Η ελίτ της καθυστέρησης

Σεραφείμ Φυντανίδης, 31 αξέχαστα χρόνια στο ξύλινο τιμόνι της «Ελευθεροτυπίας» και της «Κυριακάτικης Ε», Πατάκη, Αθήνα 2014, σελ. 332 Το παρακάτω κείμενο το τελείωσα το απόγευμα των Χριστουγέννων. Όσο καιρό διάβαζα το βιβλίο του Σεραφείμ Φυντανίδη (το διάβασα τρεις φορές) σκεφτόμουν να του προτείνω να κάνουμε μια μεγάλη συνέντευξη που θα φώτιζε πολλά σκοτεινά σημεία της ιστορίας της μεταπολίτευσης· είχα την ελπίδα ότι πολλά από αυτά τα πρόχειρα και ατελή σχέδια που έδωσε στο βιβλίο του ίσως έτσι να τα ολοκλήρωνε, εικονογραφώντας ένα τμήμα τής καθ’ ημάς μεγάλης και διαρκούς γιορτής της ασημαντότητας. Αργά το βράδυ των Χριστουγέννων πληροφορήθηκα ότι πέθανε, γι’ αυτό και ανέβαλα την προγραμματισμένη δημοσίευσή του στο τεύχος Ιανουαρίου. Προτίμησα να δημοσιεύσω αργότερα αυτούσιο το πλήρες κείμενο, χωρίς να το «ξαναχτενίσω», γιατί εκείνες τις ημέρες μάλλον θα το τροποποιούσα, και αυτό θα αλλοίωνε την ελεύθερη γνώμη που ήθελα να εκφράσω για το βιβλίο-ντοκουμέντο που πρόλαβε να αφήσει. Άλλωστε, είναι πιο χρήσιμη η δημοσίευσή του τώρα που ο «σοφός λαός» έγινε σοφότερος. Ξεκινώ με τη δήλωση ότι το κείμενο που διαβάζετε δεν αποτελεί κριτική στο σημαντικό, για την τεκμηριωτική αξία του, βιβλίο του Σεραφείμ Φυντανίδη, ούτε συνιστά αξιολογική κρίση για τον συγγραφέα του. Το χαρακτηρίζω σημαντικό γιατί θεωρώ ότι συμβάλλει στην αυτογνωσία μας, αρκεί βέβαια να το διαβάσουμε αναστοχαστικά. Κλείνοντάς το λυπήθηκα που δεν είχε άλλες τόσες σελίδες, κι ας είναι προφανέστατο ότι ο συγγραφέας του δεν έκανε καμιά προσπάθεια στοιχειώδους κριτικής θεώρησης, καμιά προσπάθεια αναστοχασμού. Λειτούργησε σαν φωτογράφος, που ούτε καν σχολιάζει, οι «φωτογραφίες» του όμως, ακόμη και πολύ πρόχειρα τραβηγμένες, είναι πολύτιμες. Θα εξηγήσω παρακάτω εν συντομία το γιατί και θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα αφήνοντάς τα να μιλήσουν μόνα τους. Είναι εκρηκτικό το υλικό που παρουσιάζει αυτό το βιβλίο μέσα από τις δραστηριότητες του εκδότη και του διευθυντή της εφημερίδας Ελευθεροτυπία (περίοδος 1975-2007), του Κίτσου Τεγόπουλου και του Σεραφείμ Φυντανίδη αντιστοίχως. Πολλοί από αυτούς που θα το διαβάσουν ίσως μιλήσουν για αφέλεια, αδιαφορία, ανεκδοτολογία, προχειρότητα, αποσπασματικότητα, επιλεκτική παρουσίαση γεγονότων, μισόλογα, ρηχότητα, αυτοπροβολή,… Πιο κοντά στην πραγματικότητα νομίζω ότι είναι να το δούμε σαν ένα μίγμα επιτηδευμένης αφέλειας μα και γυμνής ειλικρίνειας που κάποιοι ίσως και να τη χαρακτήριζαν κυνισμό. Σε μένα έδωσε το κλειδί για την ερμηνεία αφενός της άνετης επιβίωσης σε κλίμα αστείρευτου λαϊκισμού και αφετέρου της επιτυχίας ενός διευθυντή που άλλαξε τις αντιλήψεις περί ελευθεροτυπίας και έσερνε τον λοιπό Τύπο καθορίζοντας συνήθως την ατζέντα, αλλά αυτό δεν είναι το μείζον. Η μεγάλη προσφορά του βιβλίου είναι ότι ο συγγραφέας ζωγραφίζει με ταχύτητα πολλά πρόχειρα σχέδια γκράφιτι μιας ανέμελης, ευτυχισμένης, χορτάτης Ελλάδας, που αμπελοφιλοσοφεί αλλά μετά πηγαίνει στη χαρτορίχτρα ή στο σκυλάδικο, που διευθύνεται από μια εν πολλοίς λούμπεν πολιτική τάξη, με φωτεινές βέβαια εξαιρέσεις που όλο και λιγοστεύουν, την οποία λούμπεν τάξη επιλέγει ελεύθερα ο «σοφός ελληνικός λαός». Αν δεν υπήρχε αυτή η αθωότητα του «φωτογράφου» ενός αφιλτράριστου λαϊκιστικού υλικού (που κυριολεκτικώς δεν διαμεσολαβείται από τίποτε) και η προφορικότητα στη γραφή του Φυντανίδη το βιβλίο θα φαινόταν σαν ένα κείμενο πολιτικού κουτσομπολιού. Μιλώ επίσης για «αθωότητα», με τον τρόπο που την εκφράζει και η παροιμία για μια λαϊκή γυναίκα, η οποία θα μπορούσε να είναι η Ελλάδα του υπαρκτού λαϊκισμού όπως την περιγράφει ο Φυντανίδης: «—Από ποιον ’σαι γκαστρωμένη; —Λίγο απ’ όλους η καημένη». Φωτογραφίζει βέβαια αυτό που θέλει να βλέπει, και ασφαλώς αν ήθελε θα μπορούσε να «δει» και πολλά άλλα. Όμως είναι ένα πολύτιμο ντοκουμέντο, γιατί κανείς δεν τόλμησε μέχρι σήμερα να μιλήσει με τον δικό του τρόπο, χωρίς να εξαιρεί τον εαυτό του, τον οποίο αρκετές φορές εκθέτει με υπερβολικά πολλές “selfies” μαζί με την ελίτ της ανωριμότητας και της καθυστέρησης. (Εντυπωσιάζει η παράθεση ακόμη και ενός περιστατικού με Ινδό αστρολόγο «που τα είχε προβλέψει όλα τον Φεβρουάριο του 1967», μέχρι την κατάκτηση της εξουσίας το 1981 από τον Α. Παπανδρέου – βλ. σ. 264-268). Πρέπει να υπογραμμίσω βέβαια, προλαμβάνοντας όλες τις πιθανές ενστάσεις για το επίπεδο του Τύπου και των «λειτουργών» του, ότι ο Σεραφείμ Φυντανίδης ήταν μακράν ο καλύτερος από το περιβάλλον του και μάλιστα δημοσίευσε πράγματα που ουδέποτε θα δημοσίευε ο υπόλοιπος Τύπος, ούτε τότε ούτε σήμερα. Το ίδιο κάνει και με το βιβλίο του. Κανείς δεν αμφισβητεί την τόλμη και τον πλουραλισμό του, παρότι η Ελευθεροτυπία είχε σαφή αριστερό προσανατολισμό, με υπερβολικές εξάρσεις αριστερίστικου ακτιβισμού. Χάρις στην αθωότητα του «φωτογράφου» και την ατημελησία του Φυντανίδη, από τις σελίδες του βιβλίου του, από τα σύντομα σκίτσα των εκατό-διακοσίων λέξεων χωρίς περικοκλάδες ξεπετάγονται οι μικρές εικόνες της μεγάλης τοιχογραφίας. Αγιόκλημα υπάρχει μόνο όπου μιλά για τον Κίτσο, αλλά είναι ανθρώπινο. Εξάλλου την μεροληπτική αυτή εικόνα που δίνει στην αρχή την ανατρέπει με το συγκλονιστικό ντοκουμέντο για την υπόθεση Κοσκωτά και τον ρόλο του Τεγόπουλου, το οποίο παρουσιάζει στις σ. 158-164 υπό τον τίτλο «Γιατί, βρε Κίτσο;» (είναι διαθέσιμο στην ηλεκτρονική έκδοση του παρόντος). Για να περιγράψεις, λόγου χάρη, ποιος είναι και τι διέπραξε ο πολιτικός Ευάγγελος Βενιζέλος θα χρειαζόταν ένα τεράστιο βιβλίο. Μια όλη κι όλη «φωτογραφία» τού εν λόγω πολιτικού σαν αυτή που δίνει ο Φυντανίδης για το πώς ο Βενιζέλος αντιλαμβάνεται τους θεσμούς και τον ρόλο του ως υπουργού θα μπορούσε να είναι ένα καλό εισαγωγικό σημείωμα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σκίτσα της μάστιγας που εδώ θεωρείται διανόηση. Στα λίγα δημοσιεύματα για το βιβλίο του Φυντανίδη δεν είδα ούτε ένα σχόλιο επί της ουσίας όσων γράφει – παριστάνουν πως δεν τα είδαν! Γιατί; Διότι ο Σεραφείμ Φυντανίδης «φωτογραφίζει» την ελίτ της καθυστέρησης. Κι όμως, δεν θα μπορούσε να γραφτεί ένα βιβλίο ιστορίας της Ελλάδας της μεταπολίτευσης χωρίς να είναι βασική πηγή η Ελευθεροτυπία. Μιλά λοιπόν ένας αυτόπτης και συντελεστής της ιστορίας αυτών των 31 χρόνων. Αλλά, επαναλαμβάνω, δεν γράφει ιστορία – μας βοηθά να καταλάβουμε πού ζούμε! Παραμονή εκλογών του 1981 στο Καστρί. Ο Ανδρέας χορεύει αμπντάλικο ζεϊμπέκικο κι ο Γιώργος Βότσης (κάτω) του φωνάζει: «Άλα, τώρα θα έχουμε αλανιάρη πρωθυπουργό». Η απάντηση του Ανδρέα: «Γιασάν»! Τέλος, παρουσιάζω αυτό το βιβλίο, για να λάβει υπόψη του τις μαρτυρίες του Σεραφείμ Φυντανίδη ο ιστορικός του μέλλοντος, γιατί φοβούμαι ότι θα αγνοήσει ως μη «επιστημονικό» αυτό το πρωτογενές και ακατέργαστο υλικό… Ακολουθούν μερικές εικόνες της ελίτ της καθυστέρησης όπως τις απαθανάτισε ο συγγραφέας, χωρίς ο ίδιος να διανοείται ή να ενδιαφέρεται να πάρει κάποια απόσταση, να αναλύσει, να επανεξετάσει, να αξιολογήσει, να πάει κάτω από την επιφάνεια, να αναστοχαστεί. Απλώς ο «φακός» του αιχμαλωτίζει αντανακλάσεις στον καθρέφτη του λαϊκισμού – κι είναι περιττό να ψάχνει κανείς σ’ αυτό το βιβλίο κάτι περισσότερο, κάτι που δεν υπάρχει. Η μόνη σχετικά ολοκληρωμένη εικόνα που υπάρχει είναι η «φωτογραφία» της ελίτ της καθυστέρησης. (Όπου χρειάζεται κάποια διευκρίνιση για την κατανόηση κάποιου παραθέματος, παρεμβαίνω με πλάγια γράμματα ώστε να διακρίνεται από το κείμενο του Φυντανίδη). Πορτρέτο του Κίτσου Τεγόπουλου Μια χρονιά πήγαμε με τη σύζυγό μου και τον Κίτσο στο Παρίσι. Ένα βράδυ έκλεισε τραπέζι σε ένα «ρωσικό» καμπαρέ, το «Ρασπουτίν». Αυτό το νυχτερινό κέντρο ήταν διάσημο στις δεκαετίες ’60 και ’70 (σύχναζε εκεί και ο Αριστοτέλης Ωνάσης), αλλά όταν πήγαμε εμείς ήταν στα τελευταία του. Στο πάλκο μια μεγάλη ορχήστρα με μπαλαλάικες και πολλούς τραγουδιστές και τραγουδίστριες. Αλλά στα τραπέζια μόνο οι τρεις μας και άλλο ένα ζευγάρι στην άλλη άκρη. Κατά τις 2 τα ξημερώματα, ο Κίτσος κάλεσε όλη την ορχήστρα να έρθει στο τραπέζι μας και τους ζήτησε να τον συνοδεύουν, ενώ τραγουδούσε το «Στ’ άρματα, στ’ άρματα, εμπρός στον αγώνα», καθώς η μουσική του τραγουδιού ήταν γνωστή στους Ρώσους. Στο τέλος έδωσε ένα γερό πουρμπουάρ στους μουσικούς, οι οποίοι υποκλίθηκαν μπροστά του φωνάζοντας «χαρασό» («ευχαριστούμε» [ορθό: καλά]). (σ. 73-74) Μια χρονιά, όταν γύρισα από τη Μόσχα και του είπα ότι το μαυσωλείο του Λένιν το επισκέπτονται πλέον κυρίως τουρίστες, μου είπε μισογελώντας: «Όταν πας στη Μόσχα για να πάρεις συνέντευξη από τον Πούτιν, πες του ότι θέλω να αγοράσω εγώ το σκήνωμα του Λένιν για να το εκθέτω έξω από την Ελευθεροτυπία». Φυσικά, όταν τον Δεκέμβριο του 2001 πήγα στο Κρεμλίνο και πήρα εκείνη τη συνέντευξη από τον Πούτιν, δεν του το είπα... (σ. 79-80) Βαρδινογιάννης και Κόκκαλης Πάντως, ο Κίτσος διατηρούσε κάποιες σχέσεις με επιχειρηματίες. Κάποτε ήταν πολύ φίλος με τον Σωκράτη Κόκκαλη. Μετά με τον Θόδωρο Βαρδινογιάννη. Φαίνεται μά&shy;λιστα ότι ο δεύτερος υπήρξε η αιτία που ήρθε σε σύγκρουση με τον πρώτο. Το γιατί ακριβώς, ακόμα δεν το έχω μάθει. Ξέρω, όμως, ότι σχεδόν κάθε βράδυ ο Θόδωρος πέρναγε για καμιά ώρα, κατά τις 12 τα μεσάνυχτα, από το σπίτι του Κίτσου, πίνανε, μιλούσανε και καμιά φορά πήγαιναν μαζί στα μπουζούκια. Όταν πέθανε ξαφνικά στα πενήντα του χρόνια ο Θόδωρος Βαρδινογιάννης, ο Κίτσος κατέρρευσε. «Ορφάνεψε το σπίτι μου», μου είπε. Κάποτε, ο Σωκράτης Κόκκαλης μου είπε: «Είναι αχάριστος ο Κιτσάκος». Αλλά δεν μου εξήγησε το γιατί. Πριν από μερικά χρόνια, ακούστηκε ότι ο Τεγόπουλος είχε πάρει ένα γερό δάνειο από μια offshore εταιρεία, που ανήκε –έλεγαν– στους Βαρδινογιάννηδες. Όποτε τον ρώτησα γι’ αυτό, μου απάντησε το ίδιο: «Εσύ τη δουλειά σου, εγώ τη δουλειά μου». Πάντως, ποτέ δεν με πίεσε να γράψω κάτι υπέρ των Βαρδινογιάννηδων, οι οποίοι, εδώ που τα λέμε, δεν έκαναν δουλειές με το ελληνικό Δημόσιο όπως ο Κόκκαλης. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. (σ. 74-75) Πορτρέτο του Ευάγγελου Βενιζέλου Όπως γράφει ο Φυντανίδης, το 2001 ο μεγάλος νομομαθής και νομοθέτης Ευ. Βενιζέλος, τότε υπουργός Πολιτισμού, μετέβη μεσάνυχτα στο σπίτι του Τεγόπουλου (μαζί με τον τότε υφυπουργό Τύπου) «για να συζητήσουν κάποια ζητήματα, κυρίως για τον βασικό μέτοχο». Προηγήθηκαν σκληρές διαπραγματεύσεις για το θέμα της ώρας της συνάντησης – για τον τόπο ούτε λόγος. Παραθέτουμε την πλήρη περιγραφή όσων συνέβησαν στη μεταμεσονύκτια εκείνη συνάντηση. (…) Όταν το είπα στον Κίτσο, μου απάντησε: «Να έρθουν αύριο στο σπίτι μου στις 12 τα μεσάνυχτα. Να έρθεις κι εσύ». «Μεσάνυχτα;», αναφώνησαν οι δύο υπουργοί. Τελικά, μετά από πολλές διαπραγματεύσεις, το ραντεβού έγινε στις 11.30 το βράδυ. Ήρθαν με τους φακέλους τους οι δύο υπουργοί, πήγα κι εγώ. Ο Κίτσος έτρωγε μια μπομπότα που του είχαν στείλει από τα Τρίκαλα, έπινε βότκα και έλεγε στους υπουργούς ιστορίες από την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Οι υπουργοί με κοιτούσαν απελπισμένοι, καθώς η ώρα περνούσε και δεν είχε αρχίσει καμία συζήτηση. Ξαφνικά, κατά τις 12.30, μπαίνει στο σαλόνι ο Παμίνος Αναστασόπουλος, ένας πανέξυπνος χιουμορίστας, γιος παλιού βιομηχάνου και φίλος του Τεγόπουλου, που τον συναντούσε στις ολονυχτίες στο Κολωνάκι. Αριστερά, η πρώτη σελίδα της επιστολής Φυντανίδη προς Τεγόπουλο στις 28 Ιουλίου 1991. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο σχετικά με την υπόθεση Κοσκωτά και τον ρόλο του εκδότη της Ελευθεροτυπίας (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα της ARB). Δεξιά: Ο Ανδρέας Παπανδρέου υπογράφει το χαρτονόμισμα των 1000 δραχμών και το δίνει στον Τεγόπουλο για το στοίχημα που είχανε βάλει. Γιατί; Διότι λίγες μέρες πριν είχαν μιλήσει τηλεφωνικώς και ο Κίτσος του είχε πει ότι θα γίνει αξιωματική αντιπολίτευση. «Πάει στοίχημα ένα χιλιάρικο;», του είπε ο Κίτσος. «Πάει», είπε ο Ανδρέας. «Ω, καλησπέρα κύριοι υπουργοί», είπε και στρογγυλοκάθησε σε μια πολυθρόνα. Οι δύο υπουργοί κατάπληκτοι είχαν συνοφρυωθεί. Σε λίγο, ανοίγει η πόρτα και μπαίνει η Ματούλα, μια πασίγνωστη κολωνακιώτισσα, που χαιρέτισε τους δύο υπουργούς και άρχισε να λέει ιστορίες από τη ζωή της, τους έρωτές της, ακόμα και την περιπέτεια από μια φυλάκισή της. Αλλά δεν έφταναν όλα αυτά, κατά τις 2 τα ξημερώματα, μπουκάρει, «απρόσκλητος» βέβαια κι αυτός, ο Ανδρέας Μεταξάς, ένας πολύ γνωστός εξαρχειώτης, αθλητικός παράγων και ραδιοφωνικός παραγωγός. Στρογγυλοκάθησε κι αυτός και είπε στον Βενιζέλο με τη βραχνή του φωνή: «Κύριε υπουργέ, έχω γράψει μια μελέτη για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Μπορεί μήπως να μου την εκδώσει το υπουργείο Πολιτισμού;» Καταλαβαίνετε, ούτε ο Ιονέσκο δεν θα μπορούσε να περιγράψει αυτά που έγιναν εκείνο το βράδυ στο σαλόνι του Τεγόπουλου. Οι δύο υπουργοί έφυγαν κατά τις 2.30 το πρωί εκνευρισμένοι και προβληματισμένοι. Όταν μείναμε μόνοι μας, είπα στον Κίτσο που εξακολουθούσε να τρώει μπομπότα και να πίνει βότκα: «Καλά, τι είναι αυτό που έκανες σήμερα; Οι δύο υπουργοί έφυγαν έξαλλοι». Η απάντηση: «Δεν πάνε να γ... Εγώ θα τους πω τι θα κάνουν; Ας κάνουν ό,τι θέλουν και μετά τα λέμε από τις εφημερίδες μας». (σ. 76-77) Σύνταξη σε τριαντάρηδες! Οι λουδίτες του συνδικάτου των τυπογράφων τον Ιούνιο του 1980 κήρυξαν μεγάλης διάρκειας πόλεμο όταν επρόκειτο οι εφημερίδες να περάσουν από τη λινοτυπία στην φωτοσύνθεση. Αλλά το ζήτημα το έλυσε τελικά ο «χαρισματικός» Ανδρέας Παπανδρέου μετά την εκλογική νίκη του 1981, με τον μαγικό τρόπο του, τον οποίο πληρώνουμε ακόμη ακριβά. Όπως γράφει ο Σεραφείμ Φυντανίδης: …. Η νέα κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ έκανε μια συμβιβαστική πρόταση. Οι τυπογράφοι θα έπαιρναν σύνταξη από τα τριάντα τους χρόνια (!), αλλά όσοι ήθελαν θα μπορούσαν να μάθουν τη νέα τεχνολογία και να συνεχίσουν να δουλεύουν παίρνοντας επιπλέον τη σύνταξή τους. (σ. 143) Ο Ανδρέας Παπανδρέου, η «Αυριανή» και ο… ανεξάρτητος Τύπος Παραμονές εκλογών του 1981: (…) Και σε δεκαπέντε μέρες το συγκρότημα Λαμπράκη είχε αλλάξει στάση. Έγινε ΠΑΣΟΚ. Γι’ αυτό και ο Χρήστος Λαμπράκης είχε βάλει στη διεύθυνση των «Νέων» έναν έμπιστο του Ανδρέα από τα προχουντικά χρόνια, τον Γιάννη Καψή. Αυτές τις κινήσεις του ΠΑΣΟΚ τις ζήσαμε και αργότερα, όταν το 1981 κυκλοφόρησε το «Έθνος» του Γιώργου Μπόμπολα με διευθυντή τον Αλέκο Φιλιππόπουλο. Τότε, ο Μαρούδας, υπουργός τύπου του ΠΑΣΟΚ, τα έδινε όλα στο «Έθνος» και παραπλανούσε την «Ε» και τα «Νέα». Ένα σημαντικό ρόλο έπαιζε και η «Αυριανή», η οποία έλεγε όσα δεν ήθελε να λέει ο Ανδρέας. (…) Στις παραμονές των εκλογών του 1981, πήρα μια άλλη μεγάλη συνέντευξη από τον Ανδρέα Παπανδρέου με είκοσι δύο συγκεκριμένα ερωτήματα (με παρακάλεσε να κόψουμε δύο: το ένα αφορούσε τους βασιλόφρονες. «Άσ’ το», μου είπε γελώντας. «Αυτοί είναι τόσο εξοργισμένοι με τον Καραμανλή που έκανε το δημοψήφισμα και έδιωξε το βασιλιά και μάλλον θα ψηφίσουν εμάς». (…) Σε εκείνη τη συνάντησή μου με τον Ανδρέα στο Καστρί, θυμάμαι δύο άλλα περιστατικά. Μου είπε, μεταξύ άλλων, ότι όταν γίνει κυβέρνηση το ΠΑΣΟΚ θα αλλάξουν όλα τα πράγματα στον Τύπο, προς το καλύτερο. «Θέλω ένα Τύπο υπεύθυνο, ανεξάρτητο, χωρίς ακρότητες και ύβρεις». «Σύμφωνοι, κύριε πρόεδρε. Αλλά έχουμε κάτι περιπτώσεις φιλικών σας εφημερίδων, που γράφουν ακραία πράγματα εναντίον εκδοτών και άλλων εφημερίδων. Όπως η “Αυριανή”» «Τι λες; Δεν το έχω προσέξει» «Ναι, κύριε πρόεδρε. Αλλά αυτή η εφημερίδα έχει κάθε μέρα στην προμετωπίδα της τον τίτλο “Ανδρέας Παπανδρέου, η Αυριανή εκφράζει το λαϊκό αίσθημα”». «Μπα; Δεν το έχω προσέξει. Αγγέλα –φώναξε στην Κοκόλα– φέρε μου μια “Αυριανή”». Του έφερε. Την είδε και μου είπε: «Αυτό αύριο θα φύγει από αυτή την εφημερίδα». Πέρασαν αρκετά χρόνια για να φύγει. Μπορεί και να το ξέχασε... Βέβαια, αργότερα, ο Γιώργος Κουρής εγκατέλειψε τον Ανδρέα, αλλά για άλλους λόγους. Κάτι παραπάνω θα ήξερε από εμάς αυτός ο δαιμόνιος Κεφαλλονίτης, ή κάτι θα ζητούσε και δεν το πήρε. (σ. 89-90) Σκάνδαλο Κοσκωτά Στις σ. 147-165 περιγράφει το σκάνδαλο Κοσκωτά και καταλήγει με την εκτίμηση: «Ακόμα δεν ξέρω τι ήταν αυτό που έσπρωξε τον Κίτσο να διαφοροποιηθεί και να πει όσα είπε στο Ανώτατο Δικαστήριο. Εκβιάστηκε; Απειλήθηκε; Χρηματίστηκε; Δεν ξέρω. Το πιθανότερο είναι ότι δεν μπορούσε να αντέξει το βάρος μιας καταδίκης του Ανδρέα Παπανδρέου (…) Αυτή η περιπέτεια μάς κόστισε τότε και κυκλοφοριακά. Ώσπου ήρθε η υπόθεση του τρομονόμου και η φυλάκισή μου και τότε όλα άλλαξαν για εμάς προς το καλύτερο.». Στη συνέχεια (σ. 167-185) παρουσιάζει την υπόθεση τής –χάριν λαϊκιστικής κατανάλωσης– φυλάκισής του στον Κορυδαλλό το 1991 μετά τη δημοσίευση προκήρυξης της «17 Νοέμβρη» μαζί με άλλους πέντε «ανεξάρτητους» διευθυντές εφημερίδων, κορυφαίους εκπροσώπους της λούμπεν δημοσιογραφίας – όλοι ουσιαστικά αυριανιστές (εξαιρέσει του μέλους του ΚΚΕ Χ. Θεοχαράτου, εκπροσώπου ενός άλλου είδους απολιθωμένου λαϊκισμού): Κ. Κοντοπάνος (Αυριανή), Κ. Γερονικολός (Δημοκρατικός Λόγος), Χ. Θεοχαράτος (Έθνος), Δ. Μαρούδας (Νίκη), Σπ. Καρατζαφέρης (48 Ώρες), Κ. Παπαϊωάννου (Ποντίκι). Όλη δηλαδή σχεδόν την βιτρίνα ενός λαϊκισμού χωρίς όρια. Πορτρέτο Κωνσταντίνου Μητσοτάκη Με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη συναντήθηκα αρκετές φορές, κυρίως στο γραφείο του, στην οδό Αραβαντινού. Ένα πράγμα μού έκανε εντύπωση: Σε αντίθεση με τον Καραμανλή ή τον Ανδρέα, δεν αντιδρούσε με θυμό όταν του έλεγα πράγματα που τον ενοχλούσαν, όπως τα της Αποστασίας του 1965. Ποτέ δεν γράψαμε κάτι καλό γι’ αυτόν και την κυβέρνησή του, αλλά ποτέ δεν αντέδρασε θυμωμένος. Όλα τα συζητούσε με ψυχραιμία. (…) Ο Μητσοτάκης ήταν φίλος του Κίτσου από τα χρόνια της δικτατορίας στο Παρίσι. Αλλά η εφημερίδα μας ποτέ δεν τον στήριξε, κυρίως μετά την περιπέτεια με τον Άρη Βουδούρη. Πάντως, ήταν ο μόνος ως τότε πολιτικός αρχηγός που παραιτήθηκε την επομένη της ήττας του κόμματός του, το 1993. Αργότερα μου είπε: «Ήταν λάθος μου. Έπρεπε να μείνω, αλλά εγώ έχω το φιλότιμο του Κρητικού και έφυγα. Μην ξεχνάς ότι στα τριάμισι χρόνια που κυβέρνησα τη χώρα, δεν ακούστηκε τίποτα για ένα μεγάλο οικονομικό σκάνδαλο. Ας όψεται αυτός που με πρόδωσε». Εννοούσε βεβαίως τον Αντώνη Σαμαρά… Εδώ που τα λέμε, πράγματι δεν θυμάμαι κανένα μεγάλο σκάνδαλο στα τριάμισι χρόνια της κυβέρνησής του. Μόνο εκείνη την ιστορία με τις υποκλοπές θυμάμαι, στις οποίες είχαν πάρει μέρος ο Γρυλλάκης και ο Μαυρίκης. (σ. 278 και 280) Τα ήθη του ΚΚΕ (…) Σε μια στιγμή, με πήρε στο τηλέφωνο ο Μίμης Ανδρουλάκης, δυναμικό στέλεχος τότε του ΚΚΕ, και μου είπε: «Κύριε Φυντανίδη, μάθαμε ότι έχετε ένα γκάλοπ που το θεωρούμε κατασκευασμένο. Αν το δημοσιεύσετε, θα γίνει χαμός. Θα σας καταγγείλουμε ως προβοκάτορες». Εκείνη τη στιγμή μπήκε στο γραφείο μου ο Κίτσος. Άκουσε τον διάλογό μας και πήρε το ακουστικό. Είπε του Ανδρουλάκη: «Δώσε μου τον Χαρίλαο». Ο Ανδρουλάκης τού τον έδωσε. «Άκουσε να σου πω», του είπε ο Κίτσος θυμωμένος, «αυτό το γκάλοπ μπορεί και να μην το δημοσιεύαμε. Ύστερα όμως από αυτά που είπε ο δικός σου στον Φυντανίδη, θα το δημοσιεύσουμε αύριο». Έτσι κι έγινε. Το τι ακούσαμε τότε από το ΚΚΕ δεν λέγεται. Οι ντουντούκες βούιζαν στις γειτονιές με το σύνθημα: «Μην αγοράζετε “Ελευθεροτυπία”, είναι όργανο των Αμερικανών»! (σ. 113) Μια καλή αφορμή για καταγγελία Πιο συγκεκριμένα, όταν στην πορεία του Πολυτεχνείου τον προηγούμενο χρόνο, οι αστυνομικοί χτύπησαν τον Στάθη Παναγούλη και τον έστειλαν στο νοσοκομείο. Εκείνο το βράδυ ο Κίτσος είχε τα κέφια του. Μου είπε: «Πιστεύω ότι ο Στάθης έκανε καμιά μαλακία και γι’ αυτό τον έδειραν. Αλλά είναι αφορμή να γράψουμε ένα κύριο άρθρο και να καταγγείλουμε –προσέξτε– την αισχρή χουντική μειοψηφία που εξακολουθεί να δρα στα Σώματα Ασφαλείας». (σ. 125) Η Δικαιοσύνη στο ύψος της! Το 1979, ο Σπύρος Καρατζαφέρης έγραψε ένα ρεπορτάζ στο οποίο υποστήριζε ότι ο Λάτσης τροφοδοτούσε μυστικά τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις με καύσιμα. Έξαλλος ο καπεταν-Γιάννης μάς μήνυσε. Η δίκη κράτησε τέσσερις μέρες. Ήταν και ο ίδιος εκεί μαζί με τους δικηγόρους του. Κάθε τόσο σήκωνε το δάχτυλο και μας έβριζε με το δικό του τρόπο. Διαμαρτυρηθήκαμε πολλές φορές στον πρόεδρο, αλλά εκείνος συνέχιζε. Κάποια στιγμή, γυρίζω και του λέω σιγανά: «Της μάνας σου ο κώλος». Και, ω του θαύματος, ο κυρ-Γιάννης ενθουσιάστηκε. «Αυτός μ’ αρέσει», είπε γελώντας. Από αριστερά: οι Σεραφείμ Φυντανίδης, Αλέξανδρος Λυκουρέζος, Γιώργος Γραμματικάκης, ο σκιτσογράφος Κυρ και ο Κώστας Ζουράρις, τραγουδούν στο Ηρώδειο τον Αύγουστο 2004. Εδώ που τα λέμε, δεν είχαμε και πολλά στοιχεία από την έρευνα. Ο εισαγγελέας πρότεινε την καταδίκη μας. Αλλά το δικαστήριο μάς απήλλαξε «λόγω δεδικαιολογημένου ενδιαφέροντος», κ.τ.λ., κ.τ.λ. Κόκαλο ο κυρ-Γιάννης, ενθουσιασμός στο δικαστήριο. Η γραμματέας της έδρας σήκωσε το χέρι της αγωνιστικά και μας χειροκρότησε, γι’ αυτό και παραπέμφθηκε στο πειθαρχικό. Στην αίθουσα γινόταν χαμός από τις επευφημίες του κοινού. Μερικοί μας σήκωσαν στους ώμους τους. Εκείνο που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι με πλησίασαν δύο χωροφύλακες, φρουροί του δικαστηρίου, με φίλησαν και μου έδειξαν στην εσωτερική πλευρά της στολής τους το σήμα του ΠΑΣΟΚ! Τότε πείστηκα ότι το πολύ σε ένα-δύο χρόνια το ΠΑΣΟΚ θα γινόταν εξουσία. Λίγα χρόνια μετά, πήγα στα Γιάννενα για μια άλλη δίκη. Βγαίνοντας από το ξενοδοχείο, με σταμάτησε ένας άγνωστος. «Εισαγγελέας τάδε», μου λέει. «Με θυμάστε; Ήμουν εισαγγελέας σε εκείνη τη δίκη με τον Λάτση». «Α, ναι, θυμάμαι. Είχατε προτείνει την καταδίκη μας». «Βέβαια, αγαπητέ κύριε Φυντανίδη. Εγώ ορθώς ζήτησα την καταδίκη σας και το δικαστήριο ορθώς σας απήλλαξε». «Πώς συμβιβάζονται αυτά, κύριε εισαγγελεύ;» «Σύμφωνα με τα στοιχεία της δίκης, ήσασταν ένοχοι. Αλλά, αν καταδικαζόσασταν, πιθανόν και να έκλεινε η “Ελευθεροτυπία”, την οποία σέβομαι πολύ. Ενώ ο κ. Λάτσης δεν έπαθε τίποτα. Καταλάβατε;» «Κατάλαβα». Πάντως, μετά από αυτή τη δίκη, Λάτσης και Τεγόπουλος έγιναν φίλοι, όπως και εγώ με την κόρη του, την Μαριάννα, και τον αξέχαστο Νίκο Κούρκουλο. (σ. 127-129) Η περιπέτεια του Χρηματιστηρίου Το 1999, μπήκαμε σε μια άλλη περιπέτεια. Την εισαγωγή της «Χ.Κ. Τεγόπουλος Α.Ε.» στο Χρηματιστήριο Αθηνών. Ήταν η εποχή που στη Σοφοκλέους γινόταν χαμός. Οι τιμές των μετοχών ανέβαιναν με ιλιγγιώδη ρυθμό και η κυβέρνηση Σημίτη, δια στόματος του υπουργού Οικονομικών, του Γιάννου Παπαντωνίου, πανηγύριζε, λέγοντας ότι αυτό δείχνει την άνοδο της ελληνικής οικονομίας. Οι Έλληνες πίστευαν ότι από τη μια μέρα στην άλλη θα γίνονταν πλούσιοι, ποντάροντας στο καζίνο που λεγόταν «Χρηματιστήριο Αθηνών». Όταν μπήκαμε στο Χ.Α., η τιμή της μετοχής μας ανέβαινε κάθε μέρα. Αν θυμάμαι καλά, κάποτε έφτασε τις 28.000 δραχμές (τώρα έχει 0,038 του ευρώ). (….) Ο ίδιος [ο Τεγόπουλος] ήταν αμετάπειστος [να πουλήσει μετοχές]. «Θα πάει η μετοχή πάνω από τις τριάντα χιλιάδες δραχμές και μετά θα πουλήσω», έλεγε. Τότε, λοιπόν, δανείστηκε προσωπικά από την Alpha Bank είκοσι δισεκατομμύρια δραχμές. Μόνο που μετά την κατάρρευση του χρηματιστηρίου, η μετοχή κατέρρευσε και το δάνειο δύσκολα μπορούσε να εξυπηρετηθεί. (σ. 144-145) Παζάρι με τον ΕΛΑ… Υπήρχε και ο ΕΛΑ. Κάθε τόσο τηλεφωνούσαν και ζητούσαν τον Γιάννη Κανελλάκη για να του πουν ότι έβαλαν βόμβα στο τάδε σημείο. Ένα βράδυ, ο Γιάννης ήταν στο γραφείο μου όταν τον πήραν στο τηλέφωνο. «Δώσ’ το μου», του λέω. Άκουσα μια γυναικεία φωνή να βεβαιώνει ότι στη 1 μετά τα μεσάνυχτα θα σκάσει βόμβα στο τάδε σημείο. «Άκουσέ με», της είπα. «Σταματήστε να βάζετε τις βόμβες μετά τα μεσάνυχτα». «Γιατί;», με ρωτάει θυμωμένη. «Γιατί την ώρα που οι εργαζόμενοι ετοιμάζονται να πάνε να κοιμηθούν, τους γυρίζετε πίσω και τους ταλαιπωρείτε προκειμένου να γράψουν για την ενέργειά σας». «Τι να κάνουμε τότε;». «Να βάζετε τις βόμβες μετά τις 9 ή τις 10». «Καλά, θα το συζητήσουμε με τους συντρόφους μας». Έτσι κι έγινε. Άρχισαν να βάζουν τις βόμβες στην Αθήνα πιο νωρίς. Αυτή ήταν η μόνη διαπραγμάτευση που έχω κάνει με τρομοκρατική οργάνωση. Όταν το αφηγήθηκα στον Αντώνη Σαμαράκη, ενθουσιάστηκε και το έκανε διήγημα στη συλλογή «Μόκο ρε». (σ. 186-187) Το δαχτυλίδι στον Γιώργο Τα πράγματα για τον Σημίτη και την κυβέρνησή του άρχισαν να χαλάνε προς το τέλος του 2003. Αρχές του 2004, αποφάσισε να φύγει από αρχηγός του ΠΑΣΟΚ, αλλά να μείνει πρωθυπουργός ως τις εκλογές. Είναι γνωστό ότι, αντί να κάνει κομματικές διαδικασίες για τη διαδοχή, έδωσε το δαχτυλίδι στον Γιώργο Παπανδρέου. Έτσι, στις εκλογές του Μαρτίου του 2004, ο Γιώργος έχασε, χωρίς να έχει προϋπάρξει έστω για λίγους μήνες πρωθυπουργός, όπως είχε συμβεί το 1996 με τον Σημίτη. Κάποτε ρώτησα τον Σημίτη γιατί βιάστηκε τόσο και έδωσε το δαχτυλίδι στον Γιώργο. «Μα αυτό έδειχναν οι δημοσκοπήσεις», μου είπε. Λάθος βέβαια, όπως έκανε και άλλα λάθη, μαζί με διάφορα καλά, αλλά πάντως έζησε την πιο λαμπρή, αν και σε μεγάλο βαθμό εικονική, οικονομική ανάπτυξη του τόπου μας. Το κακό για τον Κώστα Σημίτη, είναι ότι στη διάρκεια της πρωθυπουργίας του έγιναν πολλά αρνητικά, με αποτέλεσμα τώρα να δικάζονται, να καταδικάζονται ή να κατηγορούνται υπουργοί του και συνεργάτες του, όπως ο Άκης Τσοχατζόπουλος, ο Τάσος Μαντέλης, ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου, ο Γιάννος Παπαντωνίου, ο «στρατηγός» Θεόδωρος Τσουκάτος. Δεν μπόρεσε ποτέ να τους ελέγξει; Μήπως κάποτε πρέπει να μιλήσει για όλα αυτά; Όπως και να το κάνουμε, έχει και ο ίδιος πολιτικές ευθύνες. Πρωθυπουργός ήταν. (σ. 276-277) Δυο “selfies” Με τη Λιλή Ζωγράφου Ένα που έχει χαραχτεί στη μνήμη μου ιδιαίτερα είναι το άρθρο της αξέχαστης Λιλής Ζωγράφου, που δημοσιεύθηκε στην «Ε», στις 5 Οκτωβρίου 1991, με τον τίτλο «Το πένθος ταιριάζει στη Δεξιά». Κατέληγε: «Και ο κ. πρωθυπουργός τυρβάζει περί τρομονόμων. Ας ελπίσουμε πως όλοι αυτοί της πολιτικής γενιάς του Μητσοτάκη μάς τελειώνουν όπου να ’ναι και πως ο ελληνικός κόσμος θα καλέσει πρίγκιπες του πνεύματος και του ήθους σαν τους Δημήτρη Τσάτσο, Κωνσταντίνο Τσουκαλά, Σεραφείμ Φυντανίδη, Σπύρο Πλασκοβίτη, να σώσουν την σπαραγμένη Ελλάδα». (σ. 172) Με τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο Περιγράφει τον «Αρμαγεδδώνα Χριστόδουλο», το χουντικό του παρελθόν και τον «πόλεμο των ταυτοτήτων». Και καταλήγει: Το 2007, πήρα ένα τηλεφώνημα από κάποιον ιδιαίτερο του Χριστόδουλου: «Ο αρχιεπίσκοπος επιθυμεί να γευματίσετε με τη σύζυγό σας μαζί του και γι’ αυτό σας προσκαλεί στο αρχιεπισκοπικό μέγαρο στο Παλαιό Ψυχικό». Πήγαμε και οφείλω να πω ότι ήταν μια πολύ θερμή συνάντηση. Με εκλεκτό φαγητό, όχι νηστίσιμο, και με πολλά αστεία, ανέκδοτα και πειράγματα. Σε μια στιγμή του είπα: «Είστε σπουδαίος ιεράρχης, μακαριότατε, αλλά μερικές φορές το παρακάνετε όταν μπλέκετε με την πολιτική». «Εγώ; Πότε το έκανα αυτό;» «Να, προ ημερών είπατε ότι χαρήκατε διότι νίκησε η Δεξιά του Κυρίου». «Μα αυτό το έχει πει ο Απόστολος Παύλος». «Σύμφωνοι. Αλλά δεν το είπε την επομένη των εκλογών που κέρδισε η ΝΔ». Έπεσε νέο γέλιο και τελικά χωρίσαμε σε πολύ ωραίο κλίμα. Στην εξώπορτα του αρχιεπισκοπικού μεγάρου, ο Χριστόδουλος έγνεψε σε ένα βοηθό του, ο οποίος μας έφερε ένα μεγάλο χάρτινο κιβώτιο. Όταν το ανοίξαμε, είδαμε μέσα μια μικρή μοτοσικλέτα. «Για το γιο σας, τον Λευτεράκη», μας είπε ο Χριστόδουλος. «Να έχει την ευχή μου». Εκείνη τη στιγμή συγκινήθηκα και τα ξέχασα όλα. Μετά από ενάμισυ χρόνο ο Χριστόδουλος αρρώστησε βαριά και πέθανε, μάλλον πρόωρα. Εύχομαι ο Θεός να τον έχει βάλει στον παράδεισο, γιατί, εκτός των άλλων, ήταν ιεράρχης με πολύ χιούμορ. (σ. 246-247)

Σύνδεση