Ο Σίμων Μπολίβαρ άνευ «θεολογίας»

Ο Στρατηγός μες στο λαβύρινθό του (El general en su laberinto) είναι ίσως το πιο φιλόδοξο έργο της δεύτερης περιόδου του Γκαρσία Μάρκες. Πρωταγωνιστεί σ’ αυτό ένα ιστορικό πρόσωπο, ο διαβόητος Σίμων Μπολίβαρ[1] (Simón Bolívar), επονομαζόμενος el Libertador («ο Απελευθερωτής») της Νοτίου Αμερικής. Kατά ρητή ομολογία του συγγραφέως, την συγκεκριμένη «ιδέα» τού την «χάρισε» ο παλαιόθεν φίλος του Άλβαρο Μούτις[2], στον οποίον και είναι αφιερωμένο το βιβλίο. Πράγματι, από καιρό φημολογούνταν πως ο Μούτις ετοίμαζε ένα μυθιστόρημα για τις τελευταίες ημέρες του ήρωα· εν τέλει όμως εγκατέλειψε το σχέδιο και «παραχώρησε» την υπόθεση στον Μάρκες. Όταν ο τελευταίος έφερε εις πέρας το δικό του έργο,[3] ο άλλος προχώρησε με την σειρά του στην δημοσίευση ενός αποσπάσματος, σχετικώς αυτόνομου και ολοκληρωμένου, του ημιτελούς συνόλου.[4] Η ύπαρξη κοινού θέματος με εκατέρωθεν παραλλαγές αποτελεί ευτυχή συγκυρία για τους ερευνητές και ερμηνευτές των δύο συγγραφέων, καθώς θέτει ενώπιόν τους ένα χειροπιαστό τεκμήριο διακειμενικού διαλόγου. Επιπλέον, η stricto sensu φιλολογική διακειμενικότητα βρίσκεται (ούτως ειπείν) εγκιβωτισμένη εντός μιας άλλης, πολύ ευρύτερης, η οποία, εκτός από τα σχετικά λογοτεχνήματα, περιλαμβάνει επίσης το «κείμενο του Κόσμου». Σκοπός τού ανά χείρας μελετήματος είναι να εξετάσει τις δύο αυτές ομόκεντρες διακειμενικότητες. 1. Παραμυθολογία, δηλαδή παραδήλωση Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Μπολίβαρ είναι ο κατεξοχήν μύθος της Λατινικής Αμερικής. Υπό ποίαν όμως έννοια; Υπάρχουν τουλάχιστον δύο εκδοχές του όρου «μύθος», εκ των οποίων η μία αναφέρεται στο περιεχόμενο και η δεύτερη, στη δομή του. 1.1. Γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων, η πρώτη εστιάζει σε παραδειγματικές ιστορίες για παραδειγματικούς χαρακτήρες (θεούς και ήρωες, προφήτες και Σωτήρες). Το κύρος των εν λόγω αφηγήσεων έχει δοκιμαστεί «οντολογικά», καθώς σ’ αυτές και πίστη επενδύθηκε και ελπίδα, ενώ για αιώνες ενεργοποιούνταν μέσα από τις μεγάλες θρησκείες της ανθρωπότητας. Σήμερα ωστόσο, το όλο αυτό μυθικό απόθεμα, μαζί και με τα υπερβατικά του συμφραζόμενα, έχει περιέλθει σε αδράνεια, αφού –όπως με έμφαση τόνιζε ο Μίρτσεα Ελιάντε (Mircea Eliade)– το ίδιο το ιερό μόνο «μεταμφιεσμένο» μπορεί ακόμη να επιβιώσει στους καιρούς μας. Αυτή την ανάγκη εξυπηρετεί η εμφάνιση μιας μοντέρνας παραμυθολογίας, η οποία επιδιώκει να υποκαταστήσει την καθιερωμένη μυθική παράδοση με soft & light απομιμήσεις, προϊόντα ιδεολογικών μηχανισμών που προορίζονται για χειραγώγηση του παραλήπτη. Στην παραπάνω σφαίρα εμπίπτουν ο βίος και η πολιτεία του Μπολίβαρ: ο λόγος είναι ότι, σ’ αυτό και σε άλλα θέματα, οι Λατινοαμερικανοί αποδεικνύονται λίαν επιρρεπείς σε μια «θεολογική αντίληψη της Ιστορίας»[5]. Χαρακτηριστική έκφανσή της, η μπολιβαριανή λατρεία απλώνεται σε όλη την έκταση του ιδεολογικού φάσματος. Η Δεξιά, για παράδειγμα, την έχει ενσωματώσει σε ένα σωτηριολογικό σενάριο[6], ενώ, με όρους ελάχιστα πιο «γήινους», που ανήκουν στο ρητορικό οπλοστάσιο του εθνισμού, στο πρόσωπο του ήρωα εξαίρει έναν Padre fundador (Πατέρα ιδρυτή) – ειδικότερα των λεγόμενων «μπολιβαριανών χωρών»: Βενεζουέλας, Κολομβίας, Ισημερινού και Βολιβίας. Αλλά και στην αντίπερα πολιτική όχθη, με διάθεση εξίσου «θεολογική», η λαϊκίστικη Αριστερά αποδίδει στον «Απελευθερωτή» το χρίσμα του προδρόμου μιας νεφελώδους Μπολιβαριανής Επανάστασης και προαγγέλου τού, εξίσου νεφελώδους, «σοσιαλισμού του 21ου αιώνα». 1.2. Σε δομική προοπτική, το περιεχόμενο του μύθου περνά σε δεύτερη μοίρα. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε ο Ρολάν Μπαρτ (Roland Barthes) σε πόνημά του, του 1957, «Ο μύθος είναι ένα σύστημα επικοινωνίας, ένα μήνυμα», που όμως το καθορίζει, όχι το «αντικείμενο», αλλά ο «τρόπος εκφοράς» του, ενώ «τα όρια του μύθου αφορούν την φόρμα και όχι την ουσία του».[7] Εν κατακλείδι, έχουμε να κάνουμε πρωτίστως και εσχάτως με μία «μορφή», και δη μία σημαίνουσα μορφή. H φορμαλιστική αυτή αντίληψη φέρει το στίγμα της Σημειολογίας του Φερδινάνδου ντε Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure), η οποία, περί τα μέσα του 20ού αιώνα, είχε «στοιχειώσει» τις ανθρώπινες επιστήμες της Εσπερίας. Στο συγκεκριμένο επιστημολογικό context, ο Μπαρτ διευκρινίζει επίσης ότι ο μύθος συνιστά «σημειολογικό σύστημα δευτέρου βαθμού» (un système sémiologique second), όπου ένα πλήρες σημείο, δηλαδή η σύζευξη σημαίνοντος και σημαινομένου, καθίσταται σημαίνον ενός νέου σημείου, με την προσθήκη νέου σημαινομένου. Ο συγγραφέας ονομάζει «μετα-λόγο» (méta-langage) την δισδιάστατη αυτή σημειακή οντότητα· σε μεταγενέστερο, ωστόσο, και γι’ αυτό εγκυρότερο πόνημά του,[8] το ίδιο ακριβώς σχήμα αναφύεται όταν επί ενός πρωτογενούς μηνύματος ή «δήλωσης» (dénotation) κτίζονται δευτερογενείς «παραδηλώσεις» (connotations)[9]: Και τώρα στο διά ταύτα. Έστω λοιπόν το σημαίνον ή η «ακουστική εικόνα» (image acoustique) s-i-m-o-n-b-o-l-i-v-a-r, και το σημαινόμενο ή η «έννοια» (concept) “Σίμων Μπολίβαρ”· ο συσχετισμός τους –ή «σημασία» (signification)– πραγματώνεται διαμέσου του σημείου ΣΙΜΩΝ ΜΠΟΛΙΒΑΡ, αναλύοντας ή αναπτύσσοντας το σχετικό σημαινόμενο[10]. Έστω επίσης το προαναφερθέν σημείο, τώρα σε θέση σημαίνοντος, να προσαρτά το επιπρόσθετο σημαινόμενο «Απελευθερωτής». Το νέο σημειακό πλέγμα «δευτέρου βαθμού», ο ΜΥΘΙΚΟΣ ΜΠΟΛΙΒΑΡ, θα διαμορφώσει την δική του σημασία σύμφωνα με συναφείς παραδηλωτικούς κώδικες: αφενός μεν με όρους της εθνικής σωτηριολογίας: Λυτρωτής και Πατέρας της Πατρίδας· αφετέρου δε στο «θεολογικό» ιδίωμα του αριστερίζοντος λαϊκισμού: Μεσσίας της επανάστασης. 1.3. Ένα τόσο ετερογενές consensus γύρω από το αυτό αντικείμενο καθιστά απαραίτητη μια δεύτερη ματιά, με κριτική και δια-κριτική λειτουργία. Όπως συνάγεται από τις παραδοχές της σημειολογίας, η «ουσία» (substance), δηλαδή η «παραδειγματικότητα ιστοριών και χαρακτήρων», εντοπίζεται στο επίπεδο της προστιθέμενης σημασίας: εκείνης που ανάγει τον μύθο σε «σημειολογικό σύστημα δευτέρου βαθμού». Υπόθεσή μου είναι ότι αυτή η σημασία υπάγεται σε ιδεολογικής φύσεως κώδικες, με άλλα λόγια ότι η παραδηλωτική διάσταση του μύθου συνιστά επένδυση ιδεολογικού περιεχομένου σε σημειολογικά πλαίσια. Εάν η εικασία μου αληθεύει, τότε ο κριτικός έλεγχος των μυθικών σχημάτων ταυτίζεται με κάποιο είδος ιδεολογικής κριτικής, ει δυνατόν με την κριτική της ιδεολογίας ως «νόθου συνειδήσεως» (falsche Bewusstsein), για να θυμηθούμε τον Μαρξ. Ο ίδιος άλλωστε, σε επιστολή του προς τον Ένγκελς, αναφέρεται στην υστεροφημία του Μπολίβαρ ως χαρακτηριστική ιδεολογική φενάκη: απότοκο τής «λαϊκής φαντασίας» που, εκ του μηδενός, «επινοεί επιφανείς άνδρες». Παρόμοια μυθοποίηση υφίσταται οσάκις κάποια δεδομένη τάξη πραγμάτων παρουσιάζεται ως διαχρονική –αν όχι δε και α-χρονική–, δηλαδή όταν η ιστορική υπόστασή της αποκρύπτεται. Αντιστρόφως ανάλογα, η ίδια κατάσταση απο-μυθοποιείται εάν κι εφόσον επανεισάγεται στον κύκλο της Ιστορίας. Αυτό προσπάθησε να κάνει και πάλι ο Μαρξ, στο βιογραφικό δοκίμιό του για τον Σίμωνα Μπολίβαρ, γραμμένο το 1858, κατά παραγγελίαν της New American Cyclopedia (διαθέσιμο στο http://goo.gl/sQ6nox). Οι Λατινοαμερικανοί μπορεί να σοκαριστούν με όσα ο βιογράφος προσάπτει στον βιογραφούμενο. Και έτι περαιτέρω θα τους σοκάρει η προαναφερθείσα επιστολή του Μαρξ στον Ένγκελς, όπου χαρακτηρίζει τον Μπολίβαρ «δειλό, βάναυσο και άθλιο κανάγια», ανάλογο του γραφικού αϊτιανού «αυτοκράτορα» Φωστέν Σουλούκ (Faustin Soulouque, 1849-1859). Πάντως, οι αρνητικές πτυχές του χαρακτήρα του, που καταγράφονται στο λήμμα (επιπολαιότητα, αυταρχισμός, το υπέρμετρό του πάθος για εξουσία), και αληθείς είναι και τεκμηριωμένες. Όπως εξίσου αληθείς είναι και οι –επιεικώς– αμφιλεγόμενες ενέργειές του (π.χ. η παράδοση του Φρανσίσκο ντε Μιράντα [Francisco de Miranda], ηγέτη της πρώτης Βενεζουελανής Δημοκρατίας, στα χέρια των Ισπανών). Πέραν των ανωτέρω, το σχετικό πόνημα ενέχει στοιχεία ορθολογικής αποτίμησης του βίου και της πολιτείας του Μπολίβαρ, τόσο από ιστορικο-πολιτικής, όσο και από κοινωνιολογικής απόψεως. Ο συγγραφέας δίδει έμφαση στους ταξικούς δεσμούς που ένωναν τον μέλλοντα Libertador με την κρεόλικη αριστοκρατία, και υπαινίσσεται ότι, μέσω της Ανεξαρτησίας, προσπάθησε να διαφυλάξει τα βασικά προνόμιά της. Εύλογα λοιπόν, τέτοιου είδους ιδεολογική κριτική θα αντιμετωπίσει ισχυρές αντιστάσεις, ιδεολογικής επίσης φύσεως. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος για τον οποίον η συγκεκριμένη μαρξιανή μελέτη δεν έπαψε να μοιάζει μέχρι σήμερα με «καυτή πατάτα» στα χέρια της αμήχανης λατινοαμερικανικής Αριστεράς, η οποία, δέσμια πατροπαράδοτων ταμπού, δεν ξέρει –κι ούτε ήξερε ποτέ– τι να την κάνει. Ενδείκνυται ίσως, εναλλακτικά, να μεταφέρουμε την συζήτηση στο ηπιότερο έδαφος της σημειολογίας[11]. Εάν λοιπόν ο μύθος πραγματώνεται ως σημειακό σύστημα «δευτέρου βαθμού» (παραδήλωση), τότε το ζητούμενο είναι η κριτική του μύθου να επαναφέρει στο προσκήνιο και να κατοχυρώσει την πρωτογενή δήλωση. Κάτι τέτοιο θυμίζει ψυχαναλυτική αγωγή κατά την οποία, μας λέει ο Φρόυντ, wo Es war soll Ich werden («όπου δέσποζε το Εκείνο ας εγκατασταθεί το Εγώ»). Σε «ελεύθερη μετάφραση»: όπου ιδεολογία - Ιστορία και όπου παραδήλωση - δήλωση. Υπ’ όψιν όμως, τώρα η παρέμβαση δεν ασκείται προς τα κάτω (όπως όταν η συνείδηση επιβάλλεται στο υποσυνείδητο), αλλά με ανοδική φορά. Εξηγούμαι. Η Ιστορία και η δήλωση ταυτίζονται άνετα με το φροϋδικό «Εγώ» (das Ich), αφού και η μεν και η δε εμπίπτουν στην περιοχή του συνειδητού. Απεναντίας, η όποια συνάφεια του «Εκείνο» (das Es) με την –δίκην παραδηλώσεως– «θεολογική αντίληψη της Ιστορίας» είναι πολύ λιγότερο εμφανής. Για να την δούμε, είναι απαραίτητο να παρομοιάσουμε το θεολογικο-ιστορικό κλιμάκιο με ό,τι ορισμένες ψυχαναλυτικές σχολές αποκαλούν «μάνα προσωπικότητα» (mana Personality)[12]: μια ψευδοηρωική εικόνα του Εαυτού, που, υπό δυσμενείς συνθήκες, το υποσυνείδητο προβάλλει στο προσκήνιο. Η αποκαθήλωση αυτής της όντως νόθου συνειδήσεως είναι το ίδιο κρίσιμη για την ψυχική ισορροπία όσο κι ο δαμασμός του Es από το ώριμο Ich. Στο θέμα μας, και κατ’ αναλογίαν: η παραδήλωση πρέπει να υποχωρήσει μπροστά στο βασικό σημειακό μόρφωμα για να αναδυθεί ο υπαρκτός Μπολίβαρ στην θέση του την οποία σφετερίστηκε ο παρα-μυθικός Libertador. Οι σχετικές διεργασίες δεν είναι άμοιρες θεραπευτικών αρετών, αφού διαμέσου αυτών η παρρησία της Ιστορίας αποδεσμεύει την ανθρώπινη αλήθεια του Σίμωνος Μπολίβαρ. 1.4. Μπορεί όμως αυτή η αλήθεια να επιφέρει μίαν επανεκκίνηση της μπολιβαριανής μυθοποιίας; Θα απαντούσα θετικά υπό τον όρον ο καρπός της να μείνει διακριτός τόσο από την αρχαία μυθική παράδοση (την άλλοτε οντολογικά «ισχυρή» και σήμερα πλέον ανενεργό), όσο κυρίως από την σύγχρονη παραμυθολογία (που άπτεται της «νόθου συνειδήσεως»). Τέτοιες προϋποθέσεις πληροί ενδεχομένως μια αντιηρωική εικόνα του ήρωα, ικανή να ανθίσταται σε κάθε είδος «θεολογικών» παραμορφώσεων. Δηλαδή ένας μύθος (ας πούμε) ειρωνικός, ο οποίος να απομυθοποιεί μεν τον ιδεολογικό, αλλά εξακολουθώντας να φέρει τα ίχνη του. Ή, με όρους σημειολογικούς: να διαγράφει το επιπρόσθετο σημαινόμενο χωρίς ωστόσο να το εξαφανίσει. H ειρωνική διάστασή του είναι η καταγραφή της διαγραφής: 2. Διαγραφής στρατηγήματα: (α) «Ποιητική της ήττας» Το παραπάνω θεωρητικό μοντέλο έχει αξιώσεις έμπρακτης εφαρμογής στο μυθιστόρημα και στην νουβέλα που μας απασχολούν εδώ. 2.1. Και τα δυο μοιράζονται την ίδια αφετηρία, τον ίδιο πρωταγωνιστή κι ένα παρεμφερές «σενάριο». Ο λόγος για το τελευταίο ταξίδι του Μπολίβαρ με τελικό προορισμό τον θάνατο. Ταξίδι που έλαβε χώρα σε πλαίσια δεσμευτικά τεκμηριωμένα: από την Μπογκοτά στις εκβολές του Μαγδαλένα και από 8ης Μαΐου 1830 μέχρι 17ης Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Ο στρατηγός μες στο λαβύρινθό του περιλαμβάνει ολόκληρη την διαδρομή, ενώ Η τελευταία όψη καλύπτει μόλις ένα δωδεκαήμερο (29 Ιουνίου - 10 Ιουλίου), κατά την διαμονή του ταξιδιώτη στην Καρχηδόνα των Ινδιών (Cartagena de Indias). Έτσι λοιπόν η νουβέλα φαίνεται «εγκιβωτισμένη» εντός μυθιστορήματος, κάτι που ο Μάρκες θα φροντίσει να το επισημάνει και ρητά. Θα ιδιοποιηθεί επί τούτου τον Μιέτσισλαβ Ναπιέρσκι (σωστή ορθογράφηση: Mieczysław Napierski)[13], αφηγητή στην Τελευταία όψη, και θα τον εισαγάγει στο μυθιστόρημά του, μέσω μιας ημερολογιακής εγγραφής «που ανέσυρε από την λήθη ένας μεγάλος ποιητής της Νέας Γρανάδας μετά από εκατόν ογδόντα χρόνια».[14] Παρόμοιο «κλείσιμο ματιού» σε φίλο (που ασκούσε ο Μάρκες ήδη από εποχής του Εκατό χρόνια…) μοιάζει –και είναι– ένα ανάλαφρο παιγνίδι. Το οποίο ωστόσο, έστω και πλαγίως, προσδίδει στην μυθοπλασία μιαν άλω αντικειμενικότητας. 2.2. Με άλλα λόγια, έχουμε να κάνουμε με μίαν αλυσίδα από υπαινικτικές παραδοχές: η αυθεντική προέλευση της σχετικής παραπομπής, που εγγυάται ο αυθεντικός συγγραφέας της νουβέλας, καθίσταται τεκμήριο αυθεντικότητας του μυθιστορηματικού επεισοδίου – η οποία αυθεντικότητα, με την σειρά της, συμβάλλει στην θωράκιση της σημασίας έναντι παρασιτικών παραδηλώσεων. Πέραν αυτού (το είπαμε και παραπάνω), ο «ειρωνικός μύθος» αξιώνει να αποκοπούν οι «αποφύσεις» της νόθου συνειδήσεως, αλλά τα ίχνη του ακρωτηριασμού τους να παραμείνουν εμφανή στο σώμα του μηνύματος. Φυσικά, οι «χειρουργικές» στρατηγικές θα σχεδιαστούν σε συνάρτηση προς τους επιμέρους στόχους, αν και ο παράγων παθογένειας είναι ένας και μοναδικός: η «θεολογική αντίληψη της Ιστορίας», τουτέστιν η αγιοποίηση του «Απελευθερωτή», σε υπόσταση Σωτήρα και ιδρυτή πατρίδων. Στο εν λόγω ιδεολογικό αφήγημα, οι δύο συγγραφείς ανταπαντούν με μια ποιητική της ήττας.[15] Παρ’ ότι η σχετική διατύπωση στοχεύει καταρχήν στην ερμηνεία της νουβέλας, νομίζω ότι καλύπτει εξίσου και το μυθιστόρημα. Εάν λοιπόν εκείνο που διαγράφει την εθνικιστική θριαμβολογία είναι, εδώ κι εκεί, η ίδια «ήττα», τότε η καταγραφή της διαγραφής θα εστιάσει στους παράγοντες αυτής. Ας αναρωτηθούμε, με άλλα λόγια, από ποια δύναμη ηττάται εν τέλει ο Libertador; Μια εύκολη απάντηση θα ήταν ότι ο μυθικός αυτός Μπολίβαρ νικήθηκε από τον εαυτό του, αλλά από έναν εναλλακτικό εαυτό. Η δυσκολία αρχίζει από την σημασία που θα αποδώσουμε στον επιθετικό προσδιορισμό. Σε διάφορα σημεία της παρούσας μελέτης έχω με κάθε έμφαση τονίσει ότι το αντίπαλον δέος της «θεολογικής» λατρείας του ήρωα είναι η (επ)άνοδος της ιστορικότητας, μέσα από την οποία αναδεικνύεται η ανθρώπινη αλήθειά του. Αυτό όμως ισχύει μέχρις ενός σημείου, πέραν του οποίου –καιρός να το δούμε– οι δύο αλήθειες διαφοροποιούνται. Εδώ ένας φιλόσοφος θα αφουγκραζόταν απόηχους της οντολογικής διαλεκτικής του Είναι και του Γίγνεσθαι. Βεβαίως, η Ιστορία συνιστά πραγμάτωση αυτών των παραμέτρων, αλλά στον χώρο της συλλογικότητας. Ο οποίος όμως χώρος δημιουργεί αυθόρμητα περισπασμούς από τους στόχους του Είναι, από την υπαρξιακή επιβεβαίωσή του. Πιο αναλυτικά και πιο απλά: ο υπαρκτός Μπολίβαρ, περί του οποίου ο λόγος, είναι κατά τεκμήριο διφυής. Ανάμεσα στις υποστάσεις του συμβαίνουν και επιπλοκές και εντάσεις, καίτοι αμφότερες συμπράττουν στην απομυθοποίηση του «Απελευθερωτή». Δεν είναι δηλαδή μόνον ο τελευταίος που ηττάται από κάποιον εαυτό του· την ίδια μοίρα έχει και ο «εναλλακτικός» Μπολίβαρ. Γι’ αυτό, η ιστορική διάσταση φαντάζει κάποτε λαβύρινθος, που μέσα του πλανάται η ανθρώπινη, κι απ’ όπου η μόνη απόδραση είναι ο θάνατος. Σ’ αυτό ακριβώς το πλέγμα συμβόλων και ιδεών στηρίζεται η «ποιητική της ήττας» πλαισιωμένη από τον «ειρωνικό μύθο». Αυτό σημαίνει ότι, από σημειολογικής απόψεως, ο χώρος των δυο έργων ενοποιείται από την διαγραφείσα παραδήλωση, με καταγεγραμμένη την διαγραφή της. Πιο αναλυτικά: ο Libertador, πρόσθετη σημασία επιρρεπής σε θεολογική ερμηνεία, παρ-ερμηνεύεται σε ιστορικό και σε οντολογικό επίπεδο: λαβύρινθος αφενός, θάνατος αφετέρου. Μάλιστα η τελευταία εκδοχή αποτελεί μιαν οριακή διαγραφή, καθώς καθίσταται η οριακή επίσης έξοδος του ηττημένου απ’ τον λαβύρινθο της ήττας. Καθένας από τους δυο ερμηνευτές θα εκτελέσει αυτή την «παρτιτούρα» με διακριτές διακυμάνσεις τόνου. 2.3. Ο Μπολίβαρ του Μούτις[16], για παράδειγμα, διανύει το ύστερο στάδιο της ζωής του χωρίς διόλου «αυταπάτες» για την πορεία του ανθρώπου ανά τον χρόνο.[17] Γι’ αυτόν, λαβύρινθος της Ιστορίας σημαίνει Ιστορία ως λαβύρινθος· εντός αυτού, με τα λόγια του Σαίξπηρ, ο βίος μας είναι ένα «παραμύθι από ηλιθίου στόμα ειπωμένο, γεμάτο θόρυβο κι οργή και χωρίς νόημα κανένα» (…a tale / Told by an idiot, full of sound and fury, / Signifying nothing). Ο παραλογισμός της Ιστορίας επαληθεύεται πρωτίστως στoν χώρο της πράξης, η οποία (ο Μπολίβαρ το ’λεγε αυτολεξεί), μοιάζει με «όργωμα της θάλασσας». Ο ισολογισμός της λευτεριάς, που «τόσον πόνο κόστισε και τόσο θάνατο»[18], είναι σαφώς αρνητικός: από τα πρώτα βήματά της, η ανεξάρτητη Αμερική βούλιαξε σε «ένα χάος από στείρους σπαραγμούς και άθλιες δολοπλοκίες». Και, το χειρότερο, εντός αυτής η καταπίεση διαιωνίστηκε από τους πρώην καταπιεσμένους: «Όταν ζήτησα την χειραφέτηση των σκλάβων, ποιοι λέτε να έσπευσαν με δόλιες μηχανορραφίες να υπονομεύσουν το δικό μου σχέδιο; Οι ίδιοι οι συναγωνιστές μου (…), αυτοί που τράβηξαν τα πάνδεινα στα κάτεργα των Ισπανών». Είναι λοιπόν αναμενόμενο «εδώ [να] ματαιώνεται κάθε ανθρώπινη προσπάθεια». Φταίει άραγε γι’ αυτό ο ίδιος ο παράγων άνθρωπος, υλικό ευτελές και ακατάλληλο για τα μεγάλα έργα; Ο ηττημένος πρωταγωνιστής το πιστεύει ακράδαντα και δεν διστάζει να επισημάνει την «μικροπρέπεια και μικροψυχία εκείνων που δεν ξέρουν καν ποιοι είναι και ούτε πόθεν έρχονται, και ούτε για ποιον λόγο βρέθηκαν σ’ αυτήν εδώ τη γη». Μια δεκαπενταετία μετά τον θάνατο του ήρωα, ένας Αργεντινός λόγιος, εξόριστος στην Χιλή, εξέδιδε ένα πόνημα που γνώρισε ακαριαία επιτυχία, ενώ η εγκυρότητά του δεν έπαψε να ισχύει μέχρι σήμερα. Από στοιχεία ανάλογα των παραπάνω, ο συγγραφέας Δ. Φ. Σαρμιέντο (Domingo Faustino Sarmiento, 1811-1888), εξάγει το συμπέρασμα ότι στην ισπανόφωνη Αμερική λανθάνει μια εγγενής «βαρβαρότητα», η οποία απειλεί να εξαπλωθεί ανεξέλεγκτα εάν δεν την τιθασεύσει εγκαίρως ο «πολιτισμός». Ο ιστορικός Μπολίβαρ μάλλον θα προσυπέγραφε τις θέσεις του Σαρμιέντο[19]· ο ήρωας του Μούτις όμως βλέπει την πιθανότητα να κερδηθεί το στοίχημα ως μία ακόμη αυταπάτη: «Δεν υπάρχει διέξοδος (…), έτσι γεννηθήκαμε, έτσι είμαστε». Θα μπορούσαμε, φέρ’ ειπείν, να υποθέσουμε ότι το μοιρολατρικό αυτό συμπέρασμα υπαγορεύεται από τον ντετερμινισμό της Γεωγραφίας: «Η ιλιγγιώδης αταξία του τοπίου, τα τεράστια ποτάμια, το χάος των στοιχείων, τα αχανή δάση, το αδυσώπητο κλίμα, όλα αυτά εξουθενώνουν την όποια βούληση και αποδυναμώνουν τους βαθύτερους, ουσιαστικούς λόγους ύπαρξης που έχουμε κληρονομήσει από εσάς [τους Ευρωπαίους]». Πλην όμως, πίσω απ’ την απάνθρωπη νομοτέλεια κρύβεται κάτι πιο οριστικό και πιο θεμελιώδες: μια κοσμοθεωρία στην οποία σήμερα θα διακρίναμε κάποια πολεμική διάθεση εναντίον της επιστημολογικής «αισιοδοξίας» των αντιλήψεων περί της εύτακτης συγκρότησης του σύμπαντος[20]. Για τον Μπολίβαρ (ή τον Μούτις, το ίδιο κάνει), η ανάδειξη ανωτέρων μορφών ζωής ποσώς δεν εγγυάται την συνοχή της βιοσφαίρας· απεναντίας μάλιστα: «οποιοδήποτε πάρε-δώσε με ανθρώπους αφήνει μέσα μας ένα ολέθριο σπέρμα χάους, που μας φέρνει εγγύτερα στον θάνατο». Παρόμοια διαπίστωση δεν είναι απόσταγμα πικρίας ενός απογοητευμένου ιδεολόγου ή, έστω, ενός προδομένου ηγέτη. Είναι η νηφάλια επίγνωση κάποιου που η «παλιά οικειότητά [του] με τον θάνατο» τον έχει καταστήσει iluso lúcido (ελληνιστί «διαυγή ονειροπόλο»), επιρρεπή στην ήττα, όχι και στην διάψευση. Έχοντας επιλέξει την δράση για τρόπο ζωής και την Ιστορία για στίβο της δράσης, ενώ διόλου δεν αμφέβαλλε για το άσκοπο της μιας και το παράλογο της άλλης, να εμφορούνταν άραγε ο Μπολίβαρ από την «κρυφή γοητεία» της αποτυχίας (την ίδια που σαγήνευε με την αισθητική της τον Σιοράν[21]); Γεγονός είναι πάντως ότι η αποτυχία σημάδεψε ανεξίτηλα την «τελευταία [του] όψη»: αυτήν με την οποίαν τον υποδέχτηκε ο θάνατος. Ο ήρωας του Μούτις άξιζε, αν μη τι άλλο, un bel morir· όμως ο συγγραφέας απένειμε στον Μακρόλ το δαντικό αυτό έπαθλο. Σ’ έναν πολεμιστή θα ταίριαζε ένας ένδοξος θάνατος, όπως αυτός που βρήκε στο πεδίο της μάχης ο Ιωσήφ Πονιατόφσκι (Józef Antoni Poniatowski), Πολωνός πρίγκιπας και Στρατάρχης της Γαλλίας. Αντ’ αυτού, το μερίδιο του Μπολίβαρ υπήρξε μια «επώδυνη, ταπεινωτική περιπλάνηση» εν μέσω της αγνωμοσύνης των συμπατριωτών του, χωρίς καν «την παρηγοριά του τυφλού Οιδίποδα, που κατάφερε να εγκαταλείψει τη χώρα όπου τον μισούσαν». Όπως ελέχθη και προηγουμένως, το επεισόδιο της Καρταχένας το εξιστορεί ένας αυτόπτης μάρτυρας, ο Πολωνός φιλοξενούμενος του πρωταγωνιστή. Στα μάτια του ο ιστορικός Μπολίβαρ δεν έχασε την παραδειγματικότητα του μυθικού ήρωα (αν και, βεβαίως, πόρρω απέχει από την κάλπικη παραμυθολογία του Libertador). Κατά συνέπεια, η «διαγραφή» των αξιώσεών του για ένα bel morir καθίσταται ακόμη πιο βαρυσήμαντη, αφού μας παραδίδεται από έναν θαυμαστή. Ωστόσο υπάρχει στην νουβέλα του Μούτις μια δεύτερη ιστορία αποτυχίας και μία ακόμη «τελευταία όψη» του πρωταγωνιστή. Τον «χειρισμό» αυτής της φαντασίωσης, όχι λιγότερο σημαίνουσας και σίγουρα εσχάτης των εσχάτων, αναλαμβάνει αυτοπροσώπως ο Μπολίβαρ, καθώς, βαθύτατα ανθρώπινη, λάνθανε ανέκαθεν στα μύχια της «ορφανής» ψυχής του. Ο Αγώνας για την Ανεξαρτησία, τοιχογραφία (μωσαϊκό) στη Λεωφόρο ντε λος Προσέρες, Καράκας, Βενεζουέλα. Ο λόγος για τον πόθο του θανάτου, ή μάλλον για τον θάνατο ως πόθο: την διαβόητη libido mortis, η οποία στην παράδοση της Εσπερίας υποστασιοποιείται θηλυκά. Αυτή είναι η «όψη» που σήμερα υποδέχεται τον έφηβο από τα παλιά, σε εφιάλτη ηδονικό του ετοιμοθάνατου Μπολίβαρ: «(…) είδα πιο πέρα μια πληθωρική γυναίκα με καμπύλες προκλητικής φρεσκάδας· το πρόσωπό της ήταν όμως κρυμμένο στον ίσκιο της κληματαριάς. Η μπλούζα της, ξεκούμπωτη ως τη μέση, άφηνε σχεδόν σε κοινή θέα δύο βυζιά μεγάλα και στητά, κι η φούστα, που κολλούσε επάνω της από το φύσημα του αγέρα, ζωγράφιζε το διπλό τόξο των γεμάτων μηρών που ενώνονταν στο ακρωτήρι του αιδοίου (…) Καυτά, βάναυσα, αλανιάρικα χάχανα τίναξαν το κορμί της γυναίκας αποκαλύπτοντας εξ ολοκλήρου το ένα στήθος της, καθώς ανεβοκατέβαινε στον ρυθμό του γέλιου, με τη μεγάλη, σκληρή ρώγα και γύρω έναν πελώριο μαύρο κύκλο». Ωστόσο, ο σεξουαλικός μαγνητισμός ουδέποτε θα γίνει πράξη, ελλείψει του απαραίτητου σωματικού ερείσματος. Μόνον ο υπαινιγμός για κάποιο είδος bel morir προβάλλει ως υποκατάστατο –ή παρωδία;– της ανικανοποίητης «λαγνείας του θανάτου»: «Πού καιρός για να βγάλουμε τα μάτια μας σ’ ένα κρησφύγετο, πιο κάτω, στο ποτάμι. Είσαι πια σχεδόν τίποτα, αγόρι μου (…) Ούτε καν θα σου πω άσ’ το γι’ άλλη φορά, γιατί μια άλλη φορά δεν θα υπάρξει. Δείξε όμως θάρρος, μωρό μου. Είναι το μόνο που σου μένει· κάν’ το λοιπόν σωστά». Η αποτυχία –το «χαράμισμα» μιας ζωής– έχει ένα διφορούμενο μεγαλείο: οι υψηλοί στόχοι, ακόμη κι αν δεν πιάνονται, ανυψώνουν το ανάστημα του αποτυχόντος· παράλληλα όμως τον καθιστούν «άξιο της μοίρας του», υπαίτιο για την καταστροφή του. Τέτοια η περίπτωση του Αίαντα, στην τραγωδία του Σοφοκλή· τέτοια κι αυτή του Δον Κιχώτη, στο μυθιστόρημα του Θερβάντες. Πιστοί ο καθένας στο αξιακό του σύστημα –καθ’ όλα σεβαστό, κατά τα άλλα–, αμφότεροι κατέληξαν στην ύβριν: ο ένας διότι αψήφησε την πρωτοκαθεδρία του πνεύματος επί της ύλης· ο άλλος, επειδή δεν αντελήφθη πως, με το βάρος της, η ύλη μπορεί να γονατίσει εν τέλει και το πνεύμα. Ο Αίας και ο Δον Κιχώτης τιμωρήθηκαν, και δικαίως· παρόμοιες όμως πτώσεις είναι από αυτές που δεν μειώνουν. Ο Μπολίβαρ του Μούτις χαραμίζεται για ένα ιδανικό που δεν πιστεύει[22]· ως εκ τούτου, δεν τιμωρείται αλλά αυτοτιμωρείται, αφού αποδομεί ο ίδιος την «θεολογία» του Libertador. Γι’ αυτόν λοιπόν η αποτυχία είναι μια υπαρξιακή επιλογή, η οποία, συν τοις άλλοις, πληροί τις σημειολογικές προδιαγραφές του «ειρωνικού μύθου»: διαγράφει παρασιτικές παραδηλώσεις και καταγράφει την διαγραφή. 2.4. Στο μυθιστόρημα του Μάρκες τα δεδομένα της «ποιητικής της ήττας» είναι παρόμοια με εκείνα τα οποία διαχειρίζεται ο Μούτις στην νουβέλα του. Κι εκεί κι εδώ ο Μπολίβαρ –ο ιστορικός και ο ιδιωτικά ανθρώπινος– διεκδικεί ένα αυθεντικό πεδίο δήλωσης, ενάντια στην παραδήλωση που πάει να του «κολλήσει» η ιδεολογική παραμυθολογία. Κι εκεί κι εδώ ανάμεσα στις δύο υποστάσεις του ήρωα υπάρχει κάποια διάσταση, ή και ένταση, αφού ο άνθρωπος Μπολίβαρ νιώθει αιχμάλωτος ή πλάνης «μες στο λαβύρινθο» της Ιστορίας (όπου ο εναλλακτικός εαυτός του ελίσσεται άνετα). Τα δυο έργα διαφοροποιούνται ως προς το επίπεδο εστίασης ή, με όρους δομικής ανάλυσης,[23] σε ό,τι αφορά τους «τρόπους» (modes) θεώρησης ή «εποπτείας» (vision) του ήρωα από τον αφηγητή. Για τον μεν πρωταγωνιστή της Τελευταίας όψεως δίδει λογαριασμό, όπως ανέφερα, ο θαυμαστής του, Μιέτσισλαβ Ναπιέρσκι. Τεχνικά, η συγκεκριμένη εποπτεία ορίζεται ως «εκ των έξω» (vision “du dehors”), υπό την έννοια ότι ο αφηγητής, γνωρίζοντας λιγότερα από τον ήρωα, θα υιοθετήσει την δική του εκδοχή των πραγμάτων. Και θα την «προσαυξήσει»: μέσα από τον μεγεθυντικό φακό του, το μεγαλείο του ηττημένου φαντάζει παρά ταύτα αλώβητο. Αντίθετα απ’ τον αφηγητή του Μούτις, αυτός του Μάρκες ούτε συμμετέχει και ούτε παρευρίσκεται στα τεκταινόμενα – τα οποία ωστόσο εξιστορεί. Απλό «υποκείμενο εκφοράς» (sujet de l’ énonciation), πώς θα προσδώσει κάποια υπόσταση στην εποπτεία του ήρωα, που αδυνατεί να ασκήσει; Η λύση είναι να εισαγάγει στον χώρο του «εκφερομένου» (énoncé) έναν δικό του μάρτυρα: τον πανταχού παρόντα υπηρέτη του Μπολίβαρ, ονόματι Χοσέ Παλάσιος (José Palacios), ο οποίος, καθώς «θα επιβίωνε αρκετά χρόνια του αφεντικού του (…), θα είχε τόσο χρόνο να θυμάται τα όσα είχε ζήσει στο πλευρό του», ώστε δεν θα άφηνε «ούτε την παραμικρή λεπτομέρεια» στο σκοτάδι. Επειδή όμως, όπως λέει μία παροιμία, Nul homme grand pour son valet («Ουδείς ανήρ μεγάλος για τον θεράποντά του»), η δική του ματιά θα τον εμφανίσει μειωμένο. Η αφηγηματολογία θα ταξινομούσε μια τέτοια εποπτεία του ήρωα ως «εκ του όπισθεν» θεώρησή του (vision “par derrière”). Με την εξής, ωστόσο, διαφορά: δεν υστερεί ο Μπολίβαρ σε βούληση ή σε γνώση (κάθε άλλο, επισημαίνει ο Παλάσιος: «Το τι έχει κατά νουν ο κύριός μου, μόνον ο κύριός μου το γνωρίζει»)· είναι ο βαλές που βλέπει και θυμάται όσα ο άλλος προτιμά να λησμονήσει. Συνάρτηση του διφυούς ποιού του υπαρκτού Μπολίβαρ, δύο ειδών είναι τα «άπλυτα» που ένα τέτοιο βλέμμα μπορεί να βγάλει στη φόρα: αφενός μεν την ασθενή του σάρκα, αφετέρου δε τις διφορούμενες παρεμβάσεις του στο πεδίο της δράσης. Η διαγραφή της μπολιβαριανής λατρείας καταγράφεται πρώτα στο σώμα του Μπολίβαρ. Ήδη απ’ την αρχική σελίδα του βιβλίου[24], όταν τον αντικρίζει ο Παλάσιος «γυμνό, με μάτια ορθάνοιχτα, να πλέει μες στην μπανιέρα με τα ιαματικά νερά» και έχει την εντύπωση πως «πνίγηκε». Όποιος και να είναι ο περιστασιακός αυτόπτης μάρτυς, ο υπηρέτης εφεξής αυτό θα κάνει: θα παρακολουθεί πώς προελαύνει ο προαναγγελθείς θάνατος του Μπολίβαρ. Που τα συμπτώματά του γίνονται όλο πιο φανερά κι όλο πιο άθλια: ανάστημα συρρικνωμένο[25], σεξουαλική ανικανότητα[26], αιμοπτύσεις και εμετοί[27], υπερθερμία και ακράτεια αερίων[28]· κοντολογίς οσμές, εκκρίσεις, ήχοι «που ούτε η δόξα ούτε τα αρώματα καταφέρνουν πλέον να καλύψουν».[29] Άλλωστε πάει καιρός που «η δόξα έχει εγκαταλείψει [τούτο] το σώμα», το οποίο το εγκαταλείπει τώρα και η ζωή. Ήταν κοινό μυστικό, «από τότε που γύρισε για τελευταία φορά απ’ τους πολέμους του στα νότια», ότι «επέστρεφε μόνο για να πεθάνει». Αυτό που ξένιζε (μάλλον δυσάρεστα) ήταν η απροθυμία του να αρθεί στο ύψος της συγκεκριμένης περιστάσεως, η εμμονή του στα εγκόσμια, το ότι, ακόμη και ετοιμοθάνατος, «διατηρούσε ατόφια την διάθεση για αρχή». Κατά συνέπεια, ούτε ο Μπολίβαρ του Μάρκες θα αξιωθεί ένα bel morir· επιπλέον, η δική του αποτυχία στερείται της «ποιήσεως» που της απέδιδε ο Σιοράν, αλλά και του μεγαλείου με το οποίο την επένδυσε ο Μούτις. Η εν λόγω εποπτεία λες και προσεταιρίζεται την μαρξιανή ματιά[30]: ως αποδεδειγμένα η ικανότερη για αποδόμηση της «νόθου συνειδήσεως», ενδείκνυται επίσης να μας δείξει το πώς την αίγλη του Libertador συσκότισε ο πολιτικός Μπολίβαρ. Σ’ αυτό το βλέμμα οφείλει το βιβλίο την ακριβή καταγραφή των φάσεων μετάλλαξης του ήρωα σε «κυβερνήτη» (ισπ. estadista).[31] Το πρώτο που μαθαίνει μ’ αυτήν την ιδιότητα είναι το ότι «η εξουσία (…) στεριώνει μες στο αίμα των θυμάτων». Και για να το εμπεδώσει και «φιλοσοφικά», ο estadista έχει στην διάθεσή του πάντα την διαβόητη raison d’état, έτοιμη να καλύψει την όποια επιλογή του. Εκεί, π.χ., κατά την βάρβαρη Guerra a muerte[32], βρήκε ο Μπολίβαρ πάτημα όχι μονάχα για να τάξει θάνατο σ’ όλους τους Ισπανούς, ακόμη και σε όσους τηρούσαν στάση ουδετερότητας (πβ. Διακήρυξη Ολικού Πολέμου, 1813), αλλά και για να διατάξει ο ίδιος την εκτέλεση «οκτακοσίων αιχμαλώτων μέσα σε μία μέρα, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που νοσηλεύονταν στο νοσοκομείο της Λα Γουάιρα». Με βολική (και κυνική) δικαιολογία πως «η πολιτική, εξαρτάται πού και πότε γίνεται» και ότι, εν πάση περιπτώσει, τα ίδια και χειρότερα έπραξαν κι άλλοι: «δεν έχουν οι Ευρωπαίοι το ηθικό δικαίωμα να μου καταλογίσουν οτιδήποτε, διότι, αν υπάρχει μια ιστορία γεμάτη αίμα, ωμότητες και αδικίες, αυτή είναι η ιστορία της Ευρώπης». Η ίδια raison d’état τον ενεθάρρυνε να εξοντώσει έναν γενναίο ανταγωνιστή, τον στρατηγό Μανουέλ Πιάρ (Manuel Piar). Η καταδίκη και η εκτέλεσή του στηρίχθηκαν σε «ανυπόστατες κατηγορίες», κρίνει απερίφραστα ο Μαρξ.[33] Αλλά ο Μπολίβαρ «Θα υποστήριζε όσο ζούσε ότι εκείνο υπήρξε πολιτική επιταγή, η οποία αποδείχτηκε σωτήρια (…), καθώς εξάλειψε την απειλή του εμφυλίου. Ήταν, εν πάση περιπτώσει, η πιο σκληρή, αλλά κι η πιο αναγκαία πράξη εξουσίας στην οποίαν προέβη σ’ όλη την ζωή του». Ο πολιτικός αμοραλισμός έχει ωστόσο ένα τίμημα, κι αυτό το τίμημα είναι βαρύ. Λέγεται μοναξιά της Εξουσίας και είναι το ευτελές απομεινάρι σημασίας, μετά την ολική διαγραφή των κάλπικων «παραδηλώσεων», που εις μάτην προσπαθούν να καλλωπίσουν μίαν υπαρξιακή αποτυχία. Το ομολογεί, σε μια στιγμή ειλικρίνειας, ο ιστορικός Μπολίβαρ: «Είμαστε οι ορφανοί, οι σακάτηδες, οι παρίες της ανεξαρτησίας»· ενώ ο άνθρωπος, φυλακισμένος μέσα σ’ ένα κορμί που φθίνει, αναρωτιέται μέχρι τέλους: «Γαμώ το μου (…) Πώς στο καλό θα βγω από τούτο τον λαβύρινθο;». Η μοναξιά, πρωτίστως και εσχάτως, ισούται για τον Μάρκες με την ανικανότητα για αγάπη. Στους θύτες που συνάμα είναι θύματα του επίφοβου «ερωτισμού της Εξουσίας», αυτή η αδυναμία έχει δύο όψεις. Κατ’ αρχάς εκδηλώνεται ως ακραία συναισθηματική αστάθεια, που στον Μπολίβαρ είναι προφανής. Ήδη ο Μούτις επεσήμαινε το «απόμακρο» των σχέσεών του με τις γυναίκες της ζωής του. Το μυθιστόρημα γίνεται ακόμη πιο σαφές, αναλύοντας τον χαώδη ερωτικό του βίο, παρόμοιο μ’ αυτόν τόσων και τόσων «λαοπρόβλητων» Λατίνων caudillos, για τους οποίους η αρχή ασκείται μέσω του φαλλού. Πλην όμως ένας τέτοιος βίος –ιδού και η δεύτερη, η «τελευταία [του] όψη»– είναι μια διαδρομή σε Έρημη Χώρα, χωρίς φύλλο πορείας, χωρίς προορισμό. Ή μάλλον με αρνητικό προορισμό: την διαγραφή του όποιου bel morir, του τέλους που, αν μη τι άλλο, άξιζε στον ιστορικό Μπολίβαρ, επειδή είχε ο ίδιος διαγράψει την «θεολογική» αθανασία του μυθικού Libertador. Όπως θυμόμαστε, ο ειρωνικός μύθος –επί του οποίου στηρίζεται η «ποιητική της ήττας»– αξιώνει η διαγραφή να καταγράφεται. Πλην όμως στο βιβλίο του Μάρκες η ειρωνεία του μύθου είναι διπλή. Καταγραφή όλων των διαγραφών, η απόλυτη ερημιά δεν σημαδεύει μόνον την έξοδο από την σκηνή του πρωταγωνιστή που υποδύθηκε την μοναξιά της Εξουσίας. Εξουσιάζει επίσης, και μάλιστα πιο αμείλικτα, ένα εξιλαστήριο θύμα, την γυναίκα «η οποία τον αγάπησε με ακλόνητη βούληση, χωρίς η αξιοπρέπεια να της σταθεί εμπόδιο», και εισέπραξε απ’ αυτόν «έναν έρωτα φτιαγμένον από αέναες αποδράσεις». Ο θάνατός του, μία ακόμη απόδραση, την καταδίκασε σε αφανή χηρεία. Εγκαταλελειμμένη, ξεχασμένη, η Μανουελίτα πέθανε φτωχή στην εξορία· μοναδικά κειμήλια που της έμεναν να της θυμίζουν τον εφήμερο εραστή της ήταν οι «άνθρακες της δόξας», μια τούφα απ’ τα μαλλιά του κι ένα γάντι. 3. Διαγραφής στρατηγήματα: (β) ο ραγισμένος «μονόλιθος» Το τελευταίο ταξίδι του Μπολίβαρ δεν είναι, βέβαια, ο νόστος του Οδυσσέα, ούτε ο εκούσιος εκπατρισμός του Οιδίποδα. Η «επιστροφή του στο αρχικό μηδέν»,[34] τονίζει ο ίδιος διά στόματος του Μούτις, είναι μια «περιπλάνηση μειωτική κι επώδυνη», «ανάμεσα σ’ αυτούς που με αποδιώχνουν». Παρόμοια, θα έλεγε κανείς, της «χάριτος» που την προσέφεραν αντί κωνίου στον Σωκράτη, κι εκείνος την αρνήθηκε γιατί δεν θ’ άντεχε ἄλλην ἐξ ἄλλης πόλεως ἀμειβομένῳ καὶ ἐξελαυνομένῳ ζῆν (Απολ. 37d). Η μπολιβαριανή «θεολογία», αλλά και η στοργή και ο θαυμασμός τείνουν να αποδώσουν τον διωγμό του ήρωα στην ποταπή αγνωμοσύνη των ανθρώπων. Μια διαλεκτική όμως ματιά θα επισημάνει εν προκειμένω ότι ο «μονόλιθος ήρωα και λαού» έχει ραγίσει, και ότι πλέον δεν υφίσταται το «επικό» εκείνο έδαφος επί του οποίου είχε κτισθεί η «αυτο-ταύτιση» των δυο πλευρών.[35] 3.1. Τα σύνθετα αίτια της ρήξεως είναι εκατέρωθεν παρόντα. Κατ’ αρχάς ενεργοποιούνται μέσα από τις αντιφάσεις του ίδιου του «λαού», που αν ποτέ υπήρξε ενιαίος, τώρα πια κατακερματίστηκε σε έθνη και σε τάξεις. Στην Κολομβία, για παράδειγμα, η μπολιβαριανή στρατιά αντιμετωπίζεται, ούτε πολύ ούτε λίγο, ως δύναμη κατοχής. Έτσι λοιπόν, απηυδισμένοι από τις ύβρεις και προκλήσεις των εντόπιων, επτακόσιοι και πλέον γρεναδιέροι, οι πιο πολλοί απ’ την Βενεζουέλα, κηρύσσουν ανταρσία και απαιτούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, φοβούμενοι δε τα χειρότερα μετά την αναχώρηση του Στρατηγού. Αδιαφορώντας παγερά για το «σχεδόν μανιακό όνειρο» του Μπολίβαρ περί μιας «παναμερικανικής ενότητας», τα νεόκοπα έθνη διεκδικούν εδώ και τώρα εθνοκράτη στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Λες και το ιδεώδες της ανεξαρτησίας έχει ριζώσει τόσο βαθιά στην Νότιο Αμερική που, όπως το επεσήμαινε ο Σούκρε (Sucre), οι πληθυσμοί της πια «πασχίζουν ν’ ανεξαρτητοποιηθούν ο ένας απ’ τον άλλον». Παραδόξως ωστόσο, τέτοια έξαρση του εθνισμού δεν συνοδεύεται από ανάλογον ενθουσιασμό για το αίτημα της χειραφέτησης. Το ίδιο πλήθος που, στην Μπογκοτά, γιούχαρε τους «απελευθερωτές», προ δεκαπενταετίας είχε ξεπροβοδίσει εγκάρδια τον Ισπανό αντιβασιλέα, καθώς αναχωρούσε από την πόλη· τότε «δεν έλειψαν εκείνοι οι οποίοι θρήνησαν απ’ τα μπαλκόνια το φευγιό του, και πέταγαν στο διάβα του λουλούδια, και του εύχονταν από καρδιάς απάνεμα πελάγη και ήρεμο ταξίδι». Ό,τι λοιπόν κι αν σήμαινε ετούτος ο «λαός» και όποια κίνητρα κι αν είχε τώρα, η έχθρα και η απάθειά του ήταν πασιφανή και δεδομένα. Κι ήταν αυτά που οδήγησαν εν τέλει στο ράγισμα του «μονολίθου». Ρωγμή οριστική που καταγράφει οριστικά την διαγραφή του ήρωα ως Libertador. 3.2. Παράλληλα όμως καταγράφει μίαν ακόμη διαγραφή, τουλάχιστον το ίδιο σημαίνουσα όσο η πρώτη. Ο λόγος για την αποδόμηση εκείνων των παραδηλώσεων που ήλθε να προσθέσει στις εθνικιστικές μια αριστερή «θεολογία», η οποία θέλει τον Μπολίβαρ επαναστάτη κι επιπλέον προάγγελο της επανάστασης «του 21ου αιώνα». Η αποκατάσταση της σημασίας που σφετερίζονται ή εκτρέπουν παρόμοιες παραδηλώσεις περνά πρωτίστως (όπως είπαμε) από την κριτική τους ως «νόθου συνειδήσεως». Ετικέτα για νερό λεβάντας που παραπέμπει στο πνεύμα του Μπολίβαρ, περ. 1830, έγχρωμη λιθογραφία, Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι. Το πλέον στοιχειώδες ιστορικό κριτήριο μας επιβάλλει να αναρωτηθούμε για ποιον λόγο θα ενδιαφέρονταν οι ταπεινοί για μιαν υπόθεση η οποία συνιστούσε θέμα ενδοοικογενειακό της ανωτέρας τάξεως; Το αποδεικνύει η σύσταση του επιτελείου του Στρατηγού: «όσοι τα χρόνια του αγώνα βρέθηκαν στον στενό κύκλο του Μπολίβαρ ήταν οι Κρεολοί ευπατρίδες, η αφρόκρεμα, οι απόφοιτοι πριγκιπικών σχολών (…) Όλοι τους Βενεζουελανοί (…), σχεδόν όλοι δικοί του συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας (…) Οι δεσμοί αίματος και τάξεως τους ένωναν αδιάρρηκτα». Σε πνεύμα και με όρους μαρξιστικής ανάλυσης, πρέπει λοιπόν να συμπεράνουμε πως τα «εθνικοαπελευθερωτικά» κινήματα στην Νότιο Αμερική στερούνταν εξ ολοκλήρου της κοινωνικής διάστασης[36] και, ως εκ τούτου, πόρρω απείχαν των επαναστατικών προτύπων της ίδιας εποχής (των ΗΠΑ και κυρίως της Γαλλίας). Το ερώτημα αν ο Μπολίβαρ όντως υπήρξε επαναστάτης, ή αν όντως επανάσταση ήταν αυτή της οποίας ηγήθηκε, αφορά την ιστορική υπόστασή του. Κρίνοντας από τον «ραγισμένο μονόλιθο», η απάντηση καταγράφεται μάλλον αρνητική. Ο άνθρωπος Μπολίβαρ οφείλει να απαντήσει σε ένα δεύτερο, ακόμη πιο σκληρό: κατά πόσον η Επανάσταση νομιμοποιεί τον επαναστάτη και νομιμοποιείται η ίδια; Η υπόνοια και μόνον αυτής της απορίας φάνταζε μέχρι πρότινος σχεδόν βλάσφημη. Δειλά-δειλά, το ζήτημα άρχισε να τίθεται επί τάπητος μετά την διαγραφή των Μεγάλων Αφηγήσεων που «παραμύθιασαν» την ανθρωπότητα του 20ού αιώνα. Συζήτηση που εγγίζει μάλιστα και την Λατινική Αμερική, παρ’ ότι εκεί το επαναστατικό αφήγημα καλά κρατεί ακόμη εν είδει «μύθου»[37]. Το θέμα δεν μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητο τον Μάρκες, πολλώ δε μάλλον όταν, κατά καιρούς, ο ίδιος είχε γνωρίσει από κοντά επιφανείς επαναστάτες (π.χ. τους Κάστρο, Ορτέγκα ή Τορρίχος). Στον Στρατηγό μες στο λαβύρινθό του δεν διστάζει να επισημάνει ότι σπανίως η επανάσταση φέρνει κάποια βελτίωση της καθημερινότητας όσων χωρών κι ανθρώπων την υφίστανται: και οι μεν και οι δε, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα (αλλά, ως γνωστόν, ουδέν μονιμότερον του προσωρινού), θα βρεθούν την επαύριο χειρότερα από πριν. «Πόσο ακριβά μας κόστισε η σκατοανεξαρτησία!», αναφωνεί ο Μπολίβαρ ατενίζοντας την άλλοτε θεσπέσια Καρχηδόνα των Ινδιών, σε θλιβερή κατάντια μετά τους απελευθερωτικούς πολέμους. Πιο εκτεταμένες, πιο βαθιές και μάλλον μη αναστρέψιμες, είναι οι βλάβες τις οποίες αφήνει η επανάσταση στην ψυχή του επαναστάτη. Η πλέον «ήπια» εξ αυτών -καθότι πλήττει μόνον την ιδιωτική του σφαίρα– είναι μια ξηρασία συναισθηματική, ή αλλιώς η μοναξιά της Εξουσίας. Στην επικράτεια του συλλογικού, του «ραγισμένου μονολίθου», η εν λόγω μοναξιά εξειδικεύεται ως ριζική αποξένωση του ήρωα από τους άλλους κι απ’ τον εαυτό του. Η ανεξαρτησία δεν κατάργησε, αλλά ανακύκλωσε τους τρόπους δυνάστευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο, εξηγούσε στον Ναπιέρσκι ο Μπολίβαρ, λες κι είχε κατά νουν την ρήση του Λένιν: «Η επανάσταση είναι η πιο αυταρχική διαδικασία που μπορεί να φανταστεί κανείς». Νομοτελειακά δηλαδή, η δυναμική της θα μεταλλάξει τον επαναστάτη σε έναν στυγνό και κυνικό ταγό της εξουσίας. Σε αυτό και σε άλλα έργα του, ο Μάρκες έχει αναλύσει τους μηχανισμούς της σχιζοφρενικής αυτής αλλοτρίωσης. Στο Φθινόπωρο του Πατριάρχη, για παράδειγμα, υπάρχει μια αριστουργηματική σελίδα όπου έρχονται αντιμέτωπα τα δυο μισά μιας τέτοιας διχασμένης μορφής. Στο ένα, αν και ανώνυμο, αναγνωρίζουμε τον Αυρηλιανό Μπουενδία, έμβλημα των Μπολίβαρ, των Τσε και τόσων άλλων αγωνιστών, που, ευτυχώς, δεν πρόλαβαν να αμαυρώσουν ή να χάσουν το όποιο φωτοστέφανό τους. Το άλλο είναι ο σωσίας, ο τύραννος δεσμώτης του εαυτού του[38], σε ένα φρούριο απόρθητο, φτιαγμένο από τους φόβους και τη διαφθορά του. Ο πρώτος έρχεται για να ζητήσει (επί ματαίω, άλλωστε) από τον δεύτερο βοήθεια για ένα σχέδιο με «μπολιβαριανή» κοπή: μιαν επανάσταση σε κλίμακα όλης της ηπείρου, απ’ την Αλάσκα έως τις εσχατιές του Νότου. Ως εάν σε έναν μαγικό, πλην όμως και μαγευτικό καθρέφτη, τα δυο μισά ταυτίζονται, χωρίζουν, ταυτίζονται και πάλι, μέχρις ότου αυτό το πηγαινέλα φανερώνει πως ο δικτάτορας είναι ο διαχειριστής της επανάστασης που κέρδισε το είδωλό του.[39] Ευτυχώς όμως η ρωγμή αυτού του «μονολίθου» δεν θα κλείσει. Ευτυχώς ο ειρωνικός μύθος είναι εκεί για να διαγράψει τον υποθετικόν, ολέθριο θρίαμβο. Έτσι, ο συνταγματάρχης, ή και ο Στρατηγός, θα διατηρήσουν, έστω «μες στο λαβύρινθο» της μοναξιάς, την διφορούμενη αίγλη της λαμπρής ήττας τους για πάμπολλους ακόμη αιώνες της αιωνιότητας. [1] Είναι καιρός πια το ελληνικό κοινό να εμπεδώσει τον σωστό τύπο της λέξης, που τονίζεται στην παραλήγουσα. Η γαλλίζουσα, οξύτονη εκφορά της είναι λανθασμένη (κι ας φέρει καθ’ ημάς την «βούλα» του Νίκου Εγγονόπουλου). [2] Ο Álvaro Mutis (1923-2013) γεννήθηκε στην Μπογκοτά, έζησε επί μακρόν στην Ευρώπη και σε διάφορα άλλα μέρη του κόσμου και άφησε την τελευταία του πνοή στο Μεξικό, όπου είχε εγκατασταθεί από το 1956. Στην ισπανική οικουμένη, θεωρείται ένας από τους μεγάλους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Το έργο του τιμήθηκε επανειλημμένως, σε διάφορες χώρες, μεταξύ άλλων και με το Βραβείο Θερβάντες, το Νόμπελ των ισπανόφωνων γραμμάτων. Εξέχων ποιητής, μετά το 1960 στρέφεται στην αφήγηση, όταν μια από τις ποιητικές του personnӕ, Μακρόλ ο Γαβιέρος (Maqroll el Gaviero) «μεταπηδά» στον χώρο της πεζογραφίας και γίνεται ο πρωταγωνιστής μυθιστορηματικού κύκλου, ή μάλλον έπους, γύρω από έναν σύγχρονο –και διαχρονικό– Σεβάχ. Προοδευτικά, το αφηγηματικό του έργο θα καλύψει όμως και άλλες θεματικές περιοχές, όπως π.χ. στο κομμάτι περί του οποίου ο λόγος εδώ. Επιστήθιος φίλος του «Γκάμπο», ο Μούτις υπήρξε ο πρώτος αναγνώστης τού Εκατό χρόνια μοναξιά. [3] Gabriel García Márquez, El general en su laberinto, La Oveja Negra, Μπογκοτά 1989. [4] Álvaro Mutis, “El último rostro”, στον τόμο El último rostro, Siruela, Μαδρίτη 1990. [5] Η διάγνωση ανήκει στον Βενεζουελανό διανοητή Χερμάν Καρρέρα Δάμας (Germán Carrera Damas). [6] Βοηθούσης και της σημασιολογικής συνάφειας των εννοιών Libertador και Redentor, δηλαδή Απελευθερωτής και Λυτρωτής (ή Σωτήρ), η οποία, ως φαίνεται, ισχύει τόσο στα ισπανικά όσο και στα ελληνικά. [7] Roland Barthes, Mythologies, Éditions du Seuil, Παρίσι 1970 [1957], σ. 181. [8] Roland Barthes, “Éléments de sémiologie”, στο περιοδικό Communications, (1964), τόμ. 4, τχ. 4, σ. 130. [9] Όρο τον οποίον και θα κρατήσω εν συνεχεία. [10] Π.χ. υπό μορφήν βιογραφικού λήμματος: «Βενεζουελανός στρατιωτικός και πολιτικός (…), ηγετική φυσιογνωμία των αγώνων για την χειραφέτηση της Αμερικής από την ισπανική κυριαρχία» (http://es.wikipedia.org/wiki/Simοn_Bolívar). [11] Είναι όμως δυνατόν μια θεωρία κατεξοχήν «φορμαλιστική» να ελέγχει ιστορικά θέματα όπως η παραμυθολογία και η απομυθοποίηση, που φέρουν ένα στίγμα τόσο έντονα ιδεολογικό; Σ’ αυτές τις απορίες απαντά ο Ρολάν Μπαρτ, τονίζοντας ότι η κριτική άσκηση της σημειολογίας ενεργοποιείται ακριβώς στην ιστορική διάσταση, με δεδομένο ότι «λίγος φορμαλισμός μας απομακρύνει από την Ιστορία· πολύς όμως μας επαναφέρει σ’ αυτήν» (ό.π., 184). [12] Με αναφορά όμως όχι στο βιβλικό «μάννα εξ ουρανών» (manna), αλλά στην πολυνησιακή έννοια της «μάνα» (mana), που σημαίνει τις αόρατες και ανώνυμες «δυνάμεις» οι οποίες, στις ανιμιστικές δοξασίες, διέρχονται απ’ άκρου εις άκρον το Σύμπαν και ενίοτε χρίζουν με κύρος και αίγλη κάποια άτομα. [13] Πολωνός συνταγματάρχης, παλαίμαχος των ναπολεόντειων πολέμων, ο οποίος είχε μεταβεί στην Κολομβία ευελπιστώντας να καταταγεί στην στρατιά του Μπολίβαρ. [14] Gabriel García Márquez, El general en su laberinto, ό.π., σ. 194. [15] Gilberto Triviños και Edson Faúndez, “La condena perpetua: El mito del héroe en tres relatos de la literatura latinoamericana”, στο περιοδικό Acta Literaria, Nο 27, Κονσεπσιόν 2002, σ. 33. [16] Όλα τα παραθέματα παραπέμπουν στην προαναφερθείσα έκδοση (Álvaro Mutis, “El último rostro”, ό.π.). Η ελληνική μετάφραση είναι δική μου. [17] Πβ. Rodolfo de Roux, “Álvaro Mutis: la historia sin ilusiones”, στο περιοδικό C.M.H.L.B. Caravelle, Nο 86 (2006), Τουλούζη, σ. 229-246. [18] Εδώ ένας Έλληνας θα πρόσθετε, με λόγια του Σεφέρη, «για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη»... [19] Ο πλήρης τίτλος του εν λόγω δοκιμίου είναι Civilización o barbarie. Vida de Facundo Quiroga. Ο συγγραφέας τεκμηριώνει το δίλημμα «πολιτισμός ή βαρβαρότητα» μέσα από την ανασκόπηση του Βίου του Φακούνδο Κιρόγα, αιμοσταγούς οπλαρχηγού της εποχής των πολέμων της Ανεξαρτησίας, στον οποίο βλέπει την ενσάρκωση της νοτιοαμερικανικής θηριωδίας. [20] Όπως, λ.χ., η θεωρία της «αντεντροπίας» (negentropy), την οποίαν εκπόνησε το 1944 ο Γερμανός φυσικός Έρβιν Σρέντινγκερ (Erwin Schrödinger), στο γνωστό δοκίμιό του What is Life? (πβ. http://goo.gl/nhhibr). [21] Πβ. Syllogismes de l’amertume (1952): Rater sa vie, c'est accéder à la poésie – sans le support du talent [«Όποιος χαραμίζει τη ζωή του αποκτά πρόσβαση στην ποίηση χωρίς την αρωγή της ποιητικής έφεσης»] (http://goo.gl/CG9W0n). [22] Και κυρίως δεν το πιστεύει ο συγγραφέας, ο οποίος πάντα δήλωνε φιλομοναρχικός και «ισπανίζων». [23] Tzvetan Todorov, “Les catégories du récit littéraire”, στο περιοδικό Communications, Nο 8 (1966), Παρίσι, σ. 125-151. [24] Οι παραπομπές στην έκδοση του 1989. Μεταφράζω εγώ. [25] «του στρατηγού Μοντίγια, καθώς τον αγκάλιαζε, του φάνηκε πως του ’φτανε ως τη μέση». [26] «δοκίμαζαν πότε-πότε, κατά λάθος, για ύστατη φορά να κάνουν έρωτα, αλλά εκείνου πια δεν του ’μενε τόσο κορμί όσο η ψυχή ζητούσε». [27] «ο Ιρλανδός Μπέλφορδ Χίντον Γουΐλσον (…) είδε τον στρατηγό μπρούμυτα στο κρεβάτι, προσπαθώντας να ξεράσει τα έντερά του. Η Μανουέλα του κρατούσε το κεφάλι πάνω από το δοχείο της νυκτός». [28] «Ψηνότανε στον πυρετό κι αμολούσε κάτι βραχώδεις, δύσοσμες πορδές». [29] Triviños - Faúndez, ό.π., σ. 38. [30] Εννοώ την κριτική διεισδυτικότητα, όχι την ανεξήγητη εμπάθεια του φιλοσόφου, επί του θέματος. [31] Πβ. αυτόθι, σ. 37. [32] Φάση του απελευθερωτικού αγώνα (1812-1820), όπου οι Βενεζουελανοί «πατριώτες» προχώρησαν στην εξόντωση των εξ Ευρώπης εποίκων, κατά το πρότυπο της, υπό τον Ντεσσαλίν (Dessalines), σφαγής των λευκών της Αϊτής (1804). [33] Ό.π. [34] Triviños - Faúndez, ό.π., σ. 38. [35] Πβ. αυτόθι, σ. 37 κ.ε. [36] Το μόνο «λαϊκό» κεφάλαιο στην ιστορία της Ανεξαρτησίας γράφτηκε στην Βενεζουέλα απ’ τον Χοσέ Τομάς Μπόβες (José Tomás Boves, 1782-1814), τον χαρισματικό ηγέτη αιματηρής εξέγερσης εγχρώμων και μιγάδων κατά των πλουσίων λευκών, αλλά και υπέρ της Αποικίας και του Στέμματος. Ένας από τους λόγους που είχε ο Μπολίβαρ για να απαλλαγεί από τον Πιάρ ήταν ο φόβος του μήπως εκείνος ο «σκληρός μιγάς από το Κουρασάο» εξελιχθεί σε Μπόβες της οικείας παρατάξεως, διοχετεύοντας τον αγώνα σε ταξική κατεύθυνση. [37] «Μύθου» υπό την έννοια που του αποδίδει ο Μπαρτ, δηλαδή ως αναστολής της ιστορικότητας. [38] Ο Φιντέλ Κάστρο το είπε αυτολεξεί: Soy el dictador de mí mismo («Είμαι ο δικτάτορας του εαυτού μου»), σε μια ταινία-συνέντευξη στον Όλιβερ Στόουν. [39] Σε προηγούμενο βιβλίο μου έχω αναλύσει αυτήν τη σελίδα με γνώμονα την ιλιγγιώδη εναλλαγή σκοπιάς και εποπτείας ανάμεσα στους πρωταγωνιστές της, στα πλαίσια ενός διαλόγου που καλύπτει τις ρητές και τις σιωπηρές ατάκες τους (πβ. Víctor Ivanovici, Gabriel García Márquez y su Reino de Macondo, Sial Ensayo, Μαδρίτη 2008, σ. 216-231).

Ο Σίμων Μπολίβαρ άνευ «θεολογίας»

Σύνδεση