Ευτυχής συνέργεια θεωρίας και πράξης

Κατερίνα Καρατάσου, Λανθάνων διάλογος. Ο δραματικός μονόλογος στη νεοελληνική ποίηση (19ος-20ός αι.), Gutenberg, Αθήνα 2014, σελ. 360 Η σειρά «Ο θεσπισμένος λόγος: Τα είδη της νεοελληνικής λογοτεχνίας» των εκδόσεων Gutenberg, υπό την εποπτεία του ειδικού στην ειδολογία Δημήτρη Αγγελάτου, ήρθε να καλύψει ένα κενό στη βιβλιογραφία της θεωρίας. Το βιβλίο της Κατερίνας Καρατάσου συνεισφέρει όχι μόνο στο γνωστικό πεδίο γύρω από τον δραματικό μονόλογο, αλλά και στη λύση μιας παρεξήγησης η οποία δεν αφορά μόνον τη νεοελληνική αλλά συλλήβδην την κριτική, και όχι σπάνια επισημαίνεται στο πλαίσιο μελετών που αφορούν την πρόσληψη του έργου συγκεκριμένων λογοτεχνών. Για παράδειγμα, στη μελέτη της “Eroticism and Poetry” αποτιμώντας τη μεθοδολογία της προσέγγισης του καβαφικού έργου, η Μάργκαρετ Αλεξίου επισημαίνει ένα συνηθισμένο φαινόμενο το οποίο πολύ συχνά έχει οδηγήσει σε παρανοήσεις και ερμηνευτικές υπερβολές αφού «η κριτική (παρ)ερμήνευσε το πρώτο πρόσωπο των ερωτικών ποιημάτων του Καβάφη σαν να επρόκειτο για ένα είδος ημερολογίου» ή «μια ιδιωτική εξομολόγηση».[1] Υπογραμμίζω την εκτίμησή της ότι «αυτή η σύγχυση της αφηγηματικής και της συγγραφικής φωνής όχι μόνο αντιβαίνει σε θεμελιακούς κανόνες της λογοτεχνικότητας όπως τέθηκαν από τον Ζενέτ το 1981, αλλά και ανατρέπει τις διαστάσεις της ειρωνείας και της φαντασίας».[2] Μέσα στα τριάντα και πλέον χρόνια που έχουν μεσολαβήσει η σύγχυση αυτή όχι μόνον δεν έχει αρθεί, αλλά έχει οδηγήσει συχνά σε υπερερμηνείες ή παρερμηνείες όχι μόνο ποιημάτων του Καβάφη αλλά και άλλων ποιητών. Η απουσία μιας συστηματικής μελέτης για τον δραματικό μονόλογο, παρά το γεγονός ότι υπήρξε ποιητική πρακτική σημαντικών ποιητών όπως ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Καβάφης, ο Ρίτσος κ.ά., από το έργο των οποίων επιλέγει προσφυώς παραδείγματα η μελετήτρια, συνιστούσε μέχρι πρόσφατα ένα βιβλιογραφικό κενό στον χώρο της ειδολογίας. Στόχος της μελέτης της Καρατάσου είναι η συστηματική διερεύνηση των δυνατοτήτων που προσφέρει ο δραματικός μονόλογος στον χώρο της ερμηνείας της νεοελληνικής ποίησης, ξεκινώντας από το έργο του Σολωμού, ενός ποιητή που βρίσκεται εκτός της βικτωριανής αγγλικής παράδοσης μέσα στην οποία ανδρώθηκαν ποιητικά οι εισηγητές του είδους. Βασικό προσόν της μελέτης αυτής είναι η τριπλή στόχευση και πραγμάτωση: πρόκειται για μία κατά βάση ειδολογική μελέτη με ερμηνευτικές εφαρμογές στον χώρο της νεοελληνικής ποίησης, η οποία συγχρόνως θέτει τις βάσεις, μέσα από τη διασάφηση της ορολογίας και από την μεθοδολογική της πρόταση, για μια θεωρητική πλαισίωση και μελέτη του είδους και ταυτόχρονα της ιστορίας του. Η πρόταση της Καρατάσου, προϋποθέτοντας τη διαλογική υφή ενός μονολογικού ως προς τη σύνθεσή του είδους, εκφράζει μια πραγματολογική/επικοινωνιακή θεώρηση του δραματικού μονολόγου ως κριτικής κατηγορίας. Ξεκινώντας από την κριτική παρουσίαση ορισμένων αρχετυπικών θεωρήσεων της ταυτότητας και της ιστορίας του δραματικού μονολόγου κατά το β΄ ήμισυ του 19ου αιώνα, η διερεύνηση περνά σε ένα ταξινομικό σύστημα το οποίο συνιστά και την ειδολογική πρόταση της μελετήτριας. Η ανατομία της ειδολογικής σύστασης του δραματικού μονολόγου ολοκληρώνεται με την εξέταση της έννοιας της μονοπροοπτικότητας, απόρροιας της επικοινωνιακής λογικής του. Η έννοια αυτή αναπτύσσεται σε συνδυασμό με μια σειρά ερμηνευτικών εφαρμογών, οι οποίες διασαφηνίζουν τον θεωρητικό προβληματισμό, αλλά και αποδεικνύουν την ισχύ της θέσης ότι κανένα κείμενο δεν υπάγεται αποκλειστικά στο είδος «του», εφόσον οι όροι ανάγνωσης ενός έργου είναι και ιστορικά προσδιορισμένοι. Η μελετήτρια, προχωρά στη διάκριση και άλλων ειδών, συναφών από κατηγοριακή άποψη με τον δραματικό μονόλογο, τον εκφραστικό, τον ρητορικό και τον μεικτό μονόλογο. Οι περιστάσεις εκφοράς του μονολόγου φαίνεται πως παίζουν εδώ τον κρίσιμο ρόλο για τον προσδιορισμό της λειτουργίας των παραπάνω μονολόγων. Το βιβλίο κλείνει με τη συστηματική εξέταση των όρων σύνθεσης δύο μονοδραματικών έργων, της Γυναίκας της Ζάκυθος και των Σκλάβων πολιορκημένων, που δοκιμάζουν πολλαπλώς τα όρια ισχύος, όπως επισημαίνει η συγγραφέας, της χαρακτηριστικής επικοινωνιακής λογικής του δραματικού μονολόγου: την μονοπροοπτικότητα. Αλλά και γενικότερα, η Καρατάσου θωρακίζει τη θεωρητική της πρόταση μέσα από εύστοχες εφαρμογές σε ένα ευρύ φάσμα νεοελληνικής ποίησης του 19ου και του 20ού αιώνα. Και εδώ βρίσκεται μια ακόμη αρετή αυτού του βιβλίου: μεταφερμένη από το καταγωγικό πλαίσιο λειτουργίας του, τη βικτωριανή ποιητική παράδοση, σε μια διαφορετική λογοτεχνική παράδοση, τη νεοελληνική, ο δραματικός μονόλογος αποδεικνύεται, όπως δείχνουν οι αναγνώσεις που επιχειρεί η μελετήτρια, ένα δραστικό ερμηνευτικό εργαλείο το οποίο προσφέρει μια διαφορετική θεώρηση του λογοτεχνικού πεδίου και διακρίβωση της ποιητικής συγκεκριμένων λογοτεχνών, καθώς το ερώτημα «ποιος μιλάει;» και το αναπόφευκτο υποερώτημα που συνανασύρεται, «σε ποιον απευθύνεται;» συνιστούν διαχρονικά κρίσιμη διερώτηση του επικοινωνιακού φαινομένου, που συνιστά, κοντά σε άλλα, η λογοτεχνία. Μονόλογος, δραματικό ποίημα, ψυχολογικός μονόλογος, ο δραματικός μονόλογος, άμεσα συναρτημένος με τα ονόματα του Ρόμπερτ Μπράουνιγνκ και του Άλφρεντ Λορντ Τέννυσον, φαίνεται πως βαφτίστηκε έτσι στο τέλος του 19ου αιώνα, κυρίως χάρη στους περικειμενικούς δείκτες έργων των παραπάνω δύο δημιουργών. Στην πρώτη αυτή περίοδο της διαμόρφωσής του η έμφαση δίνεται στην επικοινωνιακή του σύσταση και στον δραματικό τρόπο εκφοράς οδηγώντας στα πρότυπα της κατηγορίας, δηλαδή σε μονολόγους που εκφέρονται από πλασματικούς χαρακτήρες. Αξιοποιώντας την πρόσληψη του έργου του Μπράουνινγκ και του Τέννυσον στην εποχή τους, η μελετήτρια διερευνά τη διαδρομή του δραματικού μονολόγου ως αισθητικής παραμέτρου ανάλυσης και ως αξιολογικής κατηγορίας. Αδυνατώντας να ικανοποιήσει τις προσδοκίες του βικτωριανού κοινού που απαιτούσε νοηματική σαφήνεια, ολοκλήρωση και ερμηνευτική βεβαιότητα, ο δραματικός μονόλογος χαιρετίστηκε ευνοϊκά από όσους εκτιμούσαν την ερμηνευτική δυσκολία που απαιτούσε έναν ενεργό αναγνώστη λόγω της ανολοκλήρωτης και υπαινικτικής φύσης του. Η Καρατάσου παρακολουθεί τη θεωρητική εξέλιξη της προβληματικής σχετικά με τη διαλογική υφή του δραματικού μονολόγου, που τον διαφοροποιεί από τον κατά μόνας λόγο (soliloquy), στον οποίο δεν υπάρχει εγγεγραμμένος κειμενικά αποδέκτης, ως τη σύγκρουση ενσυναίσθησης του αναγνώστη προς τον ομιλητή και ηθικής κρίσης, ζήτημα που όπως φαίνεται απασχόλησε πολύ την κριτική, καθώς συνδέθηκε με τις δυνατότητες της ανάγνωσης. Εξετάζοντας τις δύο κύριες σχολές σκέψης σχετικά με την ιστορία του δραματικού μονολόγου –ότι δηλαδή πρόκειται για σύγχρονο ποιητικό είδος που δημιουργείται από τον Μπράουνινγκ και τον Τέννυσον και υιοθετείται από πλειάδα βικτωριανών ποιητών στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, δίνοντας διέξοδο σε διάφορες μορφές κρίσεων ή ότι πρόκειται για είδος που υπήρχε ανέκαθεν, είτε με τη σύγχρονη ή με κάποια προδρομική μορφή πριν από την κριτική κωδικοποίησή του–, η μελετήτρια διερευνά τις θέσεις της κριτικής για τη δημιουργία του δραματικού μονολόγου· την ανάδειξή του λόγω της κρίσης της λυρικής ποίησης η οποία συνδέθηκε με τη διάσπαση του ενιαίου εγώ ή τη θεώρησή του ως μέρους ενός νέου ποιητικού είδους, της ποίησης της εμπειρίας, πρώτο δείγμα της οποίας αποτελεί η ποίηση της φύσης. Σύμφωνα με τη δεύτερη θέση εξηγείται λογικά ο μετασχηματισμός της ρομαντικής ποίησης της φύσης σε δραματικό μονόλογο, όταν τη θέση της φύσης, ως αντικειμένου θέασης από την προοπτική του λυρικού εγώ, την παίρνει ο άνθρωπος. Η συγγραφέας εξετάζει κριτικά και επιμέρους διερωτήσεις της κριτικής, όπως αυτή που αφορά τη δημιουργία του δραματικού μονολόγου σε σχέση με την κρίση του δράματος και σε συνδυασμό με τη σημασία της ενδοσκόπησης ή την θεώρηση του δραματικού μονολόγου ως προσωρινού λόγου, μέσω του οποίου σταδιακά αναπτύσσεται μια πρωτοπρόσωπη φωνή, καθώς και την πρόσφατη άποψη της Ντόριτ Κον ότι ο δραματικός μονόλογος στον οποίο ένας μόνος ομιλητής αρθρώνει μια σύγχρονη εμπειρία είναι το ανάλογο, μέσα σε ένα λυρικό είδος, του αυτόνομου μονολόγου σε μυθιστορηματική πρόζα. Αντλώντας την ορολογία της από το θεωρητικό σχήμα του Μπαχτίν, τροποποιημένο στις ανάγκες του στόχου της, η Καρατάσου προτείνει ένα επικοινωνιακό ταξινομικό μοντέλο σύνθετο, αναλύοντας τα εργαλεία της σε συνάρτηση με την καταγωγική τους σύσταση και εφαρμόζοντας την λειτουργικότητά τους σε παραδείγματα αντλημένα κυρίως από τη νεοελληνική ποίηση. Το ταξινομικό αυτό μοντέλο, οργανωμένο στο επίπεδο των κατηγοριών και στο επίπεδο των ειδών καταρτίζεται από τρεις αναπόφευκτες παραμέτρους, το ποιόν του υποκειμένου εκφοράς, την αντιληπτική του συγκρότηση και τον συνθεσιακό χαρακτήρα της εκφοράς. Οι παράμετροι αυτές αναλύονται σε αντιθετικά ζεύγη επικοινωνιακών μεταβλητών: προσδιορισμένο ή απροσδιόριστο υποκείμενο εκφοράς και εξωτοπική ή αλλοτοπική αντιληπτική συγκρότηση. Δεν είναι της ώρας να εξηγήσω το εκ πρώτης όψεως δύσληπτο σχήμα και την ορολογία που προτείνει η μελετήτρια. Αυτό όμως που μπορώ να διαβεβαιώσω είναι ότι η παρουσίασή του είναι εξαιρετικά διαυγής, εξοικειώνοντας ακόμη και τον νεοφώτιστο μελετητή με τις έννοιες και την ορολογία που τον συναρθρώνουν. Διότι μια από τις αρετές αυτού του βιβλίου, εκτός από τα παραδείγματα που χρησιμοποιούνται, είναι η σαφήνεια και η οικονομία του λόγου, απαραίτητες και κρίσιμες παράμετροι πάντα, ιδίως όταν πρόκειται για ένα θεωρητικό κείμενο το οποίο εύκολα μπορεί να ενδώσει στην αυταρέσκεια μιας περίτεχνης ρητορικής. Η οικονομία αυτή αποτυπώνεται με ενάργεια ακόμη και στις παρεκβάσεις που κρίνονται απαραίτητες για να διευκρινιστεί ένα επιμέρους ζήτημα ή να εισαχθεί μια νέα παράμετρος, όπως για παράδειγμα η παρέκβαση που αφορά τις συζητήσεις για την διόλου αυτονόητη ταύτιση του αφηγητή, ως απροσδιόριστου υποκειμένου εκφοράς, με τον συγγραφέα. Η Καρατάσου συζητάει γόνιμα και εξαντλητικά ζητήματα που αφορούν τη μονοδραματική ποιητική κατηγορία, όπως: τον ρόλο του περικειμένου ή του κυρίως κειμένου στον προσδιορισμό του υποκειμένου εκφοράς· τους τρόπους προσδιορισμού του ποιού του, την επινόηση, που οδηγεί σε πλασματικούς μονολογιστές και την προσωποποιία, όπου καθοριστικό ρόλο παίζει η τροποποίηση, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο οι χαρακτήρες μεταμορφώνονται κατά τη μεταφορά τους από το αρχικό κειμενικό/πολιτισμικό τους περιβάλλον στο νέο κείμενο· την σχέση του δευτεροβάθμιου υποκειμένου εκφοράς με το εγώ του· τον συνθεσιακό χαρακτήρα της επικοινωνίας μέσα από το αντιθετικό ζεύγος μεταβλητών μονολογική-διαλογική σύνθεση· την μονοπροοπτικότητα, την επικοινωνιακή λογική του δραματικού μονολόγου που τον διαφοροποιεί από άλλα μονοδραματικά ποιητικά είδη. Με βάση εκκίνησης την έννοια της διαλογικότητας του Μπαχτίν η μελετήτρια δείχνει πώς λειτουργεί η εσωτερική διαλογοποίηση, εντός του πλαισίου της μονοπροοπτικότητας, και πώς η πληροφοριακή και αξιολογική αναξιοπιστία του μονολογιστή συνεπάγεται πάντα την ενδεχομενικότητα της ερμηνείας, καθιστώντας τον δραματικό μονόλογο μία παράσταση ερμηνείας. Ένα από τα πιο σημαντικά προτερήματα της μελέτης αυτής, πέρα από τη συνεισφορά της στη θεωρία και στην ερμηνευτική, μέσα από (επ)αναναγνώσεις λογοτεχνικών έργων, είναι η σχέση θεωρίας και πεδίου εφαρμογής. Συνήθως, η εισαγωγή θεωρητικού λόγου στον φτωχό σε γηγενή παραγωγή θεωρίας ελληνικό χώρο γίνεται μέσω της μετάφρασης ξενόγλωσσων εγχειριδίων και μελετών. Όμως μια αδυναμία αυτής της πρακτικής είναι ότι το παράδειγμα αντλείται από την ξένη λογοτεχνία με την οποία δεν είναι υποχρεωτικά εξοικειωμένοι όλοι οι αναγνώστες, ιδίως η κατηγορία που συνιστά ένα διόλου ευκαταφρόνητο target group του βιβλίου, οι φοιτητές. Το γεγονός ότι η Καρατάσου επιλέγει το παράδειγμά της από ένα ευρύτατο φάσμα νεοελληνικής λογοτεχνίας (από τον ρομαντισμό έως τη μεταπολεμική ποίηση) και μάλιστα με τόσο εύστοχο τρόπο και με κριτήρια που μαρτυρούν όχι μόνο αφομοίωση της θεωρίας, αλλά και εξαιρετική αναγνωστική επάρκεια, συνιστά ένα επιπλέον θετικό πρόσημο της καλογραμμένης και πολύ καλά δομημένης αυτής μελέτης. [1] Margaret Alexiou, “Eroticism and Poetry”, Journal of the Hellenic Diaspora, vol. X, 1 & 2 (Spring-Summer 1983), 58. [2] Ό.π.

Ευτυχής συνέργεια θεωρίας και πράξης

Σύνδεση