Από την αρχαιογνωσία στη νεογνωσία

Δ. Ν. Μαρωνίτης, Έπος και δράμα. Από το χθες στο αύριο, Άγρα, Αθήνα, 2014, σελ. 192 Διαβάζοντας το βιβλίο του Δ. N. Μαρωνίτη Έπος και δράμα, μπορεί κανείς να αναγνωρίσει όλα εκείνα τα σπουδαία δώρα που εκόμισε στην ανάγνωση –και στην τέχνη της ανάγνωσης– των αρχαίων συγγραφέων, και ειδικά του Ομήρου. Διότι, προ Μαρωνίτη, για τη γενιά μου, ειδικά για μας που σπουδάσαμε στη Φιλοσοφική Σχολή του Καποδιστριακού, τα πρόσωπα του Ομήρου στέκονταν στα βάθρα τους, χωριστά το ένα από το άλλο, ένδοξα και ψυχρά, με την αίγλη της νεκρής αρχαιότητας, συνοδευόμενα από χιλιάδες σχόλια, εμβριθέστατα αλλά στεγνά, ή μάλλον στεγανά, αποκλεισμένα από τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον νέο αναγνώστη. Σήμερα, χάρη στο έργο του Μαρωνίτη, έχουν βγει από τις γλυπτοθήκες τους· μας επιτρέπουν να συμπορευτούμε μαζί τους· να σκεφτούμε αλλιώς τα αισθήματα, τον χαρακτήρα, τις προθέσεις και τα σχέδιά τους. Έτσι, και στο βιβλίο αυτό, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης ξαναφέρνει ανάμεσά μας τον Πάτροκλο και τον Αχιλλέα, τον Έκτορα, τον Πρίαμο, τον Οδυσσέα. Επιπλέον, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, «Από το έπος στο δράμα», τα πρόσωπα αυτά τα συνδέει με εκείνα των τραγικών, όπως ο σοφόκλειος Οιδίπους. Και τα πρόσωπα αυτά κατορθώνει να τα φέρει σε μας σχεδόν σωματικά – ο ίδιος κάπου γράφει ότι η απουσία σωματικής επαφής είναι κάποτε η πιο αισθητή παρουσία. Θα δώσω λίγα παραδείγματα, για να δείξω πώς πραγματοποιείται αυτή ή άυλη αλλά ουσιαστική και συχνά συγκλονιστική επαφή. Στη μελέτη –δοκιμή– που φέρει τον τίτλο «Η σιωπή του Πατρόκλου και οι μεταμορφώσεις του Αχιλλέα», ο αναγνώστης παρακολουθεί βήμα προς βήμα τη μεταμόρφωση του εριστικού Αχιλλέα της πρώτης ραψωδίας σε συμφιλιωτή, μετά το πένθος του, που τον φέρνει κοντά στον Πρίαμο. Ο Αχιλλέας θρηνεί για τον πατέρα του και για τον Πάτροκλο, και ο Πρίαμος θρηνεί για τον Έκτορα. Ο κοινός θρήνος φέρνει κοντά δυο εχθρούς, και η εμπάθεια του πολέμου χάρη στο πένθος τρέπεται σε αμοιβαία συμπάθεια. Εδώ, αυτό που παίζεται για τον αναγνώστη, το πένθος και οι μεταμορφώσεις που επιφέρει στα ομηρικά πρόσωπα, γίνεται το έναυσμα για σκέψεις που ξεπερνούν το αρχαίο μυθικό υπόστρωμα, και μας ταξιδεύουν αλλού, σε άλλα κείμενα, ελλήνων και ξένων συγγραφέων, αλλά και σε ιστορίες ζωής. Σ’ αυτή τη δοκιμή οι χειρισμοί του Μαρωνίτη, όπως και στα άλλα κείμενα του βιβλίου, μας εισάγουν στην πιο σημαντική διάσταση της λογοτεχνικής γραφής, που ακολουθεί την παράδοση του ανθρωπισμού και επιτρέπει «τη συμμετοχή στις τρέχουσες ανθρώπινες καταστάσεις»[1], τη μέθεξη ή την ταύτιση και εν τέλει την παραμυθία: μήπως δεν διαβάζουμε για να βρούμε συμμάχους και συμπάσχοντες στη βάσανο; Γιατί όταν ο συγγραφέας συστοιχίζει τα σπαρακτικά εκείνα λόγια του Πατρόκλου, «δώσ’ μου λίγο το χέρι σου, σε μένα που ολοφύρομαι» (σ. 44), με τα λόγια του Οδυσσέα προς την Αντίκλεια, «Μάνα μου, πώς δεν στέκεις να σε πιάσω, που σε λαχταρώ» (σ. 45), βγάζει αυτά τα πρόσωπα από την οικονομία του έπους και τα φέρνει στην αβάσταχτη αλήθεια του παρόντος και του μέλλοντός μας, είτε είναι στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας, στη γειτονιά όπου μεγάλωσε ο Μαρωνίτης στη Θεσσαλονίκη, είτε στα απέραντα νεκροταφεία της πρόσφατης ιστορίας μας, στις σορούς των νεκρών του εμφυλίου, στα όνειρα των μανάδων ή των ερωτευμένων. Ένα ακόμη παράδειγμα, από την δοκιμή «Δυο παράξενοι ξένοι: Οδυσσεύς - Οιδίπους». Εδώ ο συγγραφέας διεγείρει το αναγνωστικό ενδιαφέρον, σκηνοθετώντας μιαν αναπάντεχη συνάντηση: ξεκινά από την παρατήρηση ότι τόσο ο Οιδίπους όσο και ο Οδυσσέας κυκλοφορούν ως ξένοι μέσα στο ίδιο τους το σπίτι, κι από εκεί στήνει μια ερμηνευτική υπόθεση σχετικά με το θέμα της ξενίας, ομηρικής και σοφόκλειας, που οδηγεί κατά τη γνώμη μου στην καρδιά του θέματος της ετερότητας σε όλες τις εκδοχές του: εννοώ σε μια προβληματική ετερότητα που «σακατεύει» (αυτή τη λέξη χρησιμοποιεί ο Μαρωνίτης), ακόμη κι αν γίνεται εντέλει πηγή γνώσης, όπως στην περίπτωση του Οιδίποδα, και σε μια ετερότητα που ελέγχεται, πολιτεύεται και υπερβαίνει την βάσανο, όπως στην περίπτωση του Οδυσσέα, όχι όμως αναίμακτα. Οι δυο ήρωες μοιάζουν και δεν μοιάζουν, όμως ενσαρκώνουν την «ανοιχτή περιπέτεια του εξωτερικού νόστου όσο και τον απειλητικό κλοιό του εσωτερικού νόστου» (σ. 158). Και στις δυο περιπτώσεις κοινός ειρωνικός παρονομαστής είναι «η σύγχυση των ορίων ανάμεσα στο ξένο και το δικό» (σ. 151), γράφει ο Μαρωνίτης, φτιάχνοντας έτσι με τα δυο αρχαία πρόσωπα ένα πρόπλασμα για να σκεφτούμε τους άλλους ξένους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, σε άλλες εκδοχές, ταυτόσημες ή ετερόσημες, αλλά και τον ξένο μέσα μας. Και η αναγνωστική εξερέθιση κορυφώνεται στη δοκιμή «Πάθος - καθαρμός - εξιλέωση», πάλι για τον Οιδίποδα επί Κολωνώ: ο Σοφοκλής, παρατηρεί ο συγγραφέας, έθεσε την αινιγματική εκκρεμότητα της μοίρας του Οιδίποδα μέσα σε μια εσκεμμένη διπλή αμφισημία: πού αρχίζουν τα «πάθη» του και πού τελειώνουν τα «φριχτά έργα» που διέπραξε, έστω εν αγνοία του; «Πράξεις και παθήματα έχουν δεθεί στην περίπτωσή του με αξεδιάλυτο κόμπο», γράφει ο Μαρωνίτης, και καταλήγει ότι «έτσι προέκυψε η οξύμωρη μείξη της αθώας ενοχής και της ένοχης αθωότητας» (σ. 180) του Οιδίποδα, αποκαλύπτοντας μια απροσδόκητη πτυχή της σοφόκλειας τραγωδίας. Εδώ το θέμα της ενοχής μάς απομακρύνει γόνιμα από την όποια φροϋδική ερμηνεία. Δεν πρόκειται πλέον για την ενοχή του οιδιπόδειου, αλλά για εκείνην την ενοχή που συνδέεται τραγικά με τον καθαρμό και την εξιλέωση, όπως την έχουμε διαβάσει στον Σαίξπηρ και στον Ντοστογιέφσκι. Στις δοκιμές αυτού του βιβλίου οι ερμηνευτικές προτάσεις για θέματα διαχρονικά, όπως το πένθος, η μεταμόρφωση, η ξενότητα, η ενοχή, ο καθαρμός, η εξιλέωση, αναδεικνύουν αμφισημίες και αινίγματα σε έργα κλασικά, δηλαδή σε έργα που έχουν αφήσει τα ίχνη τους στον πολιτισμό μας, και παραμένουν εσαεί ανοιχτά σε ερμηνείες. Θα δώσω ένα ακόμη παράδειγμα, όπου το θέμα είναι ο πόλεμος. Με το θέμα του πολέμου στον Όμηρο ο Μαρωνίτης έχει ασχοληθεί διεξοδικά στο σημαντικό και με διεθνή απήχηση βιβλίο του Ομηρικά μεγαθέματα. Πόλεμος - Ομιλία - Νόστος (1999), και όπου ο όρος «μεγάθεμα», που ο ίδιος επινόησε, αντιστοιχεί στη σημασία που προσδίδει στο θέμα του πολέμου. Στη δοκιμή τούτου του νέου βιβλίου «Ιλιαδικός πόλεμος: η γενεαλογία του κακού», μας προειδοποιεί ότι «το πεδίο της προκείμενης δοκιμής δεν είναι προφανώς η φιλοσοφία, η ιστορία και η ανθρωπολογία, με τους παραδοσιακούς, νεωτερικούς και μεταμοντέρνους όρους τους» (σ. 21), και ότι περιορίζεται στην αρχαϊκή επική ποίηση. Τολμώ όμως να εκφράσω την αμφιβολία μου σχετικά με το εξαγγελθέν πεδίο. Πράγματι, εδώ το «κακό» εξετάζεται σε σχέση με το αγαθό και την ομηρική αρεταλογία.[2] Μετά από μια γοητευτική περιδιάβαση του ομηρικού λεξιλογίου και μια λεπτοφυή συγκριτική προσέγγιση του θέματος του πολέμου και της έριδας στα ομηρικά έπη, καθώς και από την ανάλυση του ρόλου ανθρώπων και θεών, ο Μαρωνίτης δείχνει ότι στην Ιλιάδα έχουμε έναν διαφορετικό πόλεμο, διότι η Έρις αναδεικνύεται ως κοσμολογική αρχή, και μας πλησιάζει στο νείκος του Εμπεδοκλή ή και στον ηρακλείτειο πόλεμο. Όμως σε μια τέτοια κοσμολογική προσέγγιση «συνθλίβονται το δίλημμα του αγαθού και του κακού» (σ. 32), παρατηρεί ο συγγραφέας, και η παρατήρηση αυτή μας φέρνει στα ζητήματα της σύγχρονης πολεμολογίας και σε διλήμματα που βρίσκονται χρονολογικά κοντά μας, εννοώ τη συζήτηση για το «απόλυτο κακό» και τις ρίζες του, που απασχόλησε τη διεθνή κοινότητα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα εγκλήματα του ναζισμού. Όμως στο σημείο αυτό θα ήθελα να διατυπώσω κάποιες περισσότερο προσωπικές μου σκέψεις. Στο βιβλίο αυτό ο Μαρωνίτης επανέρχεται στη μελέτη των θεμάτων ή μεγαθεμάτων, που ανέφερα πιο πάνω, με τα οποία έχει ασχοληθεί διεξοδικά και σε άλλα βιβλία του. Θεωρώ λοιπόν ότι χάρη σ’ αυτό το είδος ανάγνωσης, ουσιαστικά εισέρχεται στον χώρο της μοντέρνας θεματικής κριτικής, που αποτελεί σημαντικότατο κεφάλαιο της σύγχρονης λογοτεχνικής θεωρίας, καθώς η ενασχόληση με τα λογοτεχνικά «θέματα» εμφανίζεται σε όλες τις σχολές, τη δομική, τη μεταδομική, την ψυχαναλυτική, τη θεωρία της πρόσληψης ή την αναγνωστική θεωρία, κ.λπ.[3] Σ’ αυτό το ζήτημα έχουν εμπλακεί μεγάλα ονόματα: Τομασέφκσι, Χανς Ρόμπερτ Γιάους, Τόμας Πάβελ, και πάρα πολλοί άλλοι. Ωστόσο ο Μαρωνίτης ασκεί τη δική του θεματική κριτική με έναν εντελώς προσωπικό του τρόπο, απολύτως λειτουργικό και προσοδοφόρο για την ίδια την προσέγγιση της λογοτεχνικής γραφής, ενώ ταυτόχρονα μας δίνει σπουδαίες σελίδες ανθρωπιστικής κριτικής, που χαρακτηριστικό της είναι ότι επιτυγχάνει να διασώσει τον συγγραφέα, το έργο και τον αναγνώστη, σε έναν κόσμο δράσης και αλληλεπίδρασης. Και προσθέτω ότι δεν το κάνει αυτό κολακεύοντας τις αναγνωστικές συνήθειες του αναγνώστη αλλά βασανίζοντας εαυτούς και αλλήλους. Για αυτόν, όπως έχει γράψει κάπου, το αρχαίο «κείμενο», είναι αυτό που «κείται», «κείτεται», δηλαδή βρίσκεται σε κατάσταση ύπνωσης, και πρέπει να το ξυπνήσουμε. Κάτι ανάλογο κάνει και με τα «θέματα», λέξη που παράγεται από το αρχαίο «τίθημι» – σημειώνω ότι η λέξη «θέμα» δεν χρησιμοποιείται με αυτή τη σημασία από τους αρχαίους. Ο Μαρωνίτης επιστρέφει στην αρχαία ετυμολογία της λέξης και πραγματεύεται το «θέμα» όχι μόνο ως αυτό που έχει τεθεί αλλά κι αυτό που έχει ανατεθεί, ακόμη και επιτεθεί στον αναγνώστη, ο οποίος πρέπει με τη σειρά του να το περάσει από την επίπονη διαδικασία της παράθεσης, της αντίθεσης και της μετάθεσης, για να το ξαναφέρει εμπλουτισμένο με νέες σημασίες στο κοινό ταμείο των θεμάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ανασκάπτοντας τα «λεγόμενα» των ποιητών, κάνει αυτό που εισηγείται ο Σωκράτης στον ραψωδό Ίωνα στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, ανακρίνει και συγκρίνει τις χρήσεις των θεμάτων, όχι βέβαια για να διαπιστώσει τη θεία έμπνευση, αλλά για να σταθμίσει ιδιότητες, ιδιαιτερότητες, εντέλει ποιοτικές αρετές. Διότι, όπως θα έγραφε πολλούς αιώνες μετά τον Πλάτωνα ο Σίλλερ, «δεν είναι ποτέ το θέμα, αλλά η χρήση του θέματος, που κάνει τον καλλιτέχνη και ποιητή να ξεχωρίζει».[4] Στον χώρο της θεματικής κριτικής ο Μαρωνίτης μπήκε δυναμικά κυρίως με τη μελέτη των αρχαίων θεμάτων και μύθων στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Όπως έχει πει συχνά ο ίδιος[5], μπήκε στον χώρο αυτό με στόχο να δει πώς συμπεριφέρεται το νεοελληνικό ποίημα απέναντι στο αρχαιοελληνικό πρωτότυπο και τι προκύπτει στο επίπεδο της εφαρμοσμένης γλώσσας, δηλαδή της λογοτεχνίας. Για τον σκοπό αυτό διερεύνησε στα «αρχαιόθεμα» και αρχαιόμυθα» κείμενα των σύγχρονων ποιητών τις τεχνικές ανοικείωσης –χρησιμοποιώ εδώ τον όρο του Σκλόφσκι– με μια δική του ερμηνευτική μέθοδο, προτείνοντας δικούς του όρους και εργαλεία, όπως η «ταυτοσημία», η «ετεροσημία» και η «παρασημία»[6], και προσφέροντας τα αποτελέσματα αυτών των αναδιφήσεων σε εξαιρετικά κείμενα για τον Καβάφη, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Σαχτούρη, και τόσους άλλους, και ανακυκλώνοντας θέματα και πρόσωπα της αρχαίας και της σύγχρονης πραγματικότητας με τρόπο εκπληκτικό. Πώς, για παράδειγμα, όταν διαβάζουμε για τον Αχιλλέα σε τούτο το βιβλίο, να μην θυμηθούμε τα «Άλογα του Αχιλλέως», όπως τα ανέλυσε το 1983,[7] και όταν διαβάζουμε για τον Οιδίποδα πώς να μην θυμηθούμε το κείμενό του για τον Οιδίποδα στον Σαχτούρη και τον Χριστιανόπουλο;[8] Η παράλληλη εξέταση των θεμάτων σε αρχαία και νέα κείμενα θα έλεγα πως γίνεται η γραμμή της πλεύσης του, μέσα στα κύματα, αυτά που σηκώνουν τα κείμενα, από το ομηρικό στο σύγχρονο Αιγαίο, στο Ικάριο του Ηροδότου και του Ελύτη, στη Σαλαμίνα της Κύπρου του Ηροδότου και του Σεφέρη, ή στη Λήμνο του Σοφοκλή και του Γιάννη Ρίτσου, εκεί όπου κείτεται φριχτά πληγωμένος ο Φιλοκτήτης, σε συνθήκες οριακής εξορίας και απομόνωσης. Θέλω να μνημονεύσω ειδικά τη μελέτη αυτή του Δ. Ν. Μαρωνίτη για τον «Φιλοκτήτη» του Ρίτσου, γιατί στην σοφόκλεια τραγωδία βρισκόμαστε μπροστά στη διαχρονική κατάσταση του ατομικού σπαραγμού εν πολέμω, και η ανάλυση της ανατρεπτικής σύνθεσης του Ρίτσου μας δείχνει πόσο ο σύγχρονος έλληνας ποιητής, μετά από διωγμούς και εξορίες, μετατρέπει εντέλει τον μύθο σε εγκώμιο της ποίησης «που μπορεί να γίνει βιωματικός και εκφραστικός αγωγός εσωτερικής ανθρωπιάς που δεν χαρίζεται αλλά αγωνίζεται να κρατηθεί στα πόδια της».[9] Όσα προηγήθηκαν στηρίζονται στην ερμηνευτική υπόθεση του Μαρωνίτη ότι η γραφή παράγει ανάγνωση και η ανάγνωση γραφή. Μένει λοιπόν στον αναγνώστη να σκεφτεί πόσο τα αρχαία θέματα διαβάζονται από τον ίδιο τον Μαρωνίτη μέσα από τη σύγχρονη εμπειρία. Ίσως εντέλει η λογοτεχνική θεωρία, αυστηροπρόσωπη και φαιοφορούσα, πρέπει να στολίσει το στόμα της με το αινιγματικό χαμόγελο που βλέπουμε στις αρχαίες κόρες. Και το ερώτημα είναι: πόσος Ρίτσος υπάρχει στην ανάγνωση του Οιδίποδα, πόσος Σεφέρης στην ανάγνωση του Οδυσσέα ή της Ελένης, πόσος Καβάφης υπάρχει στην ανάγνωση του Αχιλλέα· με άλλα λόγια, πόσο ο αρχαιογνώστης διδάσκεται από τον σύγχρονο ποιητή. Αυτά τα ερωτήματα ανακινεί το πρόσφατο βιβλίο του Δημήτρη Μαρωνίτη, όπως και ολόκληρο το έργο του, αφιερωμένο στην αφύπνιση των κειμένων, αρχαίων και νέων, πάντα στο βάθος του παιγνιδιού της γλώσσας, και πάντα σε συνάρτηση με τη ζωή – αυτό το τονίζω. Γι’ αυτό ήδη από το 1976 μίλησε για την ποιητική και την πολιτική ηθική.[10] Η διασταύρωση της αρχαιογνωσίας με τη νεογνωσία, πέρα από το ιδεολόγημα της εθνικής συνέχειας, χάρη στα καλά ακονισμένα εργαλεία του Μαρωνίτη ανατροφοδοτεί θεμελιώδη ερωτήματα, κι ανάμεσα σε άλλα το ερώτημα: τι είναι η ποίηση ή, ακριβέστερα, το «πώς», το «πότε», το «γιατί» της ποίησης. Πρόκειται για ερωτήματα απτά, που εικονογραφούνται καλύτερα σε μια προσωπική του αφήγηση – εννοώ τη Μαύρη Γαλήνη, αυτοβιογραφικό κείμενο από τα χρόνια της δικτατορίας: «… Την άλλη μέρα, Μεγάλη Πέμπτη, με ξαπόστειλαν με μια αλλαξιά ρούχα. Ολότελα άδειο, χωροφυλακίστικο κελί. Έκλαψα για πρώτη φορά. Δίχως ρολόι, τίποτε. Πάνω στην ασβεστόσκονη έγραψα δυο ονόματα. Μεγάλη Παρασκευή ήρθαν βιβλία: τρεις νεκροί γέροι που μιλούσαν ζωντανά. Άγια υπομονή. Δευτέρα του Πάσχα κατάλαβα ότι δεν χάλασε ακόμη η φύτρα μας […] Όταν πήρα τα βιβλία, δεν υπήρχε πια θέμα. Με γλίτωσαν οι τρεις αφανισμένοι γέροι. Μιλούσανε μαζί μου δίχως ν’ ακούγονται, έλεγαν ό,τι δεν μπορούσα να πω εγώ, ο ένας μάλιστα συχνά χωράτευε ή και γελούσε. Με τέτοια συντροφιά μπήκα στο τρίτο μου κελί, σ’ εκείνο το καλύβι […] Όμως το απόδειπνο εκείνης της Κυριακής έπεσε η μπάρα. Ήμουνα ολότελα μόνος, δίχως τους τρεις γέρους. Μάταια ζητούσα να μου τους φέρουν. Τα μάτια μου βούρκωναν μόλις πρόφερα τα ονόματά τους».[11] Ένα είναι βέβαιο, ότι κι εμείς, χάρη στο έργο του Δ. Ν. Μαρωνίτη, έχουμε μάθει ν’ ακούμε αλλιώς τους «γέρους» μας, και σε τούτο το νέο βιβλίο βρίσκουμε νέα, ισχυρά ερεθίσματα για να τους ξαναδιαβάσουμε και να τους φέρουμε κοντά μας. [1] M. H. Abrams, Τι είναι μια ανθρωπιστική κριτική;, μτφρ. Άρης Μπερλής, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2014. [2] Με το θέμα αυτό έχει ασχοληθεί συστηματικά ο Λάμπρος Πόλκας, βλ. «Ομηρική αρεταλογία», στο Αρχαϊκή και επική ποίηση, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 173-277. [3] Μια πολύπλευρη πραγμάτευση των λογοτεχνικών «θεμάτων» βλ. στο Werner Sollors (επιμ.), The Return of Thematic Criticism, Harvard University, Καίμπριτζ 1993. [4] Ό.π., σ. 5. [5] Βλ. συνέντευξη στην Αυγή, 20.6.2010. [6] Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Η αρχαιολογία του Σεφέρη: Ζητήματα μεθόδου», στο Γιώργος Σεφέρης. μελετήματα, Πατάκη, Αθήνα, 2008, σ. 187-197· πρώτη δημοσίευση στο περ. Εντευκτήριο, τχ. 17 (1991). [7] Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Τα καβαφικά «Άλογα του Αχιλλέως· Αντιγραφή - Μεταγραφή - Μετωνυμία», στο Κ.Π. Καβάφης. Μελετήματα, Πατάκη, Αθήνα 2007 (πρώτη δημοσίευση στο περ. Χάρτης, τχ. 9 (1983). [8] Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Παραμορφώσεις του Οιδίποδα στη νεοελληνική ποίηση», στο Διαλέξεις, Στιγμή, Αθήνα 1992, σ. 77-98. [9] Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Πρόσωπο και προσωπεία: Από τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή στον Φιλοκτήτη του Γιάννη Ρίτσου», στο Γιάννης Ρίτσος. Μελετήματα, Πατάκη, Αθήνα 2013, σ. 74. [10] Δ. Ν. Μαρωνίτης, Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά: Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Πατρίκιος, Κέδρος, Αθήνα 1976. [11] Δ. Ν. Μαρωνίτης, Μαύρη Γαλήνη, Το Ροδακιό, Αθήνα, 2007· πρώτη δημοσίευση στο περ. Συνέχεια, τχ. 8 (1973).

Από την αρχαιογνωσία στη νεογνωσία

Σύνδεση