Η συμφωνία της Βάρκιζας

Η συμφωνία της Βάρκιζας θεωρήθηκε τη στιγμή της σύναψής της στις 12 Φεβρουαρίου 1945 ως η αφετηρία ενός νέου δημοκρατικού καθεστώτος, το οποίο θα θεμελιωνόταν σε στέρεο έδαφος παρά την προηγηθείσα ένοπλη σύγκρουση του Δεκεμβρίου του 1944. Μόνο δεκατέσσερις μήνες μετά, τον Μάρτιο του 1946, γινόταν σαφές ότι η διευθέτηση αυτή είχε αποτύχει. Στις 30 Μαρτίου, παραμονή της διεξαγωγής των βουλευτικών εκλογών από τις οποίες έκανε αποχή το ΕΑΜ, θα σημειωνόταν επίθεση ανταρτών εναντίον του σταθμού χωροφυλακής Λιτοχώρου και από την άνοιξη του ίδιου χρόνου θα σημειωνόταν μια αργή αλλά σταθερή κλιμάκωση προς τον εμφύλιο πόλεμο. Γιατί η συμφωνία της Βάρκιζας είχε διαψεύσει τις ελπίδες που είχε δημιουργήσει; Την πρώτη εβδομάδα του Ιανουαρίου του 1945 ο ΕΛΑΣ αποχωρούσε ηττημένος από την Αττική, μετά από σκληρότατη αναμέτρηση κυρίως με τις βρετανικές και δευτερευόντως με τις ελληνικές κυβερνητικές δυνάμεις. Εκκένωνε επίσης, ταχύτατα, και μεγάλα τμήματα της Στερεάς Ελλάδας, καθώς και τη Θεσσαλονίκη και την περιφέρειά της. Η ηγεσία και οι μαχητές του ΕΛΑΣ είχαν ηττηθεί ενώπιον της βρετανικής υπεροχής σε εναέρια μέσα και τεθωρακισμένα, η χρήση των οποίων είχε άμεση επιχειρησιακή αλλά και ψυχολογική επίπτωση στους αντάρτες. Η ηγεσία του ΚΚΕ κατανοούσε ότι η συνέχιση της ένοπλης σύγκρουσης απαιτούσε μέσα τα οποία ήταν σε θέση να παράσχουν κυρίως η Σοβιετική Ένωση και, δευτερευόντως, τα νέα καθεστώτα στη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία. Η διεθνής κατάσταση όμως ήταν απαγορευτική για κάτι τέτοιο. Ο ίδιος ο γιουγκοσλάβος ηγέτης, ο στρατάρχης Τίτο, ο οποίος στην προ των Δεκεμβριανών περίοδο δεν ήταν πολύ σαφής στις εκτιμήσεις του για τη στρατηγική κατάσταση, και πιθανότατα είχε επηρεάσει την ηγεσία του ΚΚΕ προς την υιοθέτηση αδιάλλακτης γραμμής, αντιλαμβανόταν τελικά ότι ο βρετανικός παράγων ήταν ακόμα αρκετά ισχυρός ώστε να παρεμποδίσει ενεργό συνδρομή του προς τον ΕΛΑΣ ή ακόμα και την κάθοδο ένοπλων σλαβομακεδονικών τμημάτων στην ελληνική Μακεδονία. Η Σόφια, λιγότερο ισχυρή από το Βελιγράδι αλλά και πιο ταυτισμένη με τη Μόσχα, είχε ήδη καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο διεθνής συσχετισμός δυνάμεων δεν επέτρεπε τη συνδρομή προς τους έλληνες κομμουνιστές.[1] Ακόμα και ο Στάλιν, αινιγματικά σιωπηλός κατά τη διάρκεια της όξυνσης της διαμάχης στην Ελλάδα και εν συνεχεία της ένοπλης σύγκρουσης, θα τόνιζε σαφέστατα στον βούλγαρο ηγέτη Γκιόργκι Δημητρώφ στις 10 Ιανουαρίου ότι το ΚΚΕ δεν έπρεπε να έχει συγκρουστεί με τους Βρετανούς. Πράγματι, στις αρχές Ιανουαρίου του 1945 ο πόλεμος βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη. Η Μόσχα δεν είχε τη δυνατότητα να έλθει σε ρήξη με τους Συμμάχους της πριν δημιουργήσει τετελεσμένα γεγονότα επί του εδάφους στην Ανατολική και μέρος της Κεντρικής Ευρώπης και της Γερμανίας. Η Ελλάδα αποτελούσε παραδοσιακά σφαίρα επιρροής της ναυτικής δύναμης που επικρατούσε στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτή ήταν ακόμα η Βρετανία, αν και εξασθενημένη. Η Γιουγκοσλαβία και η Βουλγαρία αντίστοιχα, ενόσω εκκρεμούσε η σύναψη των συνθηκών ειρήνης, δεν ήταν σε θέση να αντιπαραταχθούν ευθέως στον βρετανικό παράγοντα, ενώ και τα καθεστώτα που είχαν εγκαθιδρυθεί εκεί υπό την ηγεσία των κομμουνιστικών κομμάτων δεν είχαν ακόμα παγιωθεί. Η ηγεσία του ΚΚΕ θα τρεπόταν ενόψει αυτής της διεθνούς κατάστασης σε πολιτική διευθέτηση. Από την άλλη πλευρά, ο βρετανικός παράγων, ο οποίος ήταν αποφασιστικός για τις ελληνικές υποθέσεις από πολιτική και στρατιωτική άποψη, κατανοούσε ότι δεν ήταν σε θέση να αναλάβει μείζονα επιχείρηση εκκαθάρισης του ΕΛΑΣ από όλη την επικράτεια. Κάτι τέτοιο δεν επέτρεπαν ούτε τα στρατιωτικά δεδομένα, καθώς η βρετανική πλευρά είχε κινητοποιήσει μια δύναμη σχεδόν 90.000 ανδρών για να επικρατήσει στην Αττική, ενώ οι πολεμικές επιχειρήσεις στην Ιταλία αλλά και τη δυτική Ευρώπη βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη. Επίσης, από πολιτική άποψη, η βρετανική επέμβαση αποτελούσε αντικείμενο οξείας δημόσιας κριτικής και στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην ίδια τη Βρετανία. Συνεπώς η σύσταση της αντιβασιλείας, με αντιβασιλέα τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, και ο σχηματισμός κυβέρνησης υπό τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα, συμβολικό εκπρόσωπο της Δημοκρατίας του Μεσοπολέμου, με στόχο τον παραμερισμό του πολιτειακού ζητήματος που έδειχνε να είναι βασικό στοιχείο πολιτικής διαίρεσης και σύγκρουσης, συνιστούσαν την πολιτική και θεσμική αφετηρία την οποία θα ακολουθούσε διευθέτηση που θα επέτρεπε την ταχεία απαγκίστρωση του κύριου όγκου των βρετανικών δυνάμεων από την Ελλάδα. Το ΚΚΕ είχε παραμείνει εκτός κυβέρνησης υιοθετώντας μια αβάσιμη μαξιμαλιστική τακτική, τη στιγμή κατά την οποία ο ίδιος ο βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ, ευρισκόμενος στην Αθήνα, συζητούσε τη συμμετοχή της αριστεράς στην κυβέρνηση που θα σχημάτιζε τελικά ο Πλαστήρας. Έτσι το ΚΚΕ θα προσερχόταν στη συνδιάσκεψη της Βάρκιζας στις αρχές Φεβρουαρίου όντας σε μειονεκτική θέση. Οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν δέκα ημέρες και η συμφωνία επρόκειτο να υπογραφεί στις 12 Φεβρουαρίου. Περιβλήθηκε τον νομικό τύπο της συντακτικής πράξης, επρόκειτο δηλαδή για συμφωνία καταστατική, συνταγματική, καθώς συγκροτούσε το θεσμικό πλαίσιο εξέλιξης προς μια ομαλή δημοκρατική ζωή.[2] Προβλεπόταν η διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολιτειακό εντός του 1945 και στη συνέχεια η διεξαγωγή εκλογών αναθεωρητικής βουλής, όπως και η πλήρης αποκατάσταση των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών. Επίσης γινόταν ειδική μνεία για την ανάγκη δικαστικής διερεύνησης και δίωξης των εγκλημάτων των συνεργατών των δυνάμεων του Άξονα, των δοσιλόγων. Πιο κρίσιμη ήταν η πρόβλεψη γενικής αμνηστίας. Αν και εκ πρώτης όψεως επρόκειτο για καθολικό μέτρο αμνήστευσης των πολιτικών αδικημάτων, εισαγόταν μια κρίσιμη εξαίρεση που θα αποτελούσε στοιχείο διαιώνισης της πολιτικής ανωμαλίας: εξαιρούνταν από την αμνηστία τα ποινικά αδικήματα που δεν συνιστούσαν αναγκαία προϋπόθεση της τέλεσης του πολιτικού εγκλήματος. Αυτό ασφαλώς εισήγαγε ένα στοιχείο αβεβαιότητας, το οποίο οδήγησε σε δίωξη δεκάδων χιλιάδων στελεχών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ. Πέρα όμως από τις επιμέρους διατάξεις, αυτό που είχε σημασία ήταν η εφαρμογή της συμφωνίας και οι συνέπειές της. Η συμφωνία της Βάρκιζας δεν εκπλήρωσε τον στόχο της. Αποτύπωνε ένα συσχετισμό δυνάμεων ο οποίος μεταβλήθηκε ταχύτατα. Η ήττα του ΕΛΑΣ κατά τα Δεκεμβριανά μετατόπισε το πολιτικό εκκρεμές προς τα δεξιά. Η πρωτοβουλία των κινήσεων πέρασε στον συντηρητικό χώρο υπό την αιγίδα του στέμματος. Ο θρόνος, ενώ ήταν ασθενέστατος τη στιγμή της απελευθέρωσης, κατόρθωσε να ανασυγκροτήσει υπό την ηγεσία του έναν συντηρητικό αντικομμουνιστικό συνασπισμό, ο οποίος απέβλεπε στη συρρίκνωση της αριστεράς και με τη χρήση «χαμηλής έντασης» βίας, δηλαδή με κατασταλτικά μέσα, χωρίς όμως την προσφυγή σε γενικευμένη ένοπλη αναμέτρηση. Αν και ο συντηρητικός αυτός χώρος δεν συμμετείχε στην κυβέρνηση –η οποία κατά το 1945-46 ανήκε είτε σε κεντρώους φιλελεύθερους, όπως ο Πλαστήρας (3 Ιανουαρίου - 7 Απριλίου 1945) και ο Θεμιστοκλής Σοφούλης (22 Νοεμβρίου 1945 - 4 Απριλίου 1946), είτε σε θεωρούμενους υπηρεσιακούς, όπως ο ναύαρχος Βούλγαρης (7 Απριλίου - 17 Οκτωβρίου 1945)– διέθετε ισχυρά ερείσματα στον στρατό, τις δυνάμεις ασφαλείας, ιδίως στις δυναμικότερες ηλικίες και τους μέσους και κατώτερους βαθμούς. Στο ίδιο διάστημα άλλωστε ανδρωνόταν και ο Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών (ΙΔΕΑ). Το αποτέλεσμα του νέου συσχετισμού δυνάμεων ήταν ότι οι κυβερνήσεις του 1945-46 δεν ήταν σε θέση να εφαρμόσουν τη συμφωνία της Βάρκιζας, καθώς δεν έλεγχαν τον κρατικό μηχανισμό. Ο αναδυόμενος χώρος του Κέντρου συνθλιβόταν ενόψει της πόλωσης μεταξύ της ανασυγκροτημένης δεξιάς και της αριστεράς, η οποία αν και είχε χάσει την πρωτοβουλία των κινήσεων παρέμενε ισχυρή κοινωνική και πολιτική δύναμη. Από την άποψη αυτή η στρατηγική της καταστολής ήταν επικίνδυνη, καθώς ο συσχετισμός δυνάμεων, αν και ευνοϊκότερος για τον αστικό κόσμο, δεν επέτρεπε τη βίαιη εξουδετέρωση της αριστεράς αλλά οδηγούσε σε κλιμάκωση. Από την πλευρά της αριστεράς η συμφωνία της Βάρκιζας θα θεωρούνταν ως επονείδιστος συμβιβασμός με τον εχθρό. Η ηγεσία του κόμματος, και ο Νίκος Ζαχαριάδης μετά την επιστροφή του τον Μάιο του 1945, αποδέχθηκε αρχικά την πολιτική αυτή. Ο Άρης Βελουχιώτης, που αντιδρούσε σ’ αυτήν και απέβλεπε σε νέο ανταρτοπόλεμο, αποκηρύχθηκε από το κόμμα και απομονώθηκε με τα γνωστά αποτελέσματα. Παρά ταύτα ο Ζαχαριάδης κατέληγε σύντομα στο συμπέρασμα ότι το ΚΚΕ θα παραμεριζόταν ως βασική πολιτική δύναμη εάν παρέμενε προσκολλημένο σε μια συμφωνία η οποία δεν εφαρμοζόταν. Δεν ήταν μόνο η δίωξη των στελεχών του η αιτία του εμφυλίου, αλλά το γεγονός ότι αυτή σήμαινε και την εξουδετέρωση του ΚΚΕ. Η διαδικασία αυτή των διώξεων σήμαινε επίσης ότι ήταν διαθέσιμος ένας πυρήνας ενόπλων από τον οποίο θα άρχιζαν οι πρώτες ανταρτικές δραστηριότητες που θα οδηγούσαν στον εμφύλιο πόλεμο. Ο Ζαχαριάδης, καθώς ήταν δεσμευμένος στον στόχο της Λαϊκής Δημοκρατίας, θα συλλάμβανε τελικά την ιδέα της βαθμιαίας εξέλιξης της πολιτικής του κόμματος προς την ένοπλη επιλογή. Αποτελούσε γεγονός βέβαια ότι σημαντικός αριθμός όπλων αποκρύφθηκε, αν και το κόμμα ήταν τυπικά συνεπές ως προς την ποσότητα οπλισμού που παρέδωσε με βάση τη συμφωνία. Πιθανότατα η απόκρυψη αντανακλούσε την ανασφάλεια της κομμουνιστικής ηγεσίας, καθώς η ποσότητα του οπλισμού αυτού, αν και όχι ευκαταφρόνητη, δεν επαρκούσε για την ανάληψη μιας νέας στρατιωτικής αναμέτρησης. Αυτό αποδεικνύεται από τα διαθέσιμα έγγραφα του ΚΚΕ, τα οποία δείχνουν ότι η ηγεσία του κόμματος ζητούσε τον Σεπτέμβριο του 1946 επίμονα από τη Σοβιετική Ένωση και τις Λαϊκές Δημοκρατίες μεγάλες ποσότητες οπλισμού, ώστε να είναι σε θέση να σχηματίσει μια ανταρτική δύναμη περίπου 20.000 ανταρτών.[3] Εν πάση περιπτώσει, τόσο η πολιτική καταστολής που ακολουθήθηκε έναντι της αριστεράς το 1945-46, όσο και η τακτική απόκρυψης οπλισμού, συνιστούσαν παράβαση του γράμματος και του πνεύματος της συμφωνίας της Βάρκιζας. Συμπερασματικά, η συμφωνία της Βάρκιζας, ανεξάρτητα από την πολιτική και νομοτεχνική ατέλειά της ως προς την αμνηστία, μπορούσε να αποτελέσει τη βάση της συμφιλίωσης, αλλά υπό την προϋπόθεση ότι οι αντιτιθέμενες δυνάμεις απέβλεπαν στον ίδιο στόχο, δηλαδή σε έναν έντιμο συμβιβασμό και όχι στην πλήρη επικράτηση. Εν τούτοις, η κοινωνική και πολιτική πόλωση που είχε αναδειχθεί στην περίοδο της Κατοχής και αποκρυσταλλωθεί κατά τα Δεκεμβριανά, ο αρχόμενος Ψυχρός Πόλεμος, ο οποίος, παρά την αγγλο-σοβιετική συμφωνία της Μόσχας του Οκτωβρίου του 1944, επηρέαζε την Ελλάδα, καθώς η βρετανική παρακμή ήταν έκδηλη για να περάσει απαρατήρητη από τη Μόσχα η οποία τηρούσε μια γριφώδη και επιφανειακά αποστασιοποιημένη στάση, η τάση του ελληνικού συντηρητισμού να παραγνωρίσει τις κοινωνικές αλλαγές που είχαν επέλθει και την υπολειπόμενη ισχύ της αριστεράς, καθώς και η ψυχολογία της τελευταίας ότι είχε απολεσθεί αδικαιολόγητα η εξουσία, που κατά την αντίληψή της ηγεσίας του ΚΚΕ της ανήκε δικαιωματικά με βάση τον συσχετισμό δυνάμεων που είχε διαμορφωθεί κατά την Κατοχή, απετέλεσαν το πλαίσιο που εξηγεί την αποτυχία της πολιτικής διευθέτησης που επιχειρήθηκε στη Βάρκιζα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ George Alexander, The Prelude to the Truman Doctrine. British Policy in Greece 1944-1947, Clarendon Press, Οξφόρδη 1982 David Close (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 1943-1950. Μελέτες για την πόλωση, 1943-1950, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996 John Iatrides, Revolt in Athens. The Greek Communist “Second Round”, Princeton University Press, Πρίνστον 1972 Bruce Kuniholm, The Origins of the Cold War in the Near East, Princeton University Press, Πρίνστον 1980 Ιωάννα Παπαθανασίου, «Ηττημένος πρωταγωνιστής: Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στα χρόνια 1945-1950», Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, τόμος Δ1, σ. 229-275 Heinz Richter, Η επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον εμφύλιο πόλεμο, Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1946, Εστία, Αθήνα 1997 Σωτήρης Ριζάς, Απ’ την απελευθέρωση στον εμφύλιο, Καστανιώτης, Αθήνα 2011 Peter Stavrakis, Moscow and Greek Communism, 1944-1949, Cornell University Press, Ithaca 1989 Θανάσης Σφήκας, Το «χωλό άλογο». Οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, Φιλίστωρ, Αθήνα 2007 [1] Συνομιλία του Kostov με τον Ζέβγο, μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ, για τα Δεκεμβριανά (αρχές 1945, στη Σόφια), Β. Κόντης - Σπ. Σφέτας (επιμ.), Εμφύλιος Πόλεμος. Έγγραφα από τα Γιουγκοσλαβικά και Βουλγαρικά Αρχεία, «Το Βήμα», Αθήνα 2011, σ. 209-216. [2] Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1984, σ. 451-455. [3] Έκθεση: «Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του κινήματός μας», 12 Σεπτεμβρίου 1946, Φίλιππος Ηλιού (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Θεμέλιο, Αθήνα 2004, σ. 37-50.

Σύνδεση