Η αμφίβολη προοπτική της ενδοευρωπαϊκής αλληλεγγύης

Η διαρκώς αυξανόμενη διαφορά μεταξύ οικονομικά ισχυρών και οικονομικά ανίσχυρων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι συνέπειες της οποίας είναι πλέον ορατές στον καθένα, έφερε στο προσκήνιο με δραματικό, θα λέγαμε, τρόπο το ζήτημα της αλληλεγγύης μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Το περιγραφικό ερώτημα που τίθεται είναι εάν παρατηρείται κάποια ευρείας κλίμακας επίδειξη αλληλεγγύης από τους πολίτες ευημερούντων κρατών-μελών προς τους πολίτες κρατών που μαστίζονται από την οικονομική κρίση, αλλά πιστεύουμε πως τα ζητήματα που θίγονται με αυτό το ερώτημα δεν μπορούν να κατανοηθούν σε βάθος, χωρίς κάποια συστηματική προσέγγιση της εν λόγω έννοιας, χωρίς δηλαδή κάποια θεώρηση της σημασίας και της αξίας της αλληλεγγύης. Ως εκ τούτου πριν κάνουμε λόγο για την αμφίβολη προοπτική της ενδοευρωπαϊκής αλληλεγγύης θα πρέπει να εξηγήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την εν λόγω έννοια. Θα ήταν ευκταίο να διαψευστούμε από τις εξελίξεις, αλλά στο μέτρο που αυτό μέχρι στιγμής δεν συμβαίνει[1], θα βασιστούμε στην άποψη που θα προτείνουμε για να εξηγήσουμε τις δυσχέρειες που αντιμετωπίζει η εκδήλωση ευρείας κλίμακας αλληλεγγύης μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών. 1. Ως οδηγός σε αυτή την προσπάθεια νοηματοδότησης θα μπορούσε ενδεχομένως να χρησιμοποιηθεί ο Χάρτης των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που προσαρτήθηκε στη Συνθήκη της Λισσαβόνας του 2007. Στο προοίμιο αυτού του Χάρτη, η αλληλεγγύη αναγνωρίζεται ως ισότιμη τριών άλλων οικουμενικών αξιών που θεσπίζονται ως καταστατικές της ΕΕ, δηλαδή της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας και της ισότητας. Η κατάταξη αυτή είναι συζητήσιμη, δεδομένης της υπέρτερης ιστορικής και πολιτισμικής σημασίας που έχουν οι τρεις αυτές αξίες στον δυτικό πολιτισμό σε σύγκριση με την αλληλεγγύη, αλλά αυτό δεν είναι το ζήτημα. Εκείνο που προβληματίζει είναι ότι οι συντάκτες του χάρτη δεν καταβάλλουν καμία προσπάθεια να καθορίσουν τη σημασία και τις κανονιστικές συνέπειες της αλληλεγγύης, θεωρώντας τις ενδεχομένως ως αυτονόητες. Το μόνο που κάνουν είναι να παραθέσουν υπό τον γενικότερο τίτλο «Αλληλεγγύη» μια σειρά διατάξεων (άρθρα 27 έως 38), που αφορούν την κατοχύρωση συγκεκριμένων εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων (όπως το δικαίωμα σε δίκαιες και πρόσφορες συνθήκες εργασίας και το δικαίωμα πρόσβασης στις παροχές κοινωνικής ασφάλισης), στα οποία προστίθενται και τα καινούργια αιτήματα της προστασίας του περιβάλλοντος και του καταναλωτή. Σε τι συνίσταται, ωστόσο, η αλληλεγγύη; Μήπως στον σεβασμό και την εφαρμογή αυτών των δικαιωμάτων από τα «θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της Ένωσης, τηρουμένης της αρχής της επικουρικότητας, καθώς και στα κράτη-μέλη, μόνον όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης», όπως ορίζει το άρθρο 51; Προφανώς όχι. Από την ίδια την ιδέα των δικαιωμάτων συνάγονται αναλυτικώ τω τρόπω υποχρεώσεις, χωρίς να χρειάζεται να μεσολαβήσει καμία έννοια αλληλεγγύης. Θα έλεγε κανείς ότι η υποχρέωση σεβασμού και εφαρμογής νομικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων είναι ισχυρότερη σε σχέση με εκείνους τους φορείς προς τους οποίους οι δημόσιες αρχές δεν τρέφουν κανένα αίσθημα αλληλεγγύης. Εάν ήθελαν οι συντάκτες του Χάρτη να υλοποιήσουν την αξία της αλληλεγγύης που αναγνωρίζουν στο προοίμιό του, θα μπορούσαν, κατά την άποψή μας, να προσθέσουν μια διάταξη σαν και αυτή: «Οι πολίτες της Ένωσης δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε νόμιμο μέσο σε οποιαδήποτε προσπάθεια παραβίασης των ανωτέρω δικαιωμάτων και ελευθεριών λαμβάνει χώρα σε οποιοδήποτε κράτος-μέλος της Ένωσης.» Νομίζουμε ότι οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν πως μια τέτοια διάταξη θα καθιστούσε την αλληλεγγύη ζήτημα κάθε ευρωπαίου πολίτη που δεν θα μπορούσε πλέον να μεταθέτει την ευθύνη για την εκδήλωσή της σε κάποια απόμακρα όργανα ή θεσμούς. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, προς το παρόν δεν υπάρχει. Μια άλλη δυνατότητα για να κατανοήσει και να αξιολογήσει κανείς την αλληλεγγύη είναι να προστρέξει στη σύντομη διανοητική ιστορία της.[2] Η εν λόγω έννοια καθίσταται για πρώτη φορά αντικείμενο συστηματικής μελέτης στην Γαλλία των αρχών του 19ου αιώνα και θεωρείται ότι αποτελεί συνέχεια της «αδελφοσύνης» που προβλήθηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Ωστόσο, η προοπτική αυτή βρίθει δυσκολιών που έγκεινται κυρίως στο γεγονός ότι η αλληλεγγύη προσεγγίζεται από εντελώς διαφορετικές και συχνά ασύμβατες μεταξύ τους οπτικές γωνίες, θεωρίες ή κοσμοθεωρίες. Συζητήσεις περί αλληλεγγύης απαντούν σε Γάλλους και Γερμανούς κλασικούς κοινωνιολόγους όπως ο Κοντ, o Ντιρκέμ και ο Μαξ Βέμπερ, σε κλασικούς της σοσιαλιστικής σκέψης, σε καθολικούς και προτεσταντικούς κύκλους, ενώ δεν λείπουν και οι αμιγώς νομικές προσεγγίσεις. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι οι όροι της συζήτησης και οι προκείμενες που χρησιμοποιούνται είναι εντελώς ανόμοιες και αυτό επηρεάζει σημαντικά το περιεχόμενο που αποδίδεται κάθε φορά στην αλληλεγγύη, καθώς και τους στόχους που αυτή καλείται να εξυπηρετήσει. Για να μείνουμε σε ένα απλό παράδειγμα, ο Ντιρκέμ προβάλλει την ιδέα της «οργανικής αλληλεγγύης», η οποία προκαλείται από την αλληλεξάρτηση που προκύπτει από τον σύγχρονο καταμερισμό της εργασίας και αποσκοπεί στην επίτευξη του μεγαλύτερου βαθμού κοινωνικής ενσωμάτωσης στο πλαίσιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αντίθετα, για τους μαρξιστές θεωρητικούς η αλληλεγγύη είναι κάτι που οφείλει να διέπει τα μέλη της εργατικής τάξης, τα οποία έχουν κοινά συμφέροντα, επιδιώξεις και αξίες, και εντάσσεται στην ευρύτερη προοπτική της επίτευξης της αταξικής κοινωνίας. Οι δυσκολίες αυτές δεν καθιστούν τη σπουδαιότητα της ιστορικής προσέγγισης της αλληλεγγύης άνευ σημασίας, αλλά υποδεικνύουν ότι η σύγχρονη προσπάθεια κατανόησής της θα πρέπει να έχει διαφορετικό σημείο αφετηρίας. Κατά τη γνώμη μας, μπορούμε να κατανοήσουμε τη σημασία της αλληλεγγύης μέσα από τις πλέον παραδειγματικές χρήσεις της στον καθημερινό λόγο. Οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι η αναφορά στην αλληλεγγύη είναι σημασιολογικά περισσότερο επιτυχής στην πρόταση «πρέπει να δείξουμε εμπράκτως την αλληλεγγύη μας προς τον απεργό πείνας Νίκο Ρωμανό» από ό,τι στην πρόταση «πρέπει να δείξουμε εμπράκτως την αλληλεγγύη μας σε όσους πάσχουν από τον ιό Έμπολα στη Σιέρα Λεόνε». Η διαφορά έγκειται στο ότι στην πρώτη περίπτωση η χρήση τού υπό συζήτηση όρου υποδηλώνει μια κοινότητα πολιτικών και ιδεολογικών αξιών μεταξύ του ομιλητή και του Νίκου Ρωμανού, η οποία μπορεί να κυμαίνεται από την απόρριψη όψεων του υπάρχοντος σωφρονιστικού συστήματος μέχρι την πλήρη αποδοχή των κινήτρων που οδήγησαν τον Ρωμανό στην παράνομη δράση· ενώ στη δεύτερη περίπτωση αυτή η κοινότητα αξιών απουσιάζει ή είναι πολύ χαλαρή. Όταν μιλάμε για τους λόγους που μας ωθούν στο να βοηθήσουμε τους ασθενείς στη Σιέρα Λεόνε θεωρούμε ορθότερο να κάνουμε λόγο για την ανθρωπιά, την ευσπλαχνία, τη συμπάθεια, τη συμπόνια, το φιλάνθρωπο πνεύμα ή την αλτρουιστική συμπεριφορά που οφείλουμε να επιδείξουμε σε σχέση με αυτούς. Από τη στιγμή που δεν τίθεται ζήτημα κάποιας σαφούς κοινότητας αξιών μεταξύ του ομιλητή και των ασθενών, η χρήση του όρου αλληλεγγύη δεν φαίνεται ιδιαίτερα εύστοχη. Εάν τώρα χρησιμοποιούσε κανείς τον υπό συζήτηση όρο για να περιγράψει μορφές αλληλεπίδρασης που βασίζονται στο αμοιβαίο συμφέρον, όπως για παράδειγμα οι συναλλαγές που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της κεφαλαιαγοράς, η χρήση θα ήταν εντελώς εσφαλμένη. Με βάση αυτή την ανάλυση (η οποία αφήνει περιθώριο για γκρίζες ζώνες και αμφίβολες περιπτώσεις) θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αλληλεγγύη αποτελεί μια μορφή κινητοποίησης που οδηγεί σε μια σειρά ενεργειών που αποσκοπούν στην υποστήριξη ενός ή περισσότερων ανθρώπων με τους οποίους ο δρων ή οι δρώντες μοιράζονται κοινές αξίες. Επιπλέον, αυτή η κοινότητα αξιών και η προσβολή ή η διακινδύνευση που υφίστανται αποτελεί τον κύριο λόγο εκδήλωσης αυτής της κινητοποίησης. Οι ενέργειες που θα μπορούσαν επιτυχώς να περιγραφούν ως «επίδειξη ή εκδήλωση αλληλεγγύης» καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα και μπορεί να κυμαίνονται από μια απλή διαμαρτυρία μέχρι τη συστράτευση σε έναν ένοπλο αγώνα. Κάποιες από αυτές μπορεί να έχουν υποχρεωτικό και καθορισμένο χαρακτήρα, με την έννοια ότι αναμένονται από το σύνολο όσων ασπάζονται ένα κοινό αξιακό πλέγμα, ενώ άλλες μπορεί να επαφίενται στην κρίση των δρώντων. Οι εν λόγω αξίες πρέπει να είναι σαφείς και συγκεκριμένες, ώστε οι υποστηρικτές τους να γνωρίζουν με κάποια ακρίβεια τι πρεσβεύουν, ποιοι είναι οι ομοϊδεάτες τους και πότε ακριβώς απειλούνται τα πιστεύω τους. Πρέπει να είναι «μεστές» (thick), για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο της αναλυτικής ηθικής φιλοσοφίας. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν αξίες ή πλέγματα αξιών όπως η εκτεταμένη οικογένεια, η φυλή, η τοπική κοινότητα, η εθνοτική ταυτότητα, το θρήσκευμα, καθώς και σαφώς προσδιορισμένες πολιτικές αξίες, όπως τα δικαιώματα (όχι με την οικουμενική σημασία τους αλλά ως επιμέρους δικαιώματα μιας ομάδας), η συμμετοχή στον ίδιο πολιτικό ή συνδικαλιστικό σχηματισμό και η ταξική συνείδηση με την παραδοσιακή μαρξιστική αντίληψη. Αντίθετα, η αποδοχή περισσότερο αφηρημένων και «ισχνών» (thin) ηθικών αξιών, όπως της αυτονομίας, της έλλογης φύσης του ανθρώπου, της αξιοπρέπειας ή της ευζωίας είναι πιο δύσκολο να προκαλέσει εκδηλώσεις αλληλεγγύης.[3] Ακόμα, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι «όσο πιο περιορισμένη σε μέγεθος, συγκροτημένη και πιο ομοιογενής σε σχέση με τις αξίες της είναι μια ομάδα, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες τα μέλη της να διακατέχονται από αισθήματα αλληλεγγύης».[4] Με αυτή την έννοια η παρατήρηση του Χάμπερμας ότι η αλληλεγγύη είναι μια έννοια που ανήκει περισσότερο στην περιοχή των ηθών ή του ηθικού βίου (Sittlichkeit) και λιγότερο στην αφηρημένη ηθική θεωρία (Moralität) είναι ιδιαίτερα επιτυχής.[5] Ακόμα, όσοι δεσμεύονται να επιδεικνύουν αλληλεγγύη θεωρούν ότι η δέσμευση αυτή αφορά και εκείνους προς τους οποίους την επιδεικνύουν. Οι άνθρωποι που συνδέονται με ένα ισχυρό πλέγμα αξιών του είδους που αναφέραμε αναμένουν οι ομοϊδεάτες τους να τους βοηθήσουν όπως οφείλουν (ή τουλάχιστον να καταβάλλουν κάποιες προσπάθειες), όταν παραστεί ανάγκη, όπως και αυτοί τους συμπαρίστανται όταν χρειάζεται. Ωστόσο, η προσδοκία αυτή δεν αποτελεί το κίνητρο για την επίδειξη αλληλεγγύης, η οποία, όπως είδαμε εκλαμβάνεται ως ηθική υποχρέωση ή καθήκον του δρώντος που σχετίζεται με το αξιακό πλέγμα που ενστερνίζεται. Με αυτή την έννοια η επίδειξη αλληλεγγύης θα πρέπει να διαφοροποιηθεί από ενέργειες που αποτελούν άμεση ανταπόδοση κάποιου ωφελήματος που έχουμε λάβει ή από ενέργειες που γίνονται με μοναδικό στόχο την προσδοκία κάποιου άμεσου ανταποδοτικού οφέλους.[6] Μπορεί να χρειάζεται ο Α να δείχνει συχνά αλληλεγγύη στον Β, αλλά όχι ο Β στον Α. Τέλος, η αλληλεγγύη φαίνεται να αποτελεί μια δευτερεύουσα αρχή, με την έννοια ότι πάντα αποκτά νόημα στο πλαίσιο ενός προϋπάρχοντος αξιακού συστήματος. Σκοπός της είναι προστατευθούν και να ενισχυθούν οι φορείς αυτών των αξιών, όταν απειλούνται ή κινδυνεύουν. Επομένως, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για την προαγωγή της αλληλεγγύης με την έννοια που κάνουμε λόγο για την προαγωγή της ευτυχίας ή της αρνητικής ελευθερίας. Η αλληλεγγύη ως αξία θα βρίσκεται πάντα στην υπηρεσία κάποιων άλλων αξιών. Για να μείνουμε στο προηγούμενο παράδειγμα, η αλληλεγγύη προς τον Νίκο Ρωμανό (σε αντίθεση με τη συμπάθεια προς τον Νίκο Ρωμανό) έχει ως στόχο μέσω μιας σειράς ενεργειών που σχετίζονται με αυτόν να προβληθούν και, ἔν τινι μέτρῳ, να αναγνωρισθούν οι αντιεξουσιαστικές αξίες που ασπάζεται αυτός και κάποιοι άλλοι. Συνέπεια του δευτερεύοντος χαρακτήρα της αξίας της αλληλεγγύης είναι η θετική ή η αρνητική στάση μας ως προς την εκδήλωση διαφόρων μορφών αλληλεγγύης να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη στάση μας ως προς το πλέγμα αξιών που αυτή εξυπηρετεί. Με αυτή την έννοια κάποιος που δεν συμμερίζεται τις αξίες του Ισλαμικού Κράτους δεν έχει κανένα λόγο να επιδοκιμάζει την αλληλεγγύη που επιδεικνύουν ως προς αυτό μεμονωμένοι μουσουλμάνοι ή αντίστοιχες κοινότητες και οργανώσεις ανά τον κόσμο. 2. Έχοντας κατά νου αυτή τη σύντομη ανάλυση της έννοιας της αλληλεγγύης μπορούμε να θέσουμε το ερώτημα κατά πόσο είναι εφικτή στο πλαίσιο της ΕΕ και ειδικότερα εάν οι ευημερούντες λαοί έχουν εδώ και τώρα λόγους να φανούν αλληλέγγυοι με τους δοκιμαζόμενους λαούς. Δύο διευκρινίσεις είναι εξαρχής αναγκαίες. Πρώτον, όπως προείπαμε, είναι σημαντικό να ξεχωρίσουμε την αλληλεγγύη από την εκδήλωση συμπάθειας, συμπόνιας ή αλτρουισμού. Κάποιοι πολίτες της Ένωσης μπορεί να προβληματισθούν από ένα ντοκιμαντέρ για τα συσσίτια στην Ελλάδα ή από ένα δημοσίευμα για τη σημαντική αύξηση των αυτοκτονιών (το 2012 η αύξηση αυτή ήταν περίπου 36% σε σχέση με το 2008), και να θεωρήσουν ότι κάτι πρέπει να κάνουν για να απαλύνουν τη δυστυχία που βιώνει μεγάλος αριθμός των κατοίκων αυτής της χώρας. Αυτό, όμως, δεν αποτελεί επίδειξη αλληλεγγύης. Ακόμα, έχει συμβεί –και κατά τα φαινόμενα θα συνεχίσει να συμβαίνει– μεμονωμένοι πολιτικοί και συνδικαλιστικοί φορείς να επιδεικνύουν αλληλεγγύη προς αντίστοιχους φορείς (ή και γενικότερα) στις δοκιμαζόμενες χώρες επικαλούμενοι τις κοινές αξίες που τους συνδέουν. Το ζήτημα, όμως, που μας ενδιαφέρει είναι τι γίνεται με ευρύτερες πληθυσμιακές ομάδες ανεξαρτήτως κομματικής ή ιδεολογικής ταυτότητας. Επομένως, το ερώτημα που τίθεται είναι ποιο από τα πλέγματα αξιών που συνήθως κινητοποιούν τους ανθρώπους να επιδείξουν αλληλεγγύη προς όσους βλάπτονται από την προσβολή αυτών των αξιών θα μπορούσε να οδηγήσει στην επίτευξη μιας ευρείας κλίμακας πανευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Προφανώς, η εκτεταμένη οικογένεια, η φυλή, η τοπική κοινότητα, η κοινή εθνοτική καταγωγή και η κοινή κομματική ταυτότητα δεν μπορούν εξ υπαρχής να αποτελέσουν το ενοποιητικό αξιακό πλαίσιο εντός του οποίου θα εκδηλωθεί η πανευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Επίσης, κατά την άποψή μας, η θρησκεία εδώ και πολύ καιρό δεν μπορεί να επιτελέσει αυτό τον ρόλο, όχι μόνο γιατί στην Ένωση συνυπάρχουν διαφορετικά χριστιανικά δόγματα με άλλα μη χριστιανικά θρησκεύματα, αλλά και για τον λόγο ότι η θρησκεία σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες δεν αποτελεί πλέον στοιχείο της προσωπικής ταυτότητας των κατοίκων τους. Στην καλύτερη των περιπτώσεων μια θρησκευτικής προέλευσης κίνηση προς τους δοκιμαζόμενους από την κρίση ευρωπαϊκούς λαούς θα ελάμβανε τη μορφή παροχής βοήθειας που θα εκπορευόταν από ένα πνεύμα ευσπλαχνίας και φιλανθρωπίας. Ούτε και η ταξική συνείδηση μπορεί να λειτουργήσει ενοποιητικά, για δύο πολύ σοβαρούς λόγους. Εάν θέλουμε να προχωρήσουμε πέρα από τη συνήθη κομματική ρητορεία, διαπιστώνουμε ότι η έννοια της τάξης ως κοινωνική κατηγορία έχει καταστεί πολύ περισσότερο σύνθετη και ευμετάβλητη ως προς το περιεχόμενό της απ’ όσο θεωρούνταν στον 19ο αιώνα.[7] Όσον αφορά την εργατική τάξη ειδικότερα, εάν δεχτούμε ότι μπορούμε να αναφερόμαστε σε αυτή με κάποια αναλυτική ακρίβεια, καταγράφονται πολύ σημαντικές διαφορές ως προς το επίπεδο διαβίωσης και τις νοοτροπίες των μελών της σε διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες. Αλλά και το ιστορικό προηγούμενο δεν ευνοεί την επίτευξη πανευρωπαϊκής εργατικής αλληλεγγύης. Οι κοινές αξίες της εργατικής τάξης, ακόμα και σε μια εποχή που είχε τη δική της ηγεσία, μεγαλύτερη ομοιογένεια και συνοχή, καθώς και εντονότερη συλλογική συνείδηση και παρουσία, δεν απέτρεψε τα μέλη της από το να αλληλοεξοντωθούν επανδρώνοντας τους εθνικούς στρατούς των εμπολέμων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και διαψεύδοντας τις προσδοκίες των θεωρητικών του σοσιαλισμού. Επιπροσθέτως, ακόμα και εάν υποθέσουμε, για χάρη του επιχειρήματος, ότι μπορεί να επιτευχθεί πανευρωπαϊκή αλληλεγγύη στηριζόμενη σε μια συγκεκριμένη κοινή ταξική ταυτότητα, αυτή θα είναι αναγκαστικά περιορισμένης έκτασης καθώς προφανώς θα θέτει εκτός του πεδίου εφαρμογής τους Ευρωπαίους που ανήκουν σε διαφορετικές τάξεις. Ενδεχομένως να στρέφεται και εναντίον τους. Υπάρχει κάτι άλλο; Υπάρχει, αλλά θα πρέπει να μεταβούμε στο επίπεδο της ιδανικής θεωρίας. Αυτό είναι μια νόμιμη κίνηση, εάν συμφωνήσουμε με τον Ρωλς ότι ένας από τους ρόλους της πολιτικής φιλοσοφίας είναι να είναι «ρεαλιστικά ουτοπική», με την έννοια ότι δικαιούται να «δοκιμάζει τα όρια κάθε εφικτού πολιτικά ενδεχόμενου».[8] Σε αυτό το πλαίσιο, θεωρούμε ότι μια εκδοχή της ιδιότητας του πολίτη, η πολιτικο-συνταγματική, μπορεί θεωρητικά να δικαιολογήσει την επίδειξη αλληλεγγύης. Σύμφωνα με αυτήν, πολίτης είναι ένα πλήρες και ισότιμο μέλος μιας κυρίαρχης και αυτοδιοικούμενης πολιτικής κοινότητας. Αυτό σημαίνει παραδοσιακά ότι του αναλογεί ένα δίκαιο μερίδιο ως προς τα ωφελήματα και τα βάρη που κατανέμει στα μέλη της η εν λόγω συλλογικότητα. Τι συμβαίνει, όμως, όταν κάποιοι πολίτες χρειάζονται την ανάγκη έμπρακτης στήριξης προκειμένου να μπορούν να λειτουργήσουν ως ισότιμα μέλη της αυτοδιοικούμενης κοινότητας; Σε αυτή την περίπτωση, οι κατέχοντες ενισχύουν ποικιλοτρόπως τους μη κατέχοντες, χωρίς ωστόσο να τους τιμωρούν για την αδυναμία τους υποβιβάζοντάς τους σε πολίτες «δεύτερης κατηγορίας». Αυτό το κάνουν κινούμενοι από την απόλυτη αφοσίωσή τους στις συλλογικές αξίες που αντιπροσωπεύει η κοινότητα, καθώς και στην πολιτική ισότητα που διέπει τα μέλη της.[9] Για να επιτευχθεί μια τέτοια μορφή αλληλεγγύης στην ΕΕ αυτή θα πρέπει να μετεξελιχθεί σε μια ενιαία αυτοδιοικούμενη πολιτική κοινότητα. Οι θιασώτες αυτής της προοπτικής κάνουν λόγο για μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία, για τη μορφή της οποίας υφίστανται διαφορετικές απόψεις.[10] Το ζήτημα είναι πολύ μεγάλο για να συζητηθεί εδώ. Θα επιθυμούσαμε μόνο να αναφερθούμε σε μια προϋπόθεση, που πιστεύουμε ότι πρέπει να πληρωθεί προκειμένου να μπορεί να εκδηλωθεί ουσιαστική αλληλεγγύη στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας. Αυτό που εμποδίζει πολλούς Ευρωπαίους σήμερα να επιδείξουν αλληλεγγύη προς άλλους λαούς είναι το γεγονός ότι η εθνοτική ταυτότητα, ειδικά όπως καλλιεργήθηκε από το νεωτερικό έθνος-κράτος, συνεχίζει να αποτελεί το βασικό σημείο αναφοράς τους. Οι Ευρωπαίοι αυτοπροσδιορίζονται πρωτίστως ως Γερμανοί, Φιλανδοί, Σλοβένοι κ.ο.κ. και δευτερευόντως ως Ευρωπαίοι. Αυτή η εθνοτική διαφορά και όλο το σημασιολογικό φορτίο που μεταφέρει είναι αρκετή ώστε να αποτρέπει σε μεγάλο βαθμό την αξιακή ταύτιση με άλλους λαούς. «Όσο οι Ευρωπαίοι πολίτες βλέπουν τις κυβερνήσεις τους να δρουν στην ευρωπαϊκή σκηνή», επισημαίνει ο Χάμπερμας, «θα αντιλαμβάνονται τις διαδικασίες αποφάσεων σαν παιχνίδια μηδενικού αθροίσματος, στα οποία οι δικοί τους “παίκτες” θα πρέπει να επιβληθούν στους άλλους παίκτες».[11] Αυτό σημαίνει, κατά την άποψή μας, ότι εάν η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία αποτελέσει μια ομοσπονδία ευρωπαϊκών κρατών με τη μορφή που έχουν σήμερα, το πρόβλημα θα συνεχίσει να υφίσταται. Οι πολίτες θα αισθάνονται ότι έχουν δεσμεύσεις προς το έθνος-κράτος στο οποίο θα συνεχίσουν να ανήκουν καθώς και προς την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, οι οποίες μπορεί να αλληλοσυγκρούονται.[12] Γι’ αυτό θα χρειαστεί ένα εντελώς νέο ξεκίνημα, ανάλογο με αυτό που προσέφερε στην Αθήνα ο Κλεισθένης το 508 π.Χ. με την κατάργηση των παλαιών φυλών και τη δημιουργία νέων. Κανένα ευρωπαϊκό κράτος, με εξαίρεση αυτά που έχουν πολύ μικρό μέγεθος όπως η Μάλτα ή το Λουξεμβούργο, δεν θα εισέρχεται στην Ομοσπονδία με την τρέχουσα μορφή του, αλλά χωρισμένο σε δύο η περισσότερες επαρχίες που θα αυτοδιοικούνται με το δικό τους τοπικό κοινοβούλιο. Για παράδειγμα, η Ελλάδα θα μπορούσε να εισέλθει ως Βόρεια και Νότια Ελλάδα, με την πρώτη να περιλαμβάνει την Ήπειρο, την Μακεδονία, τη Θράκη και τα νησιά του Βορείου Αιγαίου και τη δεύτερη να περιλαμβάνει τις υπόλοιπες περιοχές της επικράτειας. Έτσι, η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία θα καταστεί το κράτος κάθε Ευρωπαίου πολίτη, ενώ η επαρχία στην οποία θα διαμένει θα του προσδίδει μια καινούργια τοπική ταυτότητα που θα είναι διαφορετική και λιγότερο περιεκτική και απαιτητική από την ταυτότητα του μέλους ενός νεωτερικού έθνους-κράτους.[13] Επειδή, όμως, αυτές οι εξελίξεις, αν και εφικτές, ενδέχεται να αποτελούν ευσεβείς πόθους που δεν φαίνεται, εκτός απροόπτου, να εκπληρώνονται στο άμεσο μέλλον, θα πρέπει εκ των πραγμάτων να ελπίζουμε ότι το κοινό συμφέρον –στο μέτρο που αυτό θα συνεχίσει να υφίσταται– ή/και η συμπάθεια –στο μέτρο που αυτή θα μπορούσε να ενισχυθεί– θα επιφέρουν αποτελέσματα ανάλογα με αυτά που θα μπορούσε να επιφέρει η ευρείας κλίμακας ενδοευρωπαϊκή αλληλεγγύη. [1] Διαβάζουμε στην ειδησιογραφία ότι το 83% των Γερμανών πολιτών επιθυμεί την έξοδο της Ελλάδας από την Ευρωζώνη, εάν η χώρα μας δεν δεχτεί μέτρα λιτότητας. [2] Βλ. σχετικά Steinar Stjernø, Solidarity in Europe: The History of an Idea, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2005. [3] Για τις γενικότερες φιλοσοφικές δυσκολίες που παρουσιάζουν καθολικές αντιλήψεις περί αλληλεγγύης, όπως αυτές που βασίζονται στην υποτιθέμενη «κοινή ανθρώπινη φύση», βλ. Richard Rorty, Contingency, Irony, and Solidarity, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 1989, σ. 189-198. [4] Urlich K. Preuss, «National, Supranational, and International Solidarity», στο Solidarity, επιμ. K. Bayertz, Kluwer, Ντόρντρεχτ 1999, σ. 283. [5] Jürgen Habermas, «Democracy, Solidarity and the European Crisis», διάλεξη στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λέουφεν, 26 Απριλίου 2013, διαθέσιμη στο http://goo.gl/IAMLLd [6] Για μια ιδιαίτερα εμπεριστατωμένη προσπάθεια να αντιμετωπισθεί η αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό το πρίσμα των θεσμοθετημένων σχέσεων αμοιβαιότητας που προκύπτουν από την από κοινού παραγωγή συλλογικών αγαθών όπως της κοινωνικής ασφάλισης βλ. Andrea Sangiovanni, «Solidarity in the European Union», Oxford Journal of Legal Studies, 33 (2013), σ. 213-241. [7] Για παράδειγμα, ο ορισμός του Έλστερ ότι «η τάξη αποτελεί μια ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι βασιζόμενοι σε ό,τι κατέχουν αναγκάζονται να δραστηριοποιούνται με τον ίδιο τρόπο, εάν επιθυμούν να αξιοποιούν τους πόρους τους με τον καλύτερο τρόπο» προτείνει μια σημαντικά διαφορετική αντίληψη από αυτή του κλασικού μαρξισμού. Jon Elster, Making Sense of Marx, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 1985, σ. 331. [8] John Rawls, Η δίκαιη κοινωνία: Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. Μια αναδιατύπωση, μτφρ. Φιλήμων Παιονίδης, Πόλις, Αθήνα 2006, σ. 28. [9] Εδώ μπορεί να σκεφτεί κανείς το αλληλέγγυον, δηλαδή την υποχρέωση που επέβαλε ο βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ το 1004 στους πλούσιους γαιοκτήμονες να πληρώνουν τους φόρους των πτωχών, όταν οι τελευταίοι βρίσκονταν σε αδυναμία. Επρόκειτο, ωστόσο, για να ένα μέτρο που επιβλήθηκε άνωθεν και γι’ αυτό είχε περιορισμένη διάρκεια. Βλ. Nicolas Oikonomidès, Fiscalité et exception fiscale à Byzance (IXe-XIe s.), Fondation Nationale de la Recherche Scientifique, Αθήνα 1996, σ. 142. [10] Βλ. ενδεικτικά Guy Verhofstadt, Οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης: Μανιφέστο για μια νέα Ευρώπη, μτφρ. Νίκος Ζαρταμόπουλος, Παπαζήση, Αθήνα 2006 και Jürgen Habermas, Για ένα σύνταγμα της Ευρώπης, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, Πατάκη, Αθήνα 2012. [11] Habermas, ό.π., σ. 178. [12] Για τις δυσκολίες που δημιουργούνται ως προς τη λειτουργία των ομοσπονδιακών δημοκρατιών από τις πολλαπλές δεσμεύσεις των πολιτών τους βλ. Sujit Choudhry, «Citizenship and Federations: Some Preliminary Reflections», στο The Federal Vision: Legitimacy and the Levels of Government in the United States and the European Union, επιμ. Kalypso Nicolaidis και Robert Howse, Oxford University Press, Οξφόρδη 2001. [13] Η ιδέα αυτή αποκλίνει από μια μακραίωνη παράδοση που θέλει οποιαδήποτε πρόταση για τον σχηματισμό μιας πανευρωπαϊκής πολιτικής συλλογικότητας να διακηρύσσει ότι προϋποθέτει τον σεβασμό είτε της ακεραιότητας των υπαρχόντων κυρίαρχων ευρωπαϊκών κρατών είτε των εθνοτικών ευρωπαϊκών ταυτοτήτων, όπως αυτές έχουν κάθε φορά διαμορφωθεί. Βλ. επ’ αυτού Ariane Chebel D’ Appolonia, «European Nationalism and European Union», στο The Idea of Europe: From Antiquity to the European Union, επιμ. Anthony Pagden, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2002.

Η αμφίβολη προοπτική της ενδοευρωπαϊκής αλληλεγγύης

Σύνδεση