάποια φάση της εξέλιξης οι ανθρωποειδείς όρθιοι πίθηκοι, ενώ σύμφωνα με τη φωνητική υπόθεση, η γλώσσα αποτελεί εξέλιξη των κραυγών που συνόδευαν τη δυσφορία, την έξαρση, ή τη γενετήσια διέγερση των προγεννητόρων μας. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι στην εμφάνιση της γλώσσας συνέβαλαν ταυτόχρονα τόσο η εξέλιξη των χειρονομιών, όσο και ο δημιουργικός μετασχηματισμός της φωνής. Η ικανότητα για κατανόηση και η ικανότητα για παραγωγή της γλώσσας είναι δύο εκπληκτικές πλευρές του θαύματος του ομιλούντος ανθρώπινου εγκεφάλου. Σε μία απλή συνομιλία, εκφέρουμε συνήθως αλάνθαστα εκατόν ογδόντα περίπου λέξεις ανά λεπτό, τις οποίες ανακαλούμε αβίαστα από ένα νοητικό λεξικό εξήντα έως εκατόν είκοσι χιλιάδων περίπου λέξεων. Είναι σήμερα ευρέως γνωστό ότι η επεξεργασία των διάφορων πλευρών της γλώσσας διεκπεραιώνεται ταχύτατα από συγκεκριμένες εγκεφαλικές δομές. Σύμφωνα με το μοντέλο Wernicke-Geschwind (μάλλον χονδροειδές για το σημερινό επίπεδο γνώσεων αλλά ακόμη χρήσιμο κλινικώς), οι εισερχόμενες στον εγκέφαλο ακουστικές ή οπτικές πληροφορίες για τις λέξεις μεταβιβάζονται από τον ακουστικό ή οπτικό, αντίστοιχα, φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων σε μία περιοχή του συνειρμικού φλοιού προτού καταλήξουν σε ένα οπίσθιο σημασιολογικό εγκεφαλικό κέντρο, την περιοχή Wernicke, και στη συνέχεια σε ένα πρόσθιο κινητικό κέντρο της γλώσσας, την περιοχή Broca, όπου η ακουστική ή οπτική αντιπροσώπευση αποκτά συντακτική δομή. Συγκριτική ανατομική και λειτουργική εξέταση της περιοχής Broca, η οποία βρίσκεται στο οπίσθιο τμήμα της κάτω μετωπιαίας έλικας του αριστερού, συνήθως, εγκεφαλικού ημισφαιρίου, και της αντίστοιχης περιοχής στον πίθηκο[9] αποδεικνύει ότι η λειτουργική συμβολή της περιοχής αυτής δεν περιορίζεται στην παραγωγή του λόγου. Η ευρύτερη περιοχή Broca, η οποία σημειωτέον ενεργοποιείται και κατά την παρατήρηση χειρονομιών που έχουν νόημα, μετεξελίχθηκε πιθανόν από περιοχή παραγωγής νοημάτων δράσης σε περιοχή προικισμένη με την ικανότητα να δέχεται δεδομένα τα οποία οργανώνει ιεραρχικά σε δομές με νόημα και, επομένως, να οργανώνει τη σύνταξη του λόγου (ιεραρχικές σχέσεις των λέξεων) με βάση την ενδοεγκεφαλική αναπαράσταση της δράσης. Δηλαδή, η περιοχή Broca πιθανόν δεν αναπτύχθηκε ειδικά για την παραγωγή της γλώσσας, αλλά μπόρεσε να εξυπηρετήσει τον σκοπό αυτό επειδή στους προγεννήτορές μας διεκπεραίωνε ιεραρχικά οργανωμένες κινητικές δράσεις κατά την εκτέλεση πράξεων του ίδιου του ατόμου, αλλά και κατά την αντίληψη των πράξεων των άλλων. Η προέλευση και μετεξέλιξη αυτή μπορεί να ερμηνεύσει τη συνδυαστική/επικοινωνιακή φύση της γλώσσας (βλ. παρακάτω). Πριν και πέρα από τους διαφορετικούς φθόγγους, τις λέξεις και τη σειρά με την οποία τοποθετούνται τα ρήματα, τα ουσιαστικά και τα επίθετα σε κάθε μία από τις περίπου πέντε χιλιάδες γλώσσες του πλανήτη, η ανθρώπινη γλώσσα έχει σε όλες τις εκδοχές της μία βασική αφετηριακή δομή, συνέπεια της επικοινωνιακής ανάγκης που τη δημιούργησε. Η έμφυτη ανάγκη μας να ανταλλάσσουμε μέρος του μυαλού μας με τους άλλους εξυπηρετήθηκε από τον εξελικτικά ώριμο προς τούτο εγκέφαλο του Homo sapiens, ο οποίος μορφοποίησε και καθόρισε, σύμφωνα με τα δικά του νευροβιολογικά δεδομένα και ζητούμενα, τη γλώσσα ως μέσο διαπροσωπικής επικοινωνίας. Εάν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε οι γλώσσες του λόγου, αλλά και των ενδεχομένως συγγενών, από άποψη νευροβιολογίας, νευμάτων της κεφαλής ή του σώματος, θα έπρεπε να εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις κουλτούρες, σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Όταν τη δεκαετία του 1970 ο κοινωνιολόγος Χάρβεϋ Σακς (Harvey Sacks) είχε την ιδέα να αναλύσει τα μαγνητοφωνημένα τηλεφωνήματα προς ένα κέντρο αποτροπής αυτοκτονιών στο Λος Άντζελες εντυπωσιάστηκε από την ομαλή δομή και ροή των συνομιλιών. Οι συνομιλητές, υποψήφιοι αυτόχειρες και το προσωπικό του κέντρου, συνομιλούσαν συνήθως χωρίς να καλύπτει ο ένας τον λόγο του άλλου. Στα επόμενα χρόνια, ανάλυση μαγνητοφωνημένων συνομιλιών σε διάφορα πολιτισμικά περιβάλλοντα και σε πάμπολλες γλώσσες των πέντε ηπείρων[10], αποκάλυψε ότι σε όλες τις γλώσσες ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη διατύπωση της πρότασης του ενός συνομιλητή και την έναρξη της πρότασης του άλλου είναι μόλις 200 χιλιοστά του δευτερολέπτου. Αυτό σημαίνει ότι ενόσω ο συνομιλητής μας μιλάει, εμείς διαισθανόμαστε αυτό στο οποίο θα καταλήξει και προγραμματίζουμε τι και πότε θα πούμε. Καθυστερημένη ανταπόκριση του συνομιλητή κατά 300 χιλιοστά του δευτερολέπτου εκλαμβάνεται παντού ως απροθυμία συνεργασίας, ακόμη και εάν η απάντηση είναι τελικά «βεβαίως»! Τα κοινά χαρακτηριστικά των συνομιλιών σε όλες τις γλώσσες του κόσμου δεν σταματούν εδώ: Σε όλες τις γλώσσες, οι θετικές απαντήσεις δίνονται ταχύτερα από ό,τι οι αρνητικές. Σε όλες τις γλώσσες, όταν η γλωσσική επικοινωνία αντιμετωπίζει δυσκολίες οι άνθρωποι προφέρουν κάτι σαν Huh (= χμ;), μία μονοσύλλαβη λέξη η οποία γνωστοποιεί στον συνομιλητή το πρόβλημα και τον καλεί σε μία εξίσου σύντομη ανταπόκριση. Η λέξη αυτή, αλλά και οι ανάλογες σύντομες λέξεις, όπως τι;, ορίστε;, παρακαλώ; που χρησιμοποιούνται ερωτηματικά σε όλες τις γλώσσες όταν η διαπροσωπική επικοινωνία αντιμετωπίζει δυσκολίες, υπογραμμίζουν την κοινωνική ρίζα και σκόπευση της ανθρώπινης γλώσσας. Δηλαδή, ανεξάρτητα από τις βεβαιωμένα μεγάλες διαφορές των διαφόρων εθνικών γλωσσών και, κατά συνέπεια, τις διαφοροποιημένες προκλήσεις και δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν όσοι ενδιαφέρονται για την εκμάθηση, ανάγνωση και εκφορά των αντίστοιχων γλωσσών[11], η γλωσσική επικοινωνία σε κάθε μία από αυτές προϋποθέτει και παρακολουθεί τις ίδιες βασικές διαπροσωπικές δεσμεύσεις. Η γλωσσική επικοινωνία αποτελεί μία διαπροσωπική συνεργατική προσπάθεια και απαιτεί προσαρμογή προς τα λειτουργικά χαρακτηριστικά των επικοινωνούντων εγκεφάλων και τήρηση των άρρητων κανόνων κοινωνικής σύνδεσης. Το γλωσσικό, ή άλλο, μήνυμα που εκπέμπουμε πρέπει να έχει νόημα, επομένως υιοθετούμε μία κοινά αποδεκτή δομή γλωσσικής επικοινωνίας, και προσβλέποντας στην ανίχνευση και επηρεασμό των προθέσεων των συνομιλητών μας, επιλέγουμε τι, πότε και πώς θα μιλήσουμε προκειμένου να επιτύχουμε τη μέγιστη δυνατή αντιστοίχιση με τα νευρωνικά και ψυχικά δεδομένα τους. Τα κοινά μας χαρακτηριστικά καθιστούν δυνατή τη συνεννόηση, τα διαφορετικά βιώματα και οι ιδιοτελείς προθέσεις οδηγούν στην παρανόηση. Οι δυσκολίες, οι περιορισμοί και οι παρερμηνείες που συνοδεύουν τη γλωσσική και την εξωλεκτική επικοινωνία, σε συνδυασμό με τις προκλήσεις που δημιουργεί η συνδυασμένη ανάπτυξη τεχνολογίας και νευροεπιστήμης, άνοιξαν ήδη μία νέα ελπιδοφόρα και τρομακτική προοπτική. Την εποχή της απευθείας εγκεφαλικής σύνδεσης των ανθρώπων. Βρισκόμαστε ήδη στην εποχή που, με τη βοήθεια δύο κατάλληλα τοποθετημένων συσκευών, μπορεί κάποιος στην Ινδία να σκέφτεται να απευθύνει ένα χαιρετισμό και να τον κατανοεί κάποιος άλλος στη Γαλλία, ή κάποιος να σκέφτεται τις ενέργειες για να αντιμετωπίσει έναν υπαρκτό ή εικονικό κίνδυνο και κάποιος άλλος να τις πραγματοποιεί[12]. Έχει αρχίσει, δηλαδή, η εποχή που το αίτημα των ανθρώπων για σύνδεση των εγκεφάλων τους θα μπορεί να υλοποιείται με τρόπους που θα καθιστούν μικρότερης σημασίας τα προβλήματα, τους περιορισμούς και τις ευαισθησίες των μέχρι σήμερα γνωστών μορφών διαπροσωπικής επικοινωνίας. ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ N. J. Enfield, Paul Kockelman, Jack Sidnell (eds), The Cambridge Handbook of Linguistic Anthropology, Cambridge University Press, 2014 Christian Keysers, The Empathic Brain, Social Brain Press, 2011 Frans de Waal, The Age of Empathy: Nature's Lessons for a Kinder Society, Broadway Books, 2010 Marco Iacoboni, Mirroring People: The Science of Empathy and How We Connect with Others, Picador, 2009 Stanislas Dehaene, Reading in the Brain, Viking Penguin, 2009 Steven Pinker, The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature, Viking Adult, 2007 [1] W. James (1890), The Principles of Psychology (chapter X). http://goo.gl/PgwTgL [2] Το γεγονός ότι η προσπάθεια επαφής με τους άλλους μπορεί να θεωρηθεί και ως μία κατεξοχήν εγωκεντρική προσπάθεια, και γι’ αυτό ο ανθρώπινος λόγος αρχικά (και ίσως πρωτίστως) εγωκεντρικός και δευτερευόντως επικοινωνιακός/διαλογικός, όχι μόνο δεν υποβαθμίζει, αλλά μάλλον υπογραμμίζει την ανάγκη του ανθρώπου να διαμορφώνει γεγονότα στον εγκέφαλο του άλλου. [3] V. Gazzola, L. Aziz-Zadeh, and C. Keysers, Empathy and the Somatotopic Auditory Mirror System in Humans, Current Biology (2006), vol. 16: 1824–1829. [4] Βλ. P. Mason, With A Little Help from Our Friends: How the Brain Processes Empathy, Cerebrum, October 2014. [5] Όπως έχει ήδη εξηγηθεί σε άλλη προσφορότερη περίπτωση, το μπότοξ που χρησιμοποιούν κάποιες γυναίκες για την εξαφάνιση των ρυτίδων από το πρόσωπό τους τους στερεί και τη δυνατότητα να συναισθάνονται τα δυσάρεστα συναισθήματα των συνανθρώπων τους. Βλέπε Γ. Χ. Παπαδόπουλος, «Το διανοούμενο σώμα. Ξεναγήσεις στο συναμφότερον», Athens Review of Books, Μάρτιος 2012, σ. 18-20. [6] Βλέπε Z. Clay , F. B. de Waal, “Development of socio-emotional competence in bonobos”, Proc. Natl. Acad. Sci., 2013, vol. 110: 18121-18126, και S.F. Stoltenberg, C.C. Christ, G. Carlo, “Afraid to help: social anxiety partially mediates the association between 5-HTTLPR triallelic genotype and prosocial behavior”, Social Νeuroscience, 2013, vol. 8(5): 400-406, http://goo.gl/aBwyYj [7] Santiago Ramón y Cajal, Advice for a Young Investigator, (transl. N. Swanson and L.W. Swanson), MIT Press 1999. [8] Οι κίνδυνοι από την άκριτη προσχώρηση σε ομοιογενείς συναισθηματικά ομάδες, όπως αυτοί έχουν αποδειχτεί με τραγικό τρόπο ιστορικά, αλλά και ανάγλυφα με το περιβόητο πείραμα του «τρίτου κύματος» που έγινε το 1967 σε ένα Γυμνάσιο των ΗΠΑ από τον δάσκαλο Ρον Τζόουνς (Ron Jones), γίνονται δυστυχώς ευχερέστερα αντιληπτοί από κάποια απόσταση. Αποδοκιμάζουμε τις ανορθολογικές εκδηλώσεις των όποιων ομάδων (αθλητικών, πολιτικών, θρησκευτικών, εθνοτικών κ.ά.) και σχολιάζουμε επικριτικά την ενοχλητική ομοιομορφία των συμπεριφορών τους, όταν δεν ανήκουμε σε αυτές, ή έχουμε απομακρυνθεί από αυτές. [9] Βλέπε Μ. Πετρίδη, “Η περιοχή του Broca στον εγκέφαλο του ανθρώπου και στον εγκέφαλο του πιθήκου”, (σ. 193-212), και L. Fadiga, “Από τις πράξεις των χεριών στην ομιλία: Δεδομένα και εικασίες”, (σ. 213- 242), στο Λόγος και Νόηση, συζητήσεις για τον λόγο στο αιγινήτειο (επιμ. Κ. Πόταγας, Ι. Ευδοκιμίδης), Συνάψεις, Θεσσαλονίκη 2012. [10] Βλέπε M. Dingemanse and N.J. Enfield, “Let’s Talk”, Scientific American Mind, 2014, vol. 25(5): 64-69. [11] Για παράδειγμα, ο ομαλός συλλαβισμός της Ιταλικής γλώσσας επιτρέπει στους μικρούς μαθητές της να μπορούν να διαβάσουν σχεδόν κάθε λέξη μετά από ολιγόμηνη εκπαίδευση. Αντίθετα, το αλφαβητικό σύστημα γραφής της Γαλλικής, της Δανικής ή της Αγγλικής γλώσσας απαιτεί από μαθητές ίδιας ηλικίας εκπαίδευση χρόνων για να κατακτήσουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο ανάγνωσης. Στην Κίνα βέβαια τα μαθήματα ανάγνωσης (με το παραδοσιακό σύστημα) συνεχίζονται μέχρι την εφηβεία προκειμένου να μπορέσουν οι μαθητές να μάθουν μερικές χιλιάδες χαρακτήρες που χρειάζονται για να διαβάζουν εφημερίδα. [12] Βλ. T. Lewis, “Mind Messaging: Thoughts Transmitted by Brain-to-Brain Link”, Brain in the News, 2014, vol. 21 (9): 4, και R.P.N. Rao and A. Stocco, “When Two Brain Connect”, Scientific American Mind, 2014, vol. 25 (6): 36-39.

Ενσυναίσθηση και γλώσσα

Σύνδεση