Ξύπνα, Ευρώπη - THE ATHENS REVIEW OF BOOKS

ARB - NEW YORK REVIEW OF BOOKS Η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με μια πρόκληση από την πλευρά της Ρωσίας, η οποία απειλεί την ίδια της την ύπαρξη. Ούτε οι ευρωπαίοι ηγέτες αλλά ούτε και οι πολίτες τους αντιλαμβάνονται πλήρως την πρόκληση αυτή ή γνωρίζουν πώς να την αντιμετωπίσουν καλύτερα. Αυτό το αποδίδω κυρίως στο γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, γενικά, και η Ευρωζώνη, ειδικά, έχασαν τον προσανατολισμό τους μετά την οικονομική κρίση του 2008. Οι δημοσιονομικοί κανόνες που επικρατούν σήμερα στην Ευρώπη έχουν προκαλέσει μεγάλη λαϊκή δυσαρέσκεια. Τα αντιευρωπαϊκά κόμματα κατέκτησαν περίπου 30% των εδρών στις τελευταίες εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όμως έως πρόσφατα δεν είχαν να επιδείξουν κάποια ρεαλιστική πρόταση, εναλλακτική προς την ΕΕ. Τώρα η Ρωσία παρουσιάζει μια εναλλακτική που θέτει μια σοβαρή πρόκληση στις αξίες και τις αρχές που αποτέλεσαν τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή βασίζεται στη χρήση καταναγκασμού, κάτι που εκφράζεται είτε ως καταπίεση στο εσωτερικό του κράτους είτε ως επιθετικότητα στο εξωτερικό, σε αντίθεση με τη χρήση του νόμου. Το τρομερό είναι ότι η Ρωσία του Βλαντιμίρ Πούτιν έχει αποδειχθεί σε πολλούς τομείς ανώτερη από την Ευρωπαϊκή Ένωση – πιο ευέλικτη και με διαρκείς εκπλήξεις να προέρχονται από την πλευρά της. Αυτό της δίνει ένα στρατηγικό πλεονέκτημα, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες –η καθεμία για τους λόγους της– είναι διατεθειμένες να αποφύγουν κάθε άμεση πολεμική αντιπαράθεση με τη Ρωσία. Η Ρωσία εκμεταλλεύεται τη διστακτικότητά τους. Παραβιάζοντας υποχρεώσεις που απορρέουν από διεθνείς συνθήκες, η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία και εγκατέστησε αυτονομιστικούς πυρήνες στην ανατολική Ουκρανία. Τον Αύγουστο, όταν η πρόσφατα εγκατεστημένη στο Κίεβο κυβέρνηση απείλησε να νικήσει στον πόλεμο χαμηλής έντασης στην ανατολική Ουκρανία, ενάντια σε δυνάμεις αυτονομιστών υποστηριζόμενες από τη Ρωσία, ο πρόεδρος Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία με τακτικές ένοπλες δυνάμεις παραβιάζοντας τον ρωσικό νόμο που απαλλάσσει από υπηρεσία στο εξωτερικό τους στρατευμένους που δεν έχουν δώσει την συγκατάθεσή τους. Σε εβδομήντα δύο ώρες, οι δυνάμεις αυτές κατέστρεψαν αρκετές εκατοντάδες θωρακισμένα οχήματα της Ουκρανίας, ένα σημαντικό μέρος της πολεμικής της δύναμης. Σύμφωνα με τον Στρατηγό Γουέσλι Κλαρκ, πρώην Ανώτατο Διοικητή των Συμμαχικών Δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, οι Ρώσοι χρησιμοποίησαν πυραυλικά συστήματα πολλαπλής εκτόξευσης, εφοδιασμένα με πυρομαχικά διασποράς και θερμοβαρικές κεφαλές (ένα ακόμη πιο απάνθρωπο όπλο που θα έπρεπε να απαγορευθεί διά νόμου) με καταστροφικό αποτέλεσμα.[1] Η τοπική πολιτοφυλακή στην ουκρανική πόλη Ντνεπροπετρόβσκ υπέστη το βαρύτερο πλήγμα σε απώλειες διότι τα μέλη της επικοινωνούσαν μεταξύ τους με κινητά τηλέφωνα και επομένως μπορούσαν εύκολα να εντοπισθούν από τους Ρώσους και να γίνουν στόχος. Ο πρόεδρος Πούτιν έχει, έως τώρα, συμμορφωθεί με τη συμφωνία παύσης πυρός που έκανε με τον ουκρανό πρόεδρο Πέτρο Ποροσένκο στις 5 Σεπτεμβρίου, αλλά διατηρεί όμως την επιλογή να συνεχίσει την παύση πυρός για όσο διάστημα αυτό τον εξυπηρετεί ή να ξεκινήσει και πάλι επίθεση μεγάλης κλίμακας. Τον Σεπτέμβριο, ο Πρόεδρος Ποροσένκο επισκέφθηκε την Ουάσινγκτον, όπου έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής από μια κοινή συνεδρίαση του Κογκρέσου. Εκεί ζήτησε να του δοθεί «θανατηφόρος και μη θανατηφόρος» αμυντικός εξοπλισμός. Ο Πρόεδρος Ομπάμα, εντούτοις, απέρριψε το αίτημά του για φορητούς πυραύλους Javelin που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ενάντια στα προελαύνοντα τανκς. Του έδωσε ραντάρ, αλλά σε τι χρησιμεύουν αυτά δίχως πυραύλους; Οι ευρωπαϊκές χώρες διστάζουν εξίσου να προσφέρουν τη στρατιωτική συνδρομή τους στην Ουκρανία, διότι φοβούνται αντίποινα από την πλευρά της Ρωσίας. Η επίσκεψη στην Ουάσινγκτον έδωσε στον Πρόεδρο Ποροσένκο μια επίφαση υποστήριξης με ελάχιστη ουσία πίσω της. Εξίσου ανησυχητική έχει υπάρξει η αποφασιστικότητα των επίσημων ηγετών διεθνώς να μην προχωρήσουν σε νέες οικονομικές παραχωρήσεις προς την Ουκρανία πριν από τις εκλογές της 26ης Οκτωβρίου (οι οποίες θα γίνουν μετά τη δημοσίευση αυτού του άρθρου). Αυτό οδήγησε τα νομισματικά αποθέματα της Ουκρανίας σε μια πίεση που θα μπορούσε να αποφευχθεί και την έφερε αντιμέτωπη με το φάσμα μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης μεγάλων διαστάσεων στη χώρα. Αυτή τη στιγμή υπάρχει πίεση από τους χρηματοδότες, είτε στην Ευρώπη είτε στις ΗΠΑ, να εφαρμόσουν το λεγόμενο «bail-in» σε όσους κρατούν σε ομόλογα το ουκρανικό δημόσιο χρέος, δηλαδή οι κάτοχοι ομολόγων να υποστούν απώλειες στις επενδύσεις τους ως προϋπόθεση για περαιτέρω επίσημη συνδρομή στην Ουκρανία, η οποία θα έθετε σε ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο τα χρήματα των φορολογουμένων. Αυτό θα ήταν εξωφρενικό λάθος. Η ουκρανική κυβέρνηση αντιτίθεται σθεναρά στην πρόταση διότι θα μπορούσε να οδηγήσει την Ουκρανία σε τεχνική χρεοκοπία, κάτι που θα καθιστούσε πρακτικώς αδύνατο για τον ιδιωτικό τομέα να αναχρηματοδοτήσει το χρέος του. Το να κουρέψει το χρέος προς τους ιδιώτες πιστωτές θα εξοικονομούσε πολύ λίγα χρήματα και θα καθιστούσε τη Ουκρανία εντελώς εξαρτώμενη από τους επίσημους χρηματοδότες. Και τα πράγματα περιπλέκονται, καθώς η Ρωσία από τη μια μεριά κουνάει μπροστά στα μάτια μας καρότα και από την άλλη ανεμίζει μαστίγια. Προσφέρει –πλην όμως δεν υπογράφει– μια συμφωνία για προμήθεια φυσικού αερίου η οποία θα κάλυπτε τις ανάγκες της Ουκρανίας για τον χειμώνα. Την ίδια στιγμή, η Ρωσία προσπαθεί να εμποδίσει την παράδοση του φυσικού αερίου που εξασφάλισε η Ουκρανία από την ευρωπαϊκή αγορά μέσω της Σλοβακίας. Ομοίως, η Ρωσία συνεχίζει τις διαπραγματεύσεις προκειμένου ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη να ελέγχει τα σύνορα, ενώ συνεχίζει τις επιθέσεις στο αεροδρόμιο Ντονέτσκ και το λιμάνι της Μαριούπολης. Είναι εύκολο να προβλέψει κανείς τι μέλλει γενέσθαι. Ο Πούτιν θα αναμένει τα αποτελέσματα των εκλογών στις 26 Οκτωβρίου και μετά θα προσφέρει στον Ποροσένκο το φυσικό αέριο και άλλα οφέλη με τα οποία τον δελεάζει, υπό τον όρο ότι θα ορίσει πρωθυπουργό αποδεκτό από τον Πούτιν. Αυτό θα απέκλειε οποιονδήποτε σχετίζεται με τη νίκη των δυνάμεων που κατέρριψαν την κυβέρνηση του Βίκτορ Γιανουκόβιτς μετά από αντίσταση μηνών στη Μεϊντάν (Πλατεία Ανεξαρτησίας). Θεωρώ πολύ απίθανο να δεχθεί ο Ποροσένκο μια τέτοια προσφορά. Αν συνέβαινε αυτό, οι υπερασπιστές τής Μεϊντάν θα τον αποκήρυσσαν· οι δυνάμεις αντίστασης τότε θα αναγεννώνταν. Ο Πούτιν, τότε, ίσως να στραφεί προς τη μικρότερη νίκη που θα βρίσκεται ακόμη μέσα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του: θα μπορούσε να ανοίξει διά της βίας μία χερσαία οδό από τη Ρωσία προς την Κριμαία και την Υπερδνειστερία, πριν τον χειμώνα. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να καθίσει στην ησυχία του και να περιμένει την οικονομική και χρηματοπιστωτική κατάρρευση της Ουκρανίας. Υποπτεύομαι ότι ίσως να διατηρεί την προοπτική μιας μεγάλης διαπραγμάτευσης στην οποία η Ρωσία θα βοηθούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες εναντίον του ISIS –παραδείγματος χάριν με το να μην προμηθεύσει στη Συρία τους πυραύλους S300 που υποσχέθηκε, διατηρώντας έτσι στην ουσία την εναέρια κυριαρχία των ΗΠΑ–, ενώ στη Ρωσία θα επιτρεπόταν να πράξει κατά βούληση με το «εγγύς εξωτερικό», όπως ονομάζονται πολλά από τα έθνη που συνορεύουν με τη Ρωσία. Το χειρότερο είναι ότι ο Πρόεδρος Ομπάμα ενδέχεται να δεχθεί μια τέτοια συμφωνία. Αυτό θα ήταν τραγικό λάθος, με γεωπολιτικές συνέπειες μεγάλης έκτασης. Χωρίς να υποτιμώ την απειλή από το ISIS, θα υποστήριζα ότι η διατήρηση της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας είναι πιο πρωτεύουσας σημασίας· χωρίς αυτήν, ακόμα και η συμμαχία εναντίον του ISIS θα διαλυθεί. Η κατάρρευση της Ουκρανίας θα είναι τεράστια απώλεια για το ΝΑΤΟ, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια νικήτρια Ρωσία θα αποκτούσε πολύ μεγαλύτερη επιρροή μέσα στην ΕΕ και θα αποτελούσε πιθανή απειλή για τα κράτη της Βαλτικής με τους μεγάλους εθνοτικούς πληθυσμούς Ρώσων. Αντί να υποστηρίξει την Ουκρανία, το ΝΑΤΟ θα έπρεπε να υπερασπιστεί τον εαυτό του στο ίδιο του το έδαφος. Αυτό θα εξέθετε τόσο την ΕΕ όσο και τις ΗΠΑ στον κίνδυνο που επιθυμούν διακαώς να αποφύγουν: μια άμεση στρατιωτική αναμέτρηση με τη Ρωσία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα διχαζόταν ακόμη περισσότερο και η διακυβέρνησή της θα δυσκόλευε κι άλλο. Γιατί οι ΗΠΑ και τα άλλα κράτη του ΝΑΤΟ να το επιτρέψουν αυτό; Το επιχείρημα που έχει υπερισχύσει τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ότι ο Πούτιν δεν είναι Χίτλερ· με το να του δίνουν ό,τι ζητά, στο μέτρο του λογικού, μπορεί να τον αποτρέψουν από τη χρήση περαιτέρω βίας. Στο μεταξύ, οι κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας –οι οποίες περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, περιορισμούς στις επιχειρηματικές συναλλαγές, τον χρηματοπιστωτικό τομέα και το εμπόριο– θα φέρουν κι αυτές αποτέλεσμα, και μακροπρόθεσμα η Ρωσία θα αναγκαστεί να υποχωρήσει προκειμένου να ανακουφιστεί κάπως από αυτές. Οι ελπίδες ετούτες είναι ψεύτικες και πηγάζουν από ένα λανθασμένο επιχείρημα χωρίς στοιχεία να το υποστηρίζουν. Ο Πούτιν έχει επανειλημμένως καταφύγει στη βία και θα έχει την τάση να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση, εκτός εάν συναντήσει ισχυρή αντίσταση. Ακόμη κι αν υπάρχει πιθανότητα η υπόθεση να αποδειχθεί σωστή, είναι εξαιρετικά ανεύθυνο να μην έχει προετοιμαστεί ένα εναλλακτικό σχέδιο. Υπάρχουν δύο αντεπιχειρήματα που είναι λιγότερο οφθαλμοφανή αλλά ίσως πιο σημαντικά. Πρώτον, οι δυτικές αρχές έχουν παραβλέψει τη σημασία τής, όπως την αποκαλώ, «νέας Ουκρανίας», η οποία γεννήθηκε κατά την επιτυχημένη αντίσταση στο Μεϊντάν. Πολλοί αξιωματούχοι με παρελθόν δοσοληψιών με την Ουκρανία δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στην επαναστατική αλλαγή που έχει συμβεί εκεί. Η Συμφωνία Σύνδεσης μεταξύ ΕΕ και Ουκρανίας, που υπογράφηκε πρόσφατα, είχε αρχικά υπάρξει αντικείμενο διαπραγματεύσεων με την κυβέρνηση Γιανουκόβιτς. Αυτός ο λεπτομερής χάρτης πορείας χρειάζεται τώρα προσαρμογή σε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση. Για παράδειγμα, ο χάρτης πορείας καλεί για σταδιακή αντικατάσταση και επανεκπαίδευση του δικαστικού σώματος σε διάστημα πέντε ετών ενώ το κοινό κραυγάζει υπέρ της άμεσης και ριζικής ανανέωσης. Όπως το έθεσε ο νέος δήμαρχος του Κιέβου, ο Βιτάλι Κλίτσκο, «Αν βάλεις φρέσκα αγγουράκια μέσα σε ένα βαρέλι τουρσί, σύντομα θα γίνουν τουρσί κι αυτά». Αντίθετα με κάποιες ευρέως διαδεδομένες αφηγήσεις, η αντίσταση στο Μεϊντάν καθοδηγήθηκε από την αφρόκρεμα της αστικής κοινωνίας: νέοι άνθρωποι, πολλοί από τους οποίους είχαν σπουδάσει έξω και αρνούνταν να συμμετάσχουν είτε στην κυβέρνηση είτε στις επιχειρήσεις κατά την επιστροφή τους διότι έβρισκαν και τα δύο αυτά απεχθή. (Οι εθνικιστές και αντισημίτες εξτρεμιστές αποτελούν απλώς μειοψηφία των διαδηλωτών κατά του Γιανουκόβιτς). Αυτοί είναι οι ηγέτες της νέας Ουκρανίας και είναι κάθετα αντίθετοι σε μια επιστροφή της «παλιάς Ουκρανίας», με την ενδημική της διαφθορά και την αναποτελεσματική της κυβέρνηση. Η νέα Ουκρανία πρέπει να αντιπαλέψει τη ρωσική επιθετικότητα, τη γραφειοκρατική αντίσταση τόσο εντός του κράτους όσο και εκτός, και τη σύγχυση στον γενικό πληθυσμό. Αυτό που προκαλεί έκπληξη είναι το ότι έχει την υποστήριξη πολλών ολιγαρχών, με πρώτο και καλύτερο τον Πρόεδρο Ποροσένκο, αλλά και του πληθυσμού γενικά. Υπάρχουν βεβαίως βαθιές διαφορές στην ιστορία, τη γλώσσα και την προοπτική ανάμεσα στις ανατολικές και δυτικές περιοχές της χώρας, αλλά η Ουκρανία είναι πιο ενωμένη και με ευρωπαϊκή νοοτροπία περισσότερο από ποτέ. Αυτή η ενότητα, εντούτοις, είναι εξαιρετικά εύθραυστη. Η νέα Ουκρανία έχει παραμείνει σε μεγάλο βαθμό αγνώριστη διότι της πήρε πολύ χρόνο για να κάνει αισθητή την επιρροή της. Δεν είχε σχεδόν καθόλου δυνάμεις ασφαλείας στη διάθεσή της όταν γεννήθηκε. Οι δυνάμεις ασφαλείας της παλιάς Ουκρανίας είχαν ενεργό ρόλο στην καταστολή της εξέγερσης της Μεϊντάν, και έτσι έχασαν τον προσανατολισμό τους αυτό το καλοκαίρι όταν χρειάστηκε να πάρουν εντολές από μια κυβέρνηση που σχημάτισαν οι υποστηρικτές της επανάστασης. Δεν εκπλήσσει κανέναν το γεγονός ότι τον πρώτο καιρό η νέα κυβέρνηση δεν κατόρθωσε να αντισταθεί αποτελεσματικά στη δημιουργία των αυτονομιστικών πυρήνων στην ανατολική Ουκρανία. Και είναι ακόμη πιο αξιοπερίεργο το πώς ο Πρόεδρος Ποροσένκο ήταν σε θέση, μέσα σε λίγους μήνες από την εκλογή του, να εξαπολύσει μια επίθεση που απείλησε να ανακαταλάβει τους αυτούς θυλάκους. Για να εκτιμήσει κανείς τις αρετές της νέας Ουκρανίας πρέπει να έχει προσωπικά βιώματα από αυτήν. Μπορώ να μιλήσω από προσωπική εμπειρία παρ’ όλο που πρέπει να ομολογήσω ότι είμαι προκατειλημμένος υπέρ αυτής. Το 1990 δημιούργησα ένα ίδρυμα στην Ουκρανία, πριν ακόμα η χώρα γίνει ανεξάρτητη. Το διοικητικό του συμβούλιο και το προσωπικό του αποτελούνται στο σύνολό τους από Ουκρανούς και έχουν βαθιές ρίζες στην κοινωνία των πολιτών. Επισκεπτόμουν συχνά τη χώρα, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια, αλλά όχι ανάμεσα στο 2004 και τις αρχές του 2014, οπότε και επέστρεψα για να αντικρίσω τη γέννηση της νέας Ουκρανίας. Με εξέπληξε από την αρχή η τρομακτική βελτίωση σε επίπεδο ωριμότητας και γνώσεων κατά το διάστημα αυτό, τόσο στον οργανισμό μου όσο και στην κοινωνία των πολιτών γενικότερα. Αυτή τη στιγμή, η συμμετοχή στην κοινωνική και πολιτική ζωή είναι ίσως μεγαλύτερη απ’ ό,τι οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη. Οι άνθρωποι έχουν δείξει πόσο πρόθυμοι είναι να θυσιάσουν τη ζωή τους για τη χώρα τους. Αυτά είναι τα κρυφά όπλα της νέας Ουκρανίας, τα οποία η Δύση έχει παραβλέψει. Το άλλο αδύνατο σημείο στη σημερινή στάση της Ευρώπης ως προς την Ουκρανία είναι η αποτυχία της να αναγνωρίσει ότι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αποτελεί έμμεση επίθεση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις αρχές που διέπουν τη διακυβέρνησή της. Θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι δεν είναι σωστό για ένα κράτος, ή συνομοσπονδία κρατών, που βρίσκεται σε πόλεμο να εφαρμόζει πολιτική δημοσιονομικής λιτότητας όπως συνεχίζει να κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Όλοι οι διαθέσιμοι πόροι θα έπρεπε να διατεθούν στην πολεμική προσπάθεια, ακόμη και αν αυτό οδηγεί στην εμφάνιση δημοσιονομικού ελλείμματος. Η ευθραυστότητα της νέας Ουκρανίας κάνει τη διστακτικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ακόμη πιο επικίνδυνη. Όχι μόνο η επιβίωση της νέας Ουκρανίας, αλλά και το μέλλον του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης της ίδιας βρίσκονται σε κίνδυνο. Καθώς δεν υπάρχει ενιαία αντίσταση, δεν είναι ρεαλιστικό να περιμένουμε ότι ο Πούτιν θα σταματήσει να πιέζει πέρα από την Ουκρανία όταν η διαίρεση της Ευρώπης και η κυριαρχία της Ρωσίας βρίσκονται μέσα στο οπτικό του πεδίο. Έχοντας εντοπίσει ορισμένες αδυναμίες στην παρούσα προσέγγιση, θα προσπαθήσω να εξηγήσω λεπτομερώς την πορεία που θα έπρεπε να ακολουθήσει η Ευρώπη. Οι κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας είναι αναγκαίες, όμως είναι αναγκαίο κακό. Έχουν μια επίδραση που λειτουργεί συμπιεστικά προς την οικονομία, όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και στις ευρωπαϊκές οικονομίες, μεταξύ των οποίων και η Γερμανία. Αυτό εντείνει τις υφεσιακές και αποπληθωριστικές δυνάμεις που βρίσκονται ήδη σε λειτουργία. Αντιθέτως, το να βοηθήσουν την Ουκρανία να αμυνθεί ενάντια στη ρωσική επιθετικότητα θα είχε τονωτική επίδραση όχι μόνο στην Ουκρανία αλλά και στην Ευρώπη. Αυτή είναι η αρχή που θα έπρεπε να καθοδηγεί την ευρωπαϊκή βοήθεια προς την Ουκρανία. Η Γερμανία, ως μοναδικός υποστηρικτής της δημοσιονομικής λιτότητας, πρέπει να καταλάβει την εσωτερική αντίφαση που ενυπάρχει εκεί. Η Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ έχει συμπεριφερθεί ως πραγματική Ευρωπαία ως προς την απειλή που έρχεται από την πλευρά της Ρωσίας. Πέραν του ότι έχει υποστηρίξει περισσότερο απ’ όλους την επιβολή κυρώσεων στη Ρωσία, έχει δείξει ότι είναι διατεθειμένη να αψηφήσει τη γερμανική λαϊκή γνώμη και τα εμπορικά συμφέροντα, περισσότερο σε αυτό το θέμα παρά σε οποιοδήποτε άλλο. Μόνο μετά την κατάρριψη του μαλαισιανού επιβατικού αεροσκάφους τον Ιούλιο, η γερμανική λαϊκή γνώμη συμφώνησε μαζί της. Και όμως, ως προς τη δημοσιονομική λιτότητα, επαναβεβαίωσε πρόσφατα την πίστη της στην ορθοδοξία της Μπούντεσμπανκ – πιθανώς ως απάντηση στην εκλογική διείσδυση που πέτυχε η «Εναλλακτική για τη Γερμανία», το αντιευρωπαϊκό κόμμα. Δεν φαίνεται να συνειδητοποιεί πόσο ανακόλουθο είναι αυτό. Θα έπρεπε να είναι περισσότερο ταγμένη στην προσφορά βοήθειας προς την Ουκρανία παρά στην επιβολή κυρώσεων προς τη Ρωσία. Η νέα Ουκρανία έχει την πολιτική βούληση να υποστηρίξει την Ευρώπη ενάντια στη ρωσική επιθετικότητα και να εμπλακεί σε ριζικές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Για να διατηρήσει και να ενισχύσει αυτή τη βούληση, η Ουκρανία πρέπει να δεχθεί επαρκή βοήθεια από τους υποστηρικτές της. Χωρίς αυτήν, τα αποτελέσματα θα είναι απογοητευτικά και η ελπίδα θα μετατραπεί σε απόγνωση. Η απογοήτευση άρχισε ήδη να εμφανίζεται αφότου η Ουκρανία υπέστη στρατιωτική ήττα και δεν εξασφάλισε τον οπλισμό που χρειάζεται για να προστατευθεί. Είναι πλέον καιρός τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ξυπνήσουν και να συμπεριφερθούν ως χώρες που εμμέσως εμπλέκονται σε πόλεμο. Είναι καλύτερη η θέση τους αν βοηθούν την Ουκρανία να αμυνθεί, παρά αν πολεμούν οι ίδιες. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η εσωτερική αντίφαση ανάμεσα στο να βρίσκονται σε πόλεμο και να συνεχίζουν με αφοσίωση τη δημοσιονομική λιτότητα πρέπει να λυθεί. Όταν υπάρχει θέληση, υπάρχει και τρόπος. Ας γίνω συγκεκριμένος. Στην τελευταία έκθεση προόδου, που εκδόθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου, το ΔΝΤ υπολόγισε ότι στο χειρότερο σενάριο η Ουκρανία θα χρειαζόταν επιπλέον υποστήριξη 19 δισ. δολαρίων. Οι συνθήκες έχουν από τότε επιδεινωθεί. Μετά τις ουκρανικές εκλογές το ΔΝΤ θα χρειαστεί να επανεξετάσει τη βασική του πρόβλεψη, μετά και από διαβούλευση με την ουκρανική κυβέρνηση. Θα πρέπει να προβεί σε μια άμεση εισφορά ρευστών ύψους τουλάχιστον 20 δισ. δολαρίων, με την υπόσχεση να ακολουθήσουν κι άλλα όταν χρειαστούν. Οι εταίροι της Ουκρανίας θα πρέπει να εξασφαλίσουν πρόσθετη χρηματοδότηση, με την προϋπόθεση εφαρμογής ενός προγράμματος υποστηριζόμενου από το ΔΝΤ, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι τον κίνδυνο, κατά τη συνήθη πρακτική. Ο τρόπος διάθεσης των δανειακών κεφαλαίων ελέγχεται από τη συμφωνία μεταξύ ΔΝΤ και ουκρανικής κυβέρνησης. Τέσσερα δισ. δολάρια θα διοχετευθούν για να καλύψουν τις ανεξόφλητες οφειλές της Ουκρανίας· 2 δισ. δολάρια θα πάνε στην επιδιόρθωση των ανθρακωρυχείων στην ανατολική Ουκρανία τα οποία παραμένουν κάτω από τον έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης· και 2 δισ. δολάρια θα διατεθούν για την αγορά επιπλέον φυσικού αερίου για τον χειμώνα. Τα υπόλοιπα θα ανανεώσουν τα νομισματικά αποθέματα της κεντρικής τράπεζας. Το νέο πακέτο βοήθειας θα περιλαμβάνει μια ανταλλαγή κρατικών ομολόγων που θα μεταμορφώσει το χρέος της Ουκρανίας σε Ευρωομόλογα σκληρού νομίσματος (το οποίο ανέρχεται σε περίπου 18 δισ. δολάρια) σε μακροπρόθεσμα ομόλογα χαμηλότερου κινδύνου. Αυτό θα ελάφραινε το βάρος του χρέους της Ουκρανίας και θα μείωνε το ασφάλιστρο κινδύνου. Παίρνοντας μέρος στη συναλλαγή, οι κάτοχοι των ομολόγων θα συμφωνούσαν να δεχθούν μικρότερο επιτόκιο και να περιμένουν περισσότερο χρόνο για να πάρουν πίσω τα χρήματά τους. Η ανταλλαγή θα ήταν προαιρετική και με τη συμμετοχή της αγοράς, έτσι ώστε να μην μπορεί να χαρακτηριστεί χρεοκοπία. Οι ομολογιούχοι θα συμμετείχαν με τη θέλησή τους διότι τα νέα μακροπρόθεσμα ομόλογα θα ήταν εγγυημένα –μερικώς μόνο όμως– από τις ΗΠΑ ή την Ευρώπη, περίπου όπως έγινε όταν οι ΗΠΑ βοήθησαν τη Λατινική Αμερική να βγει από την κρίση χρέους της κατά τη δεκαετία του ’80 με τα επονομαζόμενα ομόλογα Μπρέιντι (που πήραν το όνομά τους από τον υπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ Νίκολας Μπρέιντι). Μια τέτοια ανταλλαγή θα είχε ορισμένα σημαντικά οφέλη. Ένα από αυτά είναι ότι, κατά τα επόμενα δύο ή τρία κρίσιμα χρόνια, η κυβέρνηση θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει πολύ λιγότερα από τα ήδη ελάχιστα αποθέματά της σε σκληρό νόμισμα για να πληρώσει τους ομολογιούχους. Τα χρήματα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για άλλες επείγουσες ανάγκες. Μειώνοντας τα ποσά που θα όφειλε η Ουκρανία για τα επόμενα λίγα χρόνια, η ανταλλαγή θα μείωνε επίσης την πιθανότητα κρατικής χρεοκοπίας, αποθαρρύνοντας τη φυγή κεφαλαίων και σταματώντας τις μαζικές αναλήψεις καταθέσεων από τις τράπεζες, οι οποίες θα ήταν επόμενο να ξεκινήσουν. Αυτό θα καθιστούσε ευκολότερο να πεισθούν οι ιδιοκτήτες των τραπεζών της Ουκρανίας (πολλές από αυτές είναι ξένες) να τις τροφοδοτήσουν με τα νέα κεφάλαια που χρειάζονται επειγόντως. Οι τράπεζες έχουν απεγνωσμένα ανάγκη από μεγαλύτερα αποθεματικά κεφάλαια ασφαλείας προκειμένου η Ουκρανία να αποφύγει μια τραπεζική κρίση μεγάλων διαστάσεων, όμως οι μέτοχοι γνωρίζουν ότι μια κρίση χρέους θα μπορούσε να προκαλέσει μια τραπεζική κρίση ικανή να εκμηδενίσει το μετοχικό τους κεφάλαιο. Τελικά, η Ουκρανία θα μπορούσε να κρατήσει τους ομολογιούχους δεσμευμένους παρά να τους βλέπει να εισπράττουν απόδοση 100 λεπτά στο δολάριο, καθώς το υπάρχον χρέος θα ωρίμαζε τα επόμενα χρόνια. Αυτό θα διευκόλυνε την είσοδο της Ουκρανίας στις διεθνείς αγορές ομολόγων μετά το τέλος της κρίσης. Κάτω από τις τρέχουσες συνθήκες θα ήταν πιο πρακτικό και συμφέρον οικονομικά για τις ΗΠΑ και την Ευρώπη να μη χρησιμοποιήσουν άμεσα τη δική τους πίστωση για να εγγυηθούν για μέρος του χρέους της Ουκρανίας, αλλά να χρησιμοποιήσουν ενδιάμεσους όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης ή η Παγκόσμια Τράπεζα και οι θυγατρικές της. Η εταιρεία Naftogaz, η οποία ανήκει στο ουκρανικό κράτος, αποτελεί μια μαύρη τρύπα στον προϋπολογισμό και μια τεράστια πηγή διαφθοράς. Η Naftogaz πουλάει φυσικό αέριο στα νοικοκυριά προς 47 δολάρια ανά χίλια κυβικά μέτρα (TCM), για το οποίο πληρώνει 380 δολάρια ανά TCM. Αυτή τη στιγμή οι άνθρωποι αδυνατούν να ελέγξουν τη θερμοκρασία στα διαμερίσματά τους. Μια ριζική αναδιοργάνωση του όλου συστήματος της Naftogaz θα μπορούσε να μειώσει την οικιακή κατανάλωση τουλάχιστον κατά το ήμισυ και να καταργήσει πλήρως την εξάρτηση της Ουκρανίας από την Ρωσία για το φυσικό αέριο. Αυτό θα σήμαινε ότι τα νοικοκυριά θα χρεώνονταν την τιμή του φυσικού αερίου που επικρατεί στην αγορά. Το πρώτο βήμα θα ήταν να εγκατασταθούν μετρητές στα διαμερίσματα και το δεύτερο να διανεμηθεί χρηματική επιχορήγηση σε οικογένειες που βρίσκονται σε ένδεια. Η βούληση για τις μεταρρυθμίσεις αυτές είναι ισχυρή τόσο στη νέα διοίκηση όσο και στη νεοσυσταθείσα κυβέρνηση, όμως το έργο αυτό είναι ιδιαίτερα σύνθετο (πώς προσδιορίζεις ποιος βρίσκεται σε ένδεια;) και οι εξειδικευμένες γνώσεις ελλιπείς. Η Παγκόσμια Τράπεζα και οι θυγατρικές της θα μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν μια ομάδα μελέτης έργων η οποία θα συγκέντρωνε διεθνείς και εγχώριους ειδικούς για να μετατρέψουν την τρέχουσα πολιτική βούληση σε αποδοτικά έργα. Το αρχικό κόστος θα υπερέβαινε τα 10 δισ. δολάρια, αλλά θα μπορούσε να καλυφθεί με ομόλογα που θα εξέδιδε η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό, και θα παρήγαγε πολύ υψηλές αποδόσεις. Είναι επίσης καιρός η Ευρωπαϊκή Ένωση να υιοθετήσει μια κριτική ματιά ως προς τον εαυτό της. Μάλλον κάτι δεν πάει καλά με την ΕΕ αν η Ρωσία του Πούτιν μπορεί να είναι τόσο επιτυχημένη ακόμα και βραχυπρόθεσμα. Η γραφειοκρατία της ΕΕ δεν έχει πια μονοπώλιο δύναμης ούτε πολλά για τα οποία να είναι υπερήφανη. Θα πρέπει να μάθει να είναι πιο ενωμένη, ευέλικτη και αποτελεσματική. Και οι Ευρωπαίοι οι ίδιοι χρειάζεται να εξετάσουν προσεκτικά την περίπτωση της νέας Ουκρανίας. Αυτό ίσως τους βοηθούσε να επανακτήσουν και πάλι το πνεύμα εκείνο που αρχικά τους οδήγησε στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα σωθεί σώζοντας την Ουκρανία. 23 Οκτωβρίου 2014 © George Soros 2014 Το άρθρο αυτό δημοσιεύεται στην ARB κατόπιν αδείας της PublicAffairs, του ομίλου The Perseus Books Group. Πρόκειται να δημοσιευθεί στην New York Review of Books της 20ής Νοεμβρίου. — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Με έχει ταράξει πολύ μια έκθεση που δημοσιεύθηκε στους The New York Times, η οποία παραθέτει στοιχεία από το Human Rights Watch ότι στη συνέχεια –στις 2 και 5 Οκτωβρίου– οι Ουκρανοί χρησιμοποίησαν επίσης βόμβες διασποράς, κάτι που καταδικάζω. ΤΟ ΝΑΤΟ θα πρέπει να διευκρινίσει τους όρους χρήσης πυρομαχικών τέτοιου είδους από την πλευρά τόσο της Ουκρανίας όσο και της Ρωσίας.