Παιδιά θαύματα;

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Darrin M. McMahon, Divine Fury: A History of Genius [Θεία μανία: Μια ιστορία της ιδιοφυΐας], Basic Books, 312 pp. Όποιος επισκέπτεται συχνά ερευνητικές βιβλιοθήκες στην Ευρώπη ή τη Βόρεια Αμερική γνωρίζει ότι δεν είναι ασυνήθιστο να συναντήσει εκεί ανθρώπους εκ πρώτης όψεως μάλλον συγκρατημένους, με εκκεντρική όμως –περιέργως πώς– κόμη και αχτένιστα τσουλούφια που πετάγονται με ιδιότυπη ανεμελιά από τα ωχρά ανδρικά κρανία τους. Μπορεί κανείς και σήμερα να συναντήσει τον εκκεντρικό γεητσιανό δανδή, ωστόσο το ελαφρώς αναμαλλιασμένο αϊνστανικό αρχέτυπο φαίνεται ότι κατέχει τα πρωτεία στον ακαδημαϊκό κόσμο, όπως ακριβώς και το αντίστοιχο μπετοβιανό κατέχει προ πολλού τα πρωτεία στον κόσμο της μουσικής. Αυτό και μόνο το φαινόμενο, ο κάπως ενοχλητικός πιθηκισμός των επιφανειακών χαρακτηριστικών της ιδιοφυΐας, αποκαλύπτει μιαν ερζάτς ποιότητα στην ιδέα της ιδιοφυΐας που μας έχει κληροδοτηθεί. Ακόμα και στους πιο περίτρανους ναούς της πνευματικής μεγαλουργίας, η συγκεκριμένη έννοια συσχετίζεται ατυχώς με κάτι το εν πολλοίς θεατρικό, αλλόκοτο, φαιδρό. Το έργο του Ντάριν Μ. Μακ Μάχον Divine Fury (Θεϊκή μανία) δεν αποφεύγει να θίξει το αλλόκοτο και το φαιδρό, ούτε το ενοχλητικό και το επικίνδυνο. Πολλοί στις μέρες μας χρησιμοποιούμε τους όρους «ιδιοφυΐα» και «ιδιοφυές» απλώς και μόνο για να δηλώσουμε τον θαυμασμό μας προς ένα πρόσωπο ή επίτευγμα εξαιρετικής και μη ερμηνεύσιμης ευφυΐας. Όπως όμως καταδεικνύει η πλούσια αφήγηση του Μακ Μάχον, ο όρος έχει προσλάβει, σε όλη τη μακρά ιστορία του, συνδηλώσεις που υπερβαίνουν κατά πολύ τον κοινώς νοούμενο αυτόν πυρήνα, οδηγώντας μας στη σφαίρα της δεισιδαιμονίας, της κακής επιστήμης και της ευπείθειας σε αμφιλεγόμενες μορφές αυθεντίας. Παρ’ όλα αυτά, το βιβλίο κλείνει με μια απροσδόκητη θρηνητική νότα για το γεγονός ότι η «ιδιοφυΐα», με την πιο ακραία εκδοχή του όρου, έχει δώσει τη θέση της σε πιο τετριμμένες χρήσεις, σε μια κουλτούρα στην οποία ο καθένας είναι ιδιοφυΐα σε κάτι και όπου ακόμα και τα βρέφη μπορούν να χαρακτηρίζονται «μωρά Αϊνστάιν». Η λατρεία της «μεγάλης εξαίρεσης», του ανθρώπου που η μεγαλοσύνη του είναι απροσπέλαστη και απαράμιλλα μοναδική έχει εύλογα ατονήσει, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Με την ελεγειακή όμως αυτή κατακλείδα ο Μακ Μάχον μοιάζει να υπαινίσσεται πως η απώλειά της θα μπορούσε κατά κάποιο τρόπο να μας κάνει φτωχότερους. Στη συναρπαστική αφήγησή του δεν μας λέει μόνο ότι η εποχή της ιδιοφυΐας έχει παρέλθει αλλά και ότι οι σπόροι της καταστροφής της έχουν πέσει στο έδαφος προ πολλού. Ο όρος «ιδιοφυΐα», με την έννοια που έλαβε κατά τη νεότερη εποχή, υιοθετήθηκε τον 18ο αιώνα και αποτελεί σύζευξη των λατινικών όρων genius και ingenium. Genius ήταν για τους Ρωμαίους η θεότητα που μας συνοδεύει από τη σύλληψή μας, αυτή που μας αποδίδει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, αν και αποτελεί μια υπερφυσική δύναμη εξωτερική προς εμάς. Ο συγγενής όρος ingenium αναφερόταν στις εσωτερικές τάσεις και κλίσεις μας, στην εγγενή μας φύση. Ο Μακ Μάχον, ανιχνεύοντας την αφετηρία των συγκεκριμένων ιδεών στον ελληνικό κόσμο, αναλύει διεξοδικά τη συνάφειά τους κυρίως προς τον φιλοσοφικό στοχασμό γύρω από το σωκρατικό δαιμόνιο, την πλατωνική ιδέα ότι η ποίηση αποτελεί προϊόν «θείας τρέλας» και την αριστοτελική άποψη περί διάκρισης του νου βάσει θεμελιωδών διαφορών. Γιατί άραγε οι άνθρωποι της νεότερης εποχής χρειάζονταν έναν όρο όπως αυτός, έναν όρο στον οποίο φυσικά χαρακτηριστικά συγχωνεύονται με υπερφυσικές συσχετίσεις; Η αφήγηση του Μακ Μάχον δεν έχει, όπως ενδεχομένως θα περιμέναμε, τις ρίζες της στο ανεξήγητο συγκεκριμένων ανθρώπινων επιτευγμάτων, στην αντιλαμβανόμενη αδυναμία κατανόησής τους με αμιγώς φυσικούς όρους. Αντίθετα, υποστηρίζεται πως αυτό που δημιούργησε την ανάγκη για μια σύλληψη αυτού του είδους ήταν δύο θεμελιώδεις μεταβολές στην ανθρώπινη σκέψη. Η πρώτη έγκειται στη σταδιακή απομάγευση του κόσμου, η οποία λειτούργησε κατά τρόπο ώστε ο Θεός να φαίνεται τελικά ολοένα και πιο αποκομμένος από την ανθρώπινη ζωή, καθώς διαβρώθηκε η πίστη στους μεσολαβητές του – πνεύματα, αγγέλους, προφήτες, αποστόλους και αγίους. Ο Μακ Μάχον διατείνεται ότι τούτο δημιούργησε ένα αίσθημα εγκατάλειψης, μιαν ανάγκη «διασφάλισης ότι κάποια ξεχωριστά όντα εξακολουθούν να δίνουν ζωή στο σύμπαν». Η δεύτερη σημαντική μεταβολή, μας λέει ο Μακ Μάχον, ήταν η πίστη, από τον 17ο αιώνα και μετά, στη φυσική ισότητα όλων των ανθρώπων, μια πίστη που επέφερε –ως δυναμική αντίδραση σε αυτή– την αδιάλλακτη αποδοχή φυσικά ανώτερων όντων. Η λατρεία της ιδιοφυΐας προέκυψε ως απάντηση στη διττή αυτή πρόκληση, την αναγνώριση ενός είδους ύπαρξης «που περπάτησε εκεί όπου κάποτε περπάτησαν άγγελοι και θεάνθρωποι». Ως εκ τούτου, σε μια εποχή κατά την οποία προχώρησαν ραγδαία τόσο η εκκοσμίκευση όσο και ο εξισωτισμός, η έννοια της «ιδιοφυΐας» φαίνεται ότι ήταν ευθύς εξαρχής επισφαλής. Η αφήγηση του Μακ Μάχον δεν κινείται γύρω από τα μυστήρια που περιβάλλουν τις μεμονωμένες ιδιοφυΐες. Θα λέγαμε, ότι ο ίδιος γνέφει μάλλον αδιάφορα προς το μέρος τους: Οι ιδιοφυΐες μετέφραζαν, αποκωδικοποιούσαν και αποκρυπτογραφούσαν τα μυστήρια του σύμπαντος, καθιστώντας παράλληλα το σύμπαν πιο βαθύ, πιο σύνθετο και πιο δυσνόητο…. Θαύματα αυτές οι ίδιες, έκαναν θαυμαστό τον κόσμο με τις αποκαλύψεις και τις δημιουργίες τους…. Οι ιδιοφυΐες παρείχαν τη διαβεβαίωση ότι το σύμπαν εξακολουθούσε να είναι μαγικό μέρος. Στο σύνολό τους, τα επιτεύγματά τους εντάσσονται σε μια ιστορία αντίδρασης και οπισθοδρόμησης, την οποία καλούμαστε να αποδοκιμάσουμε. Είναι δε ουκ ολίγα αυτά που παρουσιάζονται προς αποδοκιμασία στις αναλυτικές και παραστατικές επόμενες σελίδες του βιβλίου. Η εκτόπιση της ιδέας ότι η ιδιοφυΐα, νοούμενη ως ιδιοφυΐα σε κάτι το ειδικό, εκδηλώνεται στις ιδιαίτερες ικανότητες ενός ατόμου, και ο μετασχηματισμός της στην ιδέα της ιδιοφυΐας ως «ενιαίας σταθεράς», ως δύναμης που μπορεί δυνητικά να χρησιμοποιηθεί από τον κάτοχό της σε οποιοδήποτε πεδίο. Η απόδοση βιολογικής βάσης σε αυτό τον νέο τύπο ανθρώπινου όντος, «την ιδιοφυΐα» [ή τη μεγαλοφυΐα] όπως ονομάζεται. Η ρατσιστική εκμετάλλευση του μύθου αυτού στην Ευρώπη και την Αμερική. Τα προγράμματα ευγονικής, η φρενολογία και η οργανολογία (ψευδοεπιστήμες που επιδίωκαν να αποδείξουν ότι η ιδιοφυΐα αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο των λευκών ανδρών). Οι δικτάτορες που εκμεταλλεύτηκαν τη λατρεία της ιδιοφυΐας για να υποστηρίξουν την απολυταρχική διακυβέρνησή τους. Ορισμένοι από τους πιο τολμηρούς ισχυρισμούς του Μακ Μάχον μοιάζουν ανεπαρκώς τεκμηριωμένοι από τα αποδεικτικά στοιχεία, όπως, για παράδειγμα, η θέση ότι «η λατρεία της ιδιοφυΐας αποτέλεσε προϋπόθεση για την αποδοχή του Χίτλερ». Παράλληλα όμως, με σθεναρή αποφασιστικότητα η αφήγηση μας οδηγεί αναπόδραστα προς τη δραματική ολοκλήρωσή της, την πυρπόληση της Βαλχάλας. Ο πόλεμος με τη «διαβολική ιδιοφυΐα», τον Χίτλερ, τερματίστηκε από τις ατομικές βόμβες – δηλαδή την αποκαλυψιακών διαστάσεων δύναμη που ακούσια απελευθέρωσε η «αγγελική ιδιοφυΐα», ο Αϊνστάιν. Η αγγελική ιδιοφυΐα είναι επίσης η τελευταία ιδιοφυΐα, αφού τα επιτεύγματά της, «όσο ευγενή κι αν είναι», διατείνεται ο Μακ Μάχον, δεν κάνουν τελικά τίποτε άλλο παρά «να υπογραμμίζουν την ... αδυναμία του ατόμου εμπρός στις ιδεολογικά καθοδηγούμενες μάζες και την οργανωμένη κρατική βία». Μετά τον πόλεμο, γράφει o Μακ Μάχον, τα κλονισμένα έθνη ήταν απρόθυμα να αποδώσουν στα ατελή ανθρώπινα όντα τις υπεράνθρωπες ιδιότητες της ιδιοφυΐας όπως και επιφυλακτικά στο να «παράσχουν στα ινδάλματα της εποχής ανάλογη δύναμη». Ισχυρίζεται ότι μετά βίας μπορεί κανείς να ονομάσει κάποιον ο οποίος να θεωρείται πραγματικά ιδιοφυΐα στον μεταπολεμικό κόσμο και να μην αποτελεί απομεινάρι της προπολεμικής περιόδου. Πάντως, το δίχως άλλο δεν υπάρχει κανένας ο οποίος να «χαίρει κοινής και συντριπτικής αποδοχής». Αν εξακολουθούμε σήμερα να χρησιμοποιούμε καθ’ υπερβολήν τον όρο ιδιοφυΐα για ακαδημαϊκούς, αστέρες της ποπ και ηθοποιούς του Χόλλυγουντ, αυτό συμβαίνει μόνο και μόνο επειδή αυτός είναι πλέον τόσο κενός νοήματος ώστε έχει καταστεί τετριμμένος και ανώδυνος, ένας άχρωμος προσδιορισμός με υπερθετική χροιά, δηλωτικός του θαυμασμού προς το όποιο ταλέντο, ανεξαρτήτως βαθμού. Κι όμως ο Μακ Μάχον μοιάζει θλιμμένος γι’ αυτό. Η ιδέα της ιδιοφυΐας, ομολογεί ο ίδιος, «διατήρησε επί μακρόν ζωντανή μια ευφορική αίσθηση των δυνατοτήτων της ύπαρξης –και του υπάρχειν εξόχως– στον κόσμο». Αν όμως όντως υφίσταται μια νόμιμη βάση για τη θρηνωδία αυτή, είναι δύσκολο να την εντοπίσει κανείς στην απομυθοποιητική ιστορική αφήγηση του Μακ Μάχον. Μένουν και άλλα να ειπωθούν, τόσο ως προς το τι συνιστά αυτές τις «δυνατότητες της ύπαρξης» όσο και ως προς το κατά πόσον θα πρέπει να μας διακατέχει ένα αίσθημα απώλειας όταν αυτές δεν υφίστανται πλέον. Ο Αλεξάντερ Πόουπ περιγράφει το επίτευγμα της μεγάλης διάνοιας του Διαφωτισμού στους παρακάτω περιώνυμους στίχους: H φύσις και της φύσεως οι νόμοι εν τω σκότος της νυκτός. Και είπεν ο Θεός, Γενηθήτω Νεύτων! Και το όλον εγένετο φως. Το απέραντο σκότος του σύμπαντος φωτίστηκε επιτέλους από την ανθρώπινη διάνοια. Στην αντίληψη των ανθρώπων, τα επιτεύγματα του Νεύτωνα απέκτησαν κοσμική σημασία. Η ιδιοφυΐα, από την οπτική αυτή, ικανοποιεί το ανθρώπινο αίτημα για ό,τι ο Τόμας Νέιγκελ αποκαλεί «λαχτάρα για κοσμική συμφιλίωση», πράγμα που σημαίνει για έναν τρόπο ζωής σε αρμονία (δηλαδή «κατανοητά και, ει δυνατόν, αρεστά» συνδεόμενο) με το σύνολο της πραγματικότητας. Δεν πρόκειται για ένα αίτημα που πηγάζει κατ’ ανάγκην από μια θρησκευτική αντίληψη των πραγμάτων ή που μπορεί να πραγματωθεί μόνο από μια θρησκευτική κοσμοθεωρία. Ωστόσο, οι μη θρησκευόμενοι που αισθάνονται τη λαχτάρα αυτού του είδους θα βρίσκονται πάντοτε αντιμέτωποι με την πιθανότητα του παράλογου. Ο Φρίντριχ Νίτσε (ο οποίος, παρεμπιπτόντως, δεν ενδιαφερόταν παρά ελάχιστα για την έννοια της ιδιοφυΐας) εκφράζει αυτή την αίσθηση του παράλογου με την εξής απλή παραβολή: Σε κάποια απόμερη γωνιά του εκχυμένου σε αναρίθμητα λαμπυρίζοντα ηλιακά συστήματα σύμπαντος, υπήρξε μια φορά κι έναν καιρό ένα αστέρι, πάνω στο οποίο ευφυή ζώα επινόησαν τη γνώση. Ήταν η πιο υπερφίαλη και η πιο απατηλή στιγμή της «Παγκόσμιας Ιστορίας», αλλά ήταν βέβαια μονάχα μια στιγμή. Έπειτα από λιγοστές ανάσες της φύσης, το αστέρι πάγωσε και τα δαιμόνια ζώα έπρεπε να πεθάνουν.[1] Αυτή ακριβώς η εικόνα κοσμικής ασημαντότητας του ανθρώπου έχει επανειλημμένα αμφισβητηθεί από την ιδέα της ιδιοφυΐας. Η ιδιοφυΐα μάς έχει προσφέρει κάτι το οποίο θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε θεοδικία του ανθρώπινου νου – όχι με την έννοια της παραδοσιακής θεοδικίας που προσπαθεί να δικαιολογήσει τις θεϊκές ενέργειες στην πάσχουσα ανθρωπότητα, αλλά μάλλον ως αυτής που μας επιτρέπει να βλέπουμε τον εαυτό μας (οσοδήποτε μικρό κι αν τον αντιλαμβανόμαστε) ως τον σκοπό όλων αυτών. Αν δεν πιστεύουμε πλέον στην ιδιοφυΐα με τη συγκεκριμένη έννοια, αυτό ενδεχομένως είναι το αποτέλεσμα όχι απλώς μιας κοινωνικής ή πολιτικής μεταστροφής αλλά μάλλον μιας πνευματικής, μιας ριζικής αλλαγής στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε το ανθρώπινο μυαλό και τη σχέση του με το σύμπαν. Η κοσμική αυτή θεώρηση της ιδιοφυΐας ως θεοδικίας του νου βρήκε αρχικά απήχηση μεταξύ των πρώτων ρομαντικών. Ο Νεύτωνας δεν αποτελούσε για τους ρομαντικούς την αρχετυπική ιδιοφυΐα, αυτή που ρίχνει φως στις πιο σκοτεινές γωνιές της ύπαρξης. Η υλιστική, μηχανοκρατική κοσμοθεωρία της νευτώνειας επιστήμης δεν μπορούσε να φιλοξενήσει τα πιο σημαντικά στοιχεία της εμπειρίας, την ανθρώπινη διάνοια και την ανθρώπινη ελευθερία. Στην ιστορία του Μακ Μάχον ο ρόλος που διαδραματίζει ο ρομαντισμός είναι ως επί το πλείστον αυτός της μυστικοποίησης του κόσμου (φτάνει μάλιστα στο σημείο να συγκρίνει τους ρομαντικούς ισχυρισμούς περί του χώρου της Ιδέας ή του Πνεύματος που προέβαλλαν συγγραφείς όπως ο Σέλλινγκ, ο Νοβάλις και ο Φρήντριχ Σλέγκελ με τη σκοτεινή και ασυνάρτητη μεταφυσική της αποκρυφίστριας Ελένα Μπλαβάτσκυ, ιδρύτριας της Θεοσοφικής Εταιρείας). Κι όμως, αυτό που χαρακτήριζε εκ θεμελίων μεγάλο μέρος της ρομαντικής σκέψης ήταν η προσπάθεια απομυστικοποίησης, η προσπάθεια αποσαφήνισης της σχέσης μεταξύ ανθρώπινης διάνοιας και κόσμου. Στην υπερβατολογική ιδεαλιστική παράδοση, την οποία εισήγαγε στη φιλοσοφία ο Ιμμάνουελ Καντ, η έννοια της ιδιοφυΐας συνενώνει την ανθρώπινη διάνοια και τη φύση κατά ξεχωριστό τρόπο. Στην Κριτική της κριτικής δύναμης[2] (Kritik der Urteilskraft) ο Καντ υποστηρίζει πως η νευτώνεια φυσική δεν είναι σε θέση να εξηγήσει το πώς αποκτούν ύπαρξη περίπλοκες, αυτοοργανούμενες μορφές ζωής, όπως τα φυτά και τα ζώα. Τα ανθρώπινα τεχνουργήματα που διαθέτουν πολύπλοκους μηχανισμούς ανάγονται σε μια εξωτερική αιτία, αλλά τα φυτά και τα ζώα φαίνεται να είναι αυτοοργανούμενα και αυτοσυντηρούμενα. Ο Καντ υποστήριξε πως ο καλύτερος τρόπος για να τα περιγράψει κανείς είναι ως εάν αυτά συμπεριφέρονται με εσωτερική σκοπιμότητα. Το «ως εάν» έχει ιδιαίτερη βαρύτητα: δεν πίστευε ότι μπορούμε να αποδείξουμε ότι η φύση υπακούει σε μια εσωτερική τελεολογία, αλλά θεωρούσε ότι αυτό αποτελούσε αναγκαία παραδοχή από τη στιγμή που προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις πλευρές εκείνες που οι μηχανοκρατικές ιδέες δεν μπορούν να εξηγήσουν. Ο Καντ θεωρεί πως η ίδια διαδικασία διέπει και το έργο του καλλιτέχνη. Η ομορφιά σε ένα έργο τέχνης έγκειται, κατ’ αυτόν, στην ικανότητα του να προκαλεί μια ευάρεστη αλληλεπίδραση της διάνοιας και της φαντασίας μας, ένα ελεύθερο παιχνίδι μεταξύ τους σε μια κατάσταση την οποία δεν μπορεί να συλλάβει καμιά ορισμένη έννοια. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το ωραίο δεν μπορεί να αξιώνει για τη δημιουργία του μια αρχική ιδέα αυτού που πρόκειται να παραχθεί και, στη συνέχεια, την τήρηση συγκριμένων κανόνων για την παραγωγή του. Μια μορφή ασυνείδητης σκοπιμότητας υπεισέρχεται κατ’ ανάγκην. Ο Καντ προσδιόριζε τη διαδικασία αυτή ως «ιδιοφυΐα», δηλαδή ως «έμφυτη πνευματική καταβολή (ingenium), μέσω της οποίας η φύση παρέχει τον κανόνα στην τέχνη»[3]. Η καλλιτεχνική ιδιοφυΐα μας συνδέει με βαθύ τρόπο με τη φύση. Οι πρώτοι ρομαντικοί προσκολλήθηκαν στην ιδέα του οργανισμού ως μέσου για την περιγραφή της φύσης όχι ως μηχανισμού αλλά ως ζώσας δύναμης, θέτοντας κατά μέρος τον όρο του Καντ ότι δεν επρόκειτο παρά για μια ρυθμιστική ιδέα. Ο Χέλντερλιν, ο Σέλλινγκ και οι αδελφοί Σλέγκελ ανέπτυξαν περαιτέρω την καντιανή αυτή σύλληψη οδηγούμενοι σε μια ιδέα του κόσμου ως όλου (ιδέα ωστόσο που μπορούσε να νοηθεί ορθά όχι από τον Λόγο, αλλά από την αισθητική διαίσθηση). Το πνευματικό και το υλικό γίνονταν αντιληπτά ως εκδηλώσεις της ίδιας θεμελιώδους δύναμης που παρήγε την απείρως σύνθετη, αυτοοργανούμενη δομή του κόσμου. Η αυτοοργάνωση εξασφάλιζε το αέναο της ανθρώπινης δημιουργικότητας, αυτή όμως καταλάμβανε μια ιδιαίτερη θέση στη συγκεκριμένη δομή νοούμενη ως το σημείο στο οποίο η όλη διαδικασία έφτανε στην αυτοσυνειδησία. Όπως λέει ο Σλέγκελ, «Ο άνθρωπος είναι η δημιουργική ανάστροφη ματιά της φύσης στον εαυτό της». Και η ιδιοφυΐα, ασφαλώς, ήταν στην κορυφή της ιεραρχίας, η πιο εκλεπτυσμένη και θαυμαστή έκφραση της δύναμης που κινεί το σύμπαν. Οι γερμανοί ρομαντικοί είχαν λοιπόν ενστερνιστεί πλήρως την ιδέα ότι η πραγματική ιδιοφυΐα συνδυάζει τον αυτοσυνείδητο στοχασμό με τις μύχιες ασυνείδητες πηγές της δημιουργικότητας. Καθώς οι ρομαντικές ιδέες εξαπλώνονταν στην Ευρώπη, κέρδιζε ραγδαία έδαφος ο ισχυρισμός ότι ο ρόλος που διαδραμάτιζε το ασυνείδητο στη δημιουργία διαχώριζε την αυθεντική ιδιοφυΐα από τους απλούς μιμητές. Ο Μέγερ Χάουαρντ Έιμπραμς, στην κλασική μελέτη του Ο καθρέφτης και το φως[4] (The Mirror and the Lamp), επισημαίνει σαρκαστικά: «Στην Αγγλία, με το τέλος του 18ου αιώνα, ακόμη και οι πιο νηφάλιοι ποιητές άρχισαν να μιλάνε για την εμπειρία του αθέλητου και απρομελέτητου στίχου»[5]. Αν η φύση λειτουργούσε μέσω της ιδιοφυούς διάνοιας, τότε το άπειρο είχε θέση σε αυτή. Η καντιανή προσέγγιση του ωραίου επισκιάστηκε από την αντίληψη του Καντ περί του υψηλού. Τούτο για τους ρομαντικούς σήμαινε ότι στην αναμέτρησή μας με φυσικά φαινόμενα τέτοιας απεραντοσύνης που η φαντασία μας αδυνατεί να τα συλλάβει πλήρως, αισθανόμαστε την υπεροχή του δικού μας Λόγου· ο νους μπορεί να συλλάβει απειρότητες που δεν μπορούν να μας φανερώσουν οι αισθήσεις μας. Ο Μπετόβεν ήταν ο καλλιτέχνης ο οποίος, περισσότερο από κάθε άλλον, ενσάρκωνε το αίσθημα πως παρότι είχε να αντιπαλέψει γιγαντιαίες δυνάμεις μπορούσε να αίρεται υπεράνω αυτών, εξυψούμενος πνευματικά. Εάν λοιπόν η ιδέα της ιδιοφυΐας λειτούργησε ως θεοδικία του ανθρώπινου νου, τι μπορούμε να πούμε για τα εξαιρετικά εκείνα άτομα που τα πνευματικά τους επιτεύγματα δεν μας εξύψωσαν στα ουράνια; Ο Κάρολος Δαρβίνος, στον οποίο οφείλουμε έναν από τους πιο βαρυσήμαντους μετασχηματισμούς στην αυτοκατανόηση του ανθρώπου από καταβολής κόσμου, μας προσγείωσε στο έδαφος όσο δεν λέγεται. Η ανθρωπότητα δεν βρήκε στο πρόσωπό του κάποιο νέο αρχέτυπο για την ιδιοφυΐα, ενώ στην πραγματικότητα υπήρχε πάντοτε διάσταση απόψεων ακόμα και για το αν αξίζει τον συγκεκριμένο τίτλο (ελάχιστες είναι και οι αναφορές σε αυτόν στο βιβλίο του Μακ Μάχον). Ούτε όμως ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του ιδιοφυΐα, καθώς έλεγε πως «Δεν διαθέτω ούτε ιδιαίτερη ταχύτητα αντίληψης ούτε ιδιαίτερη ευστροφία». Ο Δαρβίνος πίστευε για τον εαυτό του πως ανήκε στο είδος εκείνο του ακάματου δουλευτή που προχωράει αργά αλλά σταθερά, ενώ τον εντυπωσίαζε το γεγονός ότι, παρά τις «μέτριες ικανότητές» του, είχε καταφέρει να ασκήσει τόσο μεγάλη επίδραση στην επιστημονική σκέψη. Μερικές από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις του έγιναν κατά την οκταετή έρευνά του στις πεταλίδες, ωστόσο, ακόμα και μετά όλες τούτες τις τεράστιες ανακαλύψεις, πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του μελετώντας σκουλήκια. Η κατανόηση της θέσης μας στη φύση από καθαρά υλιστική άποψη δεν φαινόταν να συνιστά έκρηξη φωτός στο σύμπαν. Ο Αϊνστάιν, από την άλλη πλευρά, εκτόπισε σαφώς τον Νεύτωνα από τη θέση που κατείχε στην αντίληψη της κοινής γνώμης ως η ιδιοφυΐα που ξεδιάλυνε τα πιο σκοτεινά μυστήρια του σύμπαντος, αποκαλύπτοντας ότι κι αυτός ακόμα ο χώρος και ο χρόνος ήταν μάλλον κάτι πολύ πιο παράξενο και μυστηριώδες απ’ ό,τι πιστεύαμε. Όταν η θεωρία της γενικής σχετικότητας επιβεβαιώθηκε από την έκλειψη του 1919, ο Τύπος έκανε λόγο για ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν περιέγραψε με άκρως ρομαντικούς όρους την αξιοθαύμαστη διάταξη του σύμπαντος, την πίστη του στην «ωραιότητα και τη μεγαλοσύνη» της υπερβατικής τάξης που διέπει τα πάντα. Εξέφρασε τον θαυμασμό του για το ότι ο κόσμος όπως τον βιώνουμε δεν συνιστά τυχαίο συνονθύλευμα αποκομισθεισών αντιλήψεων, αλλά ότι αυτός διαρθρώνεται κατά τρόπο ώστε να μπορούμε να τον κατανοήσουμε: «Το αιώνιο μυστήριο του κόσμου είναι η κατανοητότητά του …. Το γεγονός ότι καθίσταται κατανοητός αποτελεί, αυτό καθαυτό, θαύμα». Θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι μετά τον Αϊνστάιν δεν υπήρξε άλλος φυσικός που να έχει θεωρηθεί ιδιοφυΐα, αλλά αυτό που σίγουρα αληθεύει είναι πως η πίστη στη φυσική αρμονία μεταξύ του ανθρώπινου νου και της ορθολογικά προσπελάσιμης και προβλέψιμης εξωτερικής τάξης δέχτηκε, όσο ακόμα ο Αϊνστάιν ήταν εν ζωή, ορισμένα σοβαρά πλήγματα μέσα από το ίδιο το πεδίο της φυσικής επιστήμης. Ο Νιλς Μπορ και οι συνεργάτες του έδειξαν ότι σε ένα κβαντικό σύστημα η θέση ενός μη παρατηρούμενου σωματιδίου θα μπορούσε να περιγραφεί μόνο πιθανολογικά, ως κυματοσυνάρτηση. Από τη στιγμή όμως που το σωματίδιο υπόκειται σε παρατήρηση ή μέτρηση η κυματοσυνάρτηση καταρρέει, και το σωματίδιο εντοπίζεται σε μια ορισμένη θέση. Η συνήθης γνώση μας της πραγματικότητας μάς λέει ότι καθετί έχει μιαν ορισμένη θέση και δεν καταλαμβάνει μια απροσδιόριστη «υπερθέση». Σύμφωνα με την Ερμηνεία της Κοπεγχάγης, την ερμηνεία δηλαδή του κβαντικού φαινομένου από τον Νιλς Μπορ και τους συνεργάτες του, η κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης οφείλεται στην ίδια την πράξη της παρατήρησης. Ο Μπορ και ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ –συναντώντας τη σφοδρή εναντίωση του Αϊνστάιν– αντιτάχθηκαν στην παραδοχή ότι η σχέση ανάμεσα στο πνευματικό και το σωματικό μπορούσε να μοντελοποιηθεί επί τη βάσει ενός ανθρώπινου νου που κατανοεί αντικειμενικά μια υπάρχουσα εξωτερική πραγματικότητα. Από την άλλη, δεν αντικατέστησαν το υφιστάμενο αυτό μοντέλο με κάποια άποψη είτε συμβατή με την κοινώς παραδεκτή κατανόηση του εαυτού μας είτε καθησυχαστική για τη θέση μας στο σύμπαν. Μεταγενέστερες προσπάθειες για την επίλυση του προβλήματος μέτρησης απέφεραν έννοιες ακόμα πιο χαώδεις. Ο Χιου Έβερετ υποστήριξε ότι η κυματοσυνάρτηση στην πραγματικότητα δεν καταρρέει, αλλά μάλλον ότι πραγματοποιούνται όλες οι πιθανότητες που περιγράφονται από αυτή. Αν και αντιλαμβανόμαστε το σωματίδιο σε μια ορισμένη θέση, υπάρχουν άγνωστα σε εμάς πολυσύμπαντα, στα οποία γίνεται αντιληπτή κάθε άλλη θέση του σωματιδίου. Από την πολυσυμπαντική αυτή οπτική γωνία, η οποία δέχεται δισεκατομμύρια παράλληλα σύμπαντα, οι συνήθεις ιδέες μας για τον ανθρώπινο νου και τον κόσμο φαίνονται τόσο αμυδρά ώστε δεν μπορούμε πλέον καν να αντιληφθούμε πώς θα ήταν αυτή η θεοδικία του νου. Υπάρχει, παρ’ όλα αυτά, ένα πεδίο της ανθρώπινης σκέψης όπου η ιδιοφυΐα, με την ύψιστη έννοια του όρου, φαίνεται ότι εξακολουθεί για ορισμένους να έχει νόημα. Αυτό είναι τα μαθηματικά. Στη λαϊκή φαντασία η μαθηματική ιδιοφυΐα φαίνεται να αποτελεί στις μέρες μας το κυρίαρχο πρότυπο και δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς το γιατί. Όχι μόνο γιατί τα μαθηματικά επιτεύγματα απαιτούν εξαιρετικές πνευματικές ικανότητες, αδιανόητες για μη μαθηματικούς, αλλά και γιατί περιβάλλονται με βεβαιότητα και διαχρονικότητα. Το μη αλάνθαστο ανθρώπινο μυαλό συμμετέχει στην ωραιότητα μιας αλάνθαστης αφηρημένης σφαίρας που, κατά την άποψη πολλών μαθηματικών, υπάρχει ανεξάρτητα από τους πνευματικούς και υλικούς κόσμους. Ο Κουρτ Γκέντελ, φίλος και συνάδελφος του Αϊνστάιν στο Institute for Advanced Study του Πρίνστον, θεώρησε ότι αυτό το είδος μαθηματικού πλατωνισμού αποτελεί συνέπεια του πρώτου θεωρήματός του της μη πληρότητας. Απέδειξε ότι για κάθε πεπερασμένα περιγράψιμο, τυπικό συνεπές σύστημα αρκούντως πολύπλοκο για να εκφράσει τη στοιχειώδη αριθμητική, θα υπάρχουν αριθμητικές προτάσεις αληθείς αλλά μη αποδείξιμες στο πλαίσιο του συστήματος αυτού. Ο Γκέντελ συνήγαγε από αυτό το συμπέρασμα ότι ήταν αδύνατο να σκεφτούμε τα μαθηματικά ως ανθρώπινη κατασκευή. Η θέση αυτή, αν και αμφιλεγόμενη φιλοσοφικά, μας επιτρέπει να φανταστούμε δυνατότητες για μια νέα θεοδικία του νου βασισμένη στο μαθηματικό μοντέλο. Το φαινόμενο το οποίο ο Γιουτζίν Γουίγκνερ, στην πραγματεία του το 1960, ονόμασε «Η ακατανόητη αποτελεσματικότητα των μαθηματικών στις φυσικές επιστήμες» διευρύνει την αίσθηση που έχουμε ότι ζούμε σε ένα σύμπαν σχεδιασμένο κατά τρόπο ώστε να είναι καταληπτό από εμάς. Για εκείνους όμως που πιστεύουν σε αυτή τη δυνατότητα, αυτό αποτελεί άρθρο πίστης. Το γεγονός ότι οι νόμοι της φυσικής είναι δυνατό να εκφραστούν (να αποκαλυφθούν σε εμάς) μέσω μαθηματικών εννοιών, όπως είναι οι μιγαδικοί αριθμοί, οι οποίοι δεν προέρχονται από μια εμπειρία συναγόμενη από τον κόσμο, αποτελεί μυστήριο για εμάς. Εξίσου μυστηριώδες είναι και το γεγονός ότι το ανθρώπινο μυαλό έχει εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να αναγνωρίσει αυτές τις απολύτως ακατάληπτες μαθηματικές αλήθειες. Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας έως ότου αναπτύξουμε μια συνεκτική και πειστική θεωρία για το πώς το πνευματικό, το υλικό, και ο «τρίτος χώρος» των αφηρημένων αντικειμένων, όπως είναι τα μαθηματικά αποτελέσματα, συνδέονται συνολικά μεταξύ τους, επεξηγώντας το θαύμα της κατανοητότητας του κόσμου. Αν μπορούσαμε να επιτύχουμε κάτι τέτοιο, εξυψώνοντας εκ νέου τον ανθρώπινο νου σε μια θέση που τον καθιστά κεντρική δομική αρχή του σύμπαντος, αυτό θα συνιστούσε μια μορφή ιδεαλισμού που αντιστρατεύεται την επικρατούσα παραδοχή μεταξύ των φυσικών επιστημόνων και φιλοσόφων ότι οποιαδήποτε εξήγηση της φυσικής τάξης θα πρέπει τελικά να διαθέτει υλική βάση. Αλλά εκτός και αν ο φυσικαλιστικός νατουραλισμός καταφέρει να εξηγήσει το πώς το σύμπαν μπορεί να περιέχει ενσυνείδητα όντα δυνάμενα να το κατανοούν, θα υπάρχουν πάντοτε εκείνοι που θα συντηρούν την ελπίδα μιας εναλλακτικής προσέγγισης. Ο Τόμας Νέιγκελ, ένας από τους λίγους φιλοσόφους της εποχής μας που συντηρούν την ελπίδα αυτή, αφήνει να εννοηθεί πως έχουμε την ηθική υποχρέωση να κατανοήσουμε τη βαθιά σχέση μας με το σύμπαν, καθότι «το σύμπαν έχει εγγραφεί στη συνείδηση καθενός από εμάς». Ή όπως λέει ο Σλέγκελ, είμαστε η φύση που κοιτάζει προς τα πίσω τον εαυτό της. Θα χρειαζόμασταν όμως πολύ περισσότερες ιδιοφυΐες ώστε να αποκαλύψουμε τι πραγματικά σημαίνει αυτό. Μέχρι όμως να γίνει αυτό, δεδομένου ότι το μαθηματικό παράδειγμα φαίνεται υπερβολικά αφηρημένο, υπερβολικά αποκομμένο από τη βιούμενη εμπειρία μας, έχουμε εντοπίσει μια καλλιτεχνική ιδιοφυΐα που μπορεί να κάνει την αφηρημένη αυτή τάξη να αντηχήσει από ανθρώπινο συναίσθημα. Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ είναι η μουσική ιδιοφυΐα του καιρού μας. Όχι όμως ο Μπαχ της Λειτουργίας σε Σι Ελάσσονα ή του Πάθους του Αγίου Ματθαίου. Αναμφίβολα εξακολουθούμε έως σήμερα να θαυμάζουμε τα έξοχα αυτά χορωδιακά έργα, εν τούτοις τα έργα του οργανικής μουσικής, και ιδίως τα έργα του για κλειδοκύμβαλο είναι αυτά που προορίζονται να μεταδώσουν αυτήν την κοσμικώς νοούμενη θεοδικία του νου. Οι μορφικές ιδιότητες των συγκεκριμένων έργων, η εσωτερική λογική της αντίστιξης και της αρμονίας είναι πέραν πάσης περιγραφής. Την ίδια όμως στιγμή αυτά κατορθώνουν με κάποιο τρόπο να εκφράζουν αυθεντικά ανθρώπινα συναισθήματα. Η αντικειμενική αφηρημένη τάξη και η υποκειμενική ανθρώπινη εμπειρία βρίσκονται μυστηριωδώς σε αρμονία. Ο Γκλεν Γκουλντ, ο οποίος το 1956 κυκλοφόρησε την πρώτη ηχογράφηση των Παραλλαγών Γκόλντμπεργκ, επέστησε την προσοχή στην πτυχή αυτή του Μπαχ στο σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου. Το έργο τελειώνει εκεί που ξεκινά, στην αρχική σαραμπάντα. Ο Γκουλντ μας λέει ότι «η υποδήλωση αυτή της αιωνιότητας είναι ενδεικτική της εγγενούς αϋλότητας» του έργου. Ο ίδιος επισημαίνει ότι παρά την «περιφρόνησή του προς την οργανική συνάφεια του μερικού προς το όλο», εν τούτοις «δίχως αναλύσεις διαισθανόμαστε ότι υφίσταται μια θεμελιώδης συντονιστική ευφυΐα». Αυτό που επιτυγχάνεται είναι μια «σύζευξη μουσικής και μεταφυσικής» στη «σφαίρα της τεχνικής υπερβατικότητας». Παρ’ όλα αυτά, μας λέει ο Γκουλντ, ο σκοπός του έργου δεν είναι παρά «μια κοινότητα συναισθήματος». Μύχια και ευγενή συναισθήματα είναι εγγεγραμμένα στις μορφικές ιδιότητές του. Ο Ντάγκλας Χοφστάντερ δεν διστάζει να εκφράσει την άποψη ότι ορισμένες από τις μορφικές επινοήσεις του Μπαχ, αντικαθρεφτίζοντας τη γκεντελιανή αυτοαναφορά, παρέχουν το κλειδί για την κατανόηση του πώς η συνείδηση προκύπτει από τον φυσικό κόσμο. Ο Καρλ Σαγκάν, όταν ζητήθηκε η γνώμη του για τη μουσική που θα έπρεπε να περιέχεται στον δίσκο δεδομένων του διαστημόπλοιου Βόγιατζερ 1, σε μια αποστολή που είχε ως προορισμό περιοχές όπου θα μπορούσε ενδεχομένως να συναντήσει εξωγήινη νοημοσύνη, απάντησε: Θα ψήφιζα Μπαχ, όλον τον Μπαχ, με τη μουσική του να πλημμυρίζει ακατάπαυστα το Διάστημα. Ασφαλώς και θα ήταν σαν να περιαυτολογούμε, είναι όμως αναμφίβολα συγχωρητέο το να προσπαθεί κανείς να παρουσιάσει το καλύτερο δυνατό πρόσωπό του στην αρχή μιας τέτοιας γνωριμίας. Ένα είδος ικανό να παράγει τη μουσική του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ δεν μπορεί να είναι και τόσο κακό. Ο Μπαχ, όπως φαίνεται, έχει διατηρήσει για ορισμένους ζωντανή την πίστη ότι η ιδιοφυΐα θα μπορούσε να δικαιώσει τον ανθρώπινο νου από την οπτική του σύμπαντος. Καθώς το μικρό Βόγιατζερ 1 ξεκίνησε το μακρύ ταξίδι του στο διαστρικό διάστημα, οι πιθανότητες να εξαφανιστούν τα μικροσκοπικά πλάσματα που άφησε πίσω του στη Γη σε ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα δεν ήταν και απειροελάχιστες. Μια τέτοια έκβαση θα έθετε υπό αμφισβήτηση κι αυτές ακόμα τις Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ. Η πυρηνική καταστροφή απετράπη, αλλά οι εκπληκτικές ικανότητές μας στα πεδία της φαντασίας και της εφεύρεσης μας επέτρεψαν να ανακαλύπτουμε νέους τρόπους ολικής αυτοκαταστροφής. Ο σερ Μάρτιν Ρις έχει προβλέψει ότι οι πιθανότητες να γλιτώσουμε από ένα καταστροφικό συμβάν μέσα στον επόμενου αιώνα δεν υπερβαίνουν το 50 τοις εκατό. Καταστρέφουμε αδυσώπητα τον μοναδικό πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος που γνωρίζουμε ότι φιλοξενεί ζωή. Δίχως την αρωγή του κόσμου, το ανθρώπινο μυαλό μπορεί ακόμα και να καταστεί παράλογο. Γι’ αυτό ενδεχομένως και να μην προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η θεοδικία πολλών ανθρώπων έχει περιοριστεί στις διαστάσεις ενός παιδικού δωματίου, σε ένα βρέφος που παρακολουθεί πολύχρωμα παιχνίδια σε μια οθόνη υπό την συνοδεία της –διασκευασμένης για ξυλόφωνο και συνθεσάιζερ– Σουίτας για Τσέλο αριθμός 1 του Μπαχ. Τα «μωρά Αϊνστάιν» –με το αναπτυσσόμενο μυαλό καθενός από αυτά να συνιστά κι ένα ξεχωριστό θαύμα– δικαιώνουν στα μάτια των γονιών τους την ενσυνείδητη ανθρώπινη ύπαρξη στην ολότητά της. Δεν έχουμε παρά να ελπίζουμε ότι θα μπορέσουν να βρουν νέες «δυνατότητες ύπαρξης» γι’ αυτά τα ίδια. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2014 — Μετάφραση: Χρυσούλα Μεντζαλίρα [1] Friedrich Nietzsche, Περί αληθείας και ψεύδους υπό εξωηθική έννοια, μτφρ. Πέτρος Γιατζάκης, Εκκρεμές, Αθήνα 2009, σ. 9. Όλες οι υποσημειώσεις είναι της μεταφράστριας. [2] Immanuel Kant, Κριτική της κριτικής δύναμης, μτφρ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2002. [3] Στο ίδιο, σ. 240. [4] M. H. Abrams, Ο καθρέφτης και το φως, μτφρ. Άρης Μπερλής, Κριτική, Αθήνα 2001. [5] Στο ίδιο, σ. 402.

Σύνδεση