Το δέλεαρ των φιλοσόφων

Με δύο ταξίδια στη Σικελία, ο Πλάτων αποπειράθηκε να δώσει φιλοσοφική χροιά στην τυραννία του Διονυσίου των Συρακουσών. Κάπου 2300 χρόνια αργότερα, το ίδιο δοκίμασε και ο Χάιντεγκερ με το χιτλερικό καθεστώς. Ήταν, όπως εύστοχα χαρακτηρίστηκε η κίνησή του, μια ακόμη ανταπόκριση στη σαγήνη των Συρακουσών. Φαίνεται ότι οι τύραννοι χρειάζονται τους φιλοσόφους, ώστε να διαβλέπουν το δυναμικό που λανθάνει μέσα στο παρόν και να στοχεύουν ανάλογα, ενώ οι φιλόσοφοι τους τυράννους, ώστε να δρουν και να φέρνουν στην επιφάνεια όσα εκείνοι έχουν διαβλέψει. Πρόκειται για το μόνιμο δέλεαρ των φιλοσόφων. Το βιβλίο του Μαρκ Λίλα «Η Σαγήνη των Συρακουσών» (έκδοση της Athens Review of Books, σε μετάφραση Χρυσούλας Μεντζαλίρα) καταπιάνεται με φιλοσόφους του 20ού αιώνα οι οποίοι, με το να ενδώσουν σε τέτοια δελέατα, μάλλον ευτέλισαν τη φιλοσοφία παρά εμπλούτισαν την πολιτική. Τις επισκέψεις τους σε «συρακουσιανές» τυραννίες, άλλωστε, τις έκαναν από συγγράμματα, από πανεπιστημιακά αμφιθέατρα ή από τα γραφεία τους, χωρίς να κοιτάζουν στα μάτια λαούς που δεινοπάθησαν εφαρμόζοντας πάνω στη γη όσα οι ίδιοι ανίχνευαν ως υπεσχημένα στον ουρανό. Κι όπως με οξυδέρκεια και διαύγεια αποδεικνύει ο Λίλα, η πλειονότητα αυτών των φιλοσόφων οικοδομούσε τα θεωρητικά της συστήματα με βάση προβλήματα της προσωπικής τους ζωής, όχι ερμηνεύοντας ή παρερμηνεύοντας τα επερχόμενα. Το βιβλίο εγγράφεται σε μια μακρά παράδοση καταγγελιών της πνευματικής φαυλότητας, παράδοση την οποία σηματοδότησαν έργα όπως Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της του Καρλ Πόπερ, το 1945, Η αιχμάλωτη σκέψη του Τσέσλαβ Μίλος, το 1953, Το όπιο των διανοουμένων του Ρεϋμόν Αρόν, το 1955, ή Η γοητεία του ανορθολογισμού του Ρίτσαρντ Γουόλιν, το 2004. Κατά βάθος, όλες οι σχετικές καταγγελίες επαναλαμβάνουν τις αντιθέσεις μεταξύ Διαφωτισμού - αντιδιαφωτισμού. Κατά κανόνα, οι διανοούμενοι της Αριστεράς διεκδίκησαν την καταγωγή των δικών τους θέσεων από τη φιλοσοφία των Φώτων. Οι φιλόσοφοι του δεξιού αυταρχισμού, ωστόσο, στάθηκαν ειλικρινέστεροι. Κατηγόρησαν τον Διαφωτισμό για το ότι απέκοψε την ευρωπαϊκή κοινωνία από τις ρίζες των χριστιανικών παραδόσεων και το ότι ενεθάρρυνε μεγαλεπήβολα πειράματα μετασχηματισμών με βάση ορθολογιστικά ιδεώδη, οδηγώντας εν τέλει σε εμφύλια ή σε διεθνή μακελειά. Οι φιλόσοφοι του αριστερού αυταρχισμού, καίτοι υμνούσαν τον Διαφωτισμό, κατέλυσαν τα εδραία ιδεώδη του –τον σεβασμό στην προσωπικότητα κάθε ατόμου και στην ελευθερία της έκφρασης– προπαγανδίζοντας τον αυστηρό προγραμματισμό και τις τεχνικές εξελίξεις που θα οδηγούσαν στην καθολική ευδαιμονία. Και οι μεν και οι δε, έτσι, είτε κατακεραύνωναν είτε υμνούσαν τον ορθολογισμό, μετέφεραν σε αυτόν και στα προγράμματά του τα ανορθολογικά πάθη που προέρχονταν από την αμφισβήτηση της θρησκείας. Παντού, το αποτέλεσμα ήταν να προκύψει άλλοτε μια ειδωλολατρική προσήλωση στη γη και το αίμα, άλλοτε η αποθέωση της επαναστατικής βίας ως καθαρτήριας δύναμης, άλλοτε μια υστερική εμμονή σε φυλετικές κατηγορίες, άλλοτε η προσωπολατρία ευφυών και αγράμματων ηγεμόνων και άλλοτε οι συνδυασμοί όλων των παραπάνω. Πιο συγκεκριμένα, τα κεφάλαια του βιβλίου σχολιάζουν τις ζωές και τις θεωρητικές συνεισφορές των: Μάρτιν Χάιντεγκερ, Χάνα Άρεντ, Καρλ Γιάσπερς, Καρλ Σμιτ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Αλεξάντρ Κοζέβ, Μισέλ Φουκώ και Ζακ Ντεριντά. Με αφορμή αυτούς, όμως, τα σχόλια του Λίλα επεκτείνονται και σε πλήθος άλλων φιλοσόφων που υποστήριξαν τυραννικά καθεστώτα, όπως λ.χ. η υποστήριξη που πρόσφερε ο Γκέοργκ Λούκατς στη «δικτατορία προλεταρίων-αγροτών», στην Ουγγαρία του 1919, ή όπως εκείνη του Ζαν-Πωλ Σαρτρ στον σταλινικό και αμέσως μετά στον μαοϊκό κομμουνισμό, κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες. Παντού, η φιλοσοφική υποστήριξη στις τυραννίες δόθηκε μέσα σε ακραίες πολιτικές συνθήκες και ενώ η αξιοπιστία της φιλελεύθερης δημοκρατίας άρχιζε να αποδεικνύεται ελλειμματική. Με υψηλότατα ποσοστά ανεργίας και καθημερινές πολιτικές συγκρούσεις είναι εύλογο, πράγματι, να γεννιούνται ροπές προς ιδεώδεις τυραννίες, ακόμη και χωρίς φιλοσοφικά εγκώμια. (Κάτι που γίνεται ολοφάνερο στην Ελλάδα της κρίσης, λόγου χάρη, με τις εκλογικές επιτυχίες κομμάτων που διακηρύσσουν τον θαυμασμό τους στον ναζισμό ή στον σταλινισμό.) Μόνο στην εποχή μας η μεταμοντέρνα αμφισβήτηση της δυτικής ορθοέπειας ανέλαβε να υπερασπιστεί φόρμες κοινωνικής οργάνωσης της προβιομηχανικής περιόδου σε συνθήκες γενικευμένης ευμάρειας. Θεοποιώντας την ετερότητα και την αποδόμηση, φιλόσοφοι όπως ο Μισέλ Φουκώ και ο Ζακ Ντεριντά έκαναν μέγιστο επιχείρημα τους χρησμούς σκοτεινών αυθεντιών και τον σεβασμό κάθε πολιτισμικής διαφοράς, από την μπούρκα μέχρι τον αντισημιτισμό, μεμφόμενοι τα πανανθρώπινα πρότυπα του ουμανισμού. Με τον Φουκώ, λ.χ., να υπερασπίζεται τη θεοκρατία στο Ιράν και τον Ντεριντά να δικαιολογεί κάθε γάλλο συνεργάτη των Ναζί. Υποθέτω πως ούτε οι φιλοτύραννοι φιλόσοφοι αλλά ούτε και οι τύραννοι θα μένουν ευχαριστημένοι, τελικά, από αυτές τις σχέσεις. Οι τύραννοι πρέπει να νιώθουν λίγο σαν τους ερωτευμένους που περιμένουν να ακούσουν από τις αγαπημένες τους να εκφράζουν αυθορμήτως όσα οι ίδιοι θα ήθελαν να ακούσουν, αλλά αδυνατούν να απολαύσουν ακόμη και αυτή την άκρως ευτυχή σύμπτωση από τον φόβο πως αυτό γίνεται προσποιητά, για χατίρι τους μόνο. Όσο για τους φιλοτύραννους φιλοσόφους, θα πρέπει να νιώθουν σαν τις κοπέλες που περιμένουν επί χρόνια τον ιδεώδη ερωτικό σύντροφο κι αναγκάζονται να αποδεχθούν σαν τέτοιον κάποιον που ολοφάνερα υστερεί, ώστε να μην ομολογήσουν το αδύνατο των προβλέψεων και των προσδοκιών τους.

Σύνδεση