Επετειακός αναθεωρητισμός:

«Παραπαίοντας τα έθνη κύλησαν μέσα στο βραστό καζάνι του πολέμου χωρίς ίχνος ανησυχίας και φόβου», είχε υποστηρίξει ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ στις πολεμικές του αναμνήσεις που εκδόθηκαν στη δεκαετία του 1930. Την άποψη αυτή, ότι δηλαδή ο πιο καταστροφικός πόλεμος της έως τότε ιστορίας προκλήθηκε από ατύχημα ή απερισκεψία, θα υιοθετούσαν όλο και περισσότερες μελέτες. Μεταξύ αυτών, ξεχώρισε το τρίτομο έργο του ιταλού δημοσιογράφου και πολιτικού Λουίτζι Αλμπερτίνι, το οποίο εκδόθηκε στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου[1] και καταλόγιζε συνυπευθυνότητα σε όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, νέα στοιχεία τα οποία παρουσίασαν ο Φριτς Φίσερ και οι συνεργάτες του[2] αναίρεσαν αυτή την εικόνα. Η εθνική προέλευση του αναθεωρητικού αυτού ρεύματος είχε ιδιαίτερη σημασία, αφού ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τη συστηματική, πολυετή προσπάθεια της χώρας τους να αντικρούσει τη γνωστή «ρήτρα ενοχής» της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Το έργο του Φίσερ και της ομάδας του προκάλεσε έναν πραγματικό πόλεμο από την πλευρά της καθιερωμένης γερμανικής ιστοριογραφίας. Ωστόσο, το πλήθος και η ποιότητα των τεκμηρίων δεν άφηνε πολλές αμφιβολίες ότι η ηγεσία της αυτοκρατορικής Γερμανίας διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στην πορεία της Ευρώπης προς τον Αρμαγεδδώνα. Σύντομα, αυτή η ερμηνευτική προσέγγιση διεύρυνε την οπτική της, για να περιλάβει, πέρα από τις ιθύνουσες προσωπικότητες, και «δομικούς» (κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς) παράγοντες που επηρεάζουν τη λήψη αποφάσεων. Διεθνές συνέδριο που διοργάνωσαν βρετανικά και γερμανικά ιδρύματα στο Λονδίνο, τον Οκτώβριο του 2011, κατέληξε ότι οι θέσεις του Φίσερ τόσο για την ευθύνη για τον πόλεμο όσο και για τη συνάφεια των πολεμικών στόχων της Γερμανίας και κατά τους δύο παγκόσμιους πολέμους παραμένουν βάσιμες. Ωστόσο, υπήρχε η αίσθηση ότι, απορροφημένη από έναν τεράστιο όγκο πρωτογενούς υλικού για τη Γερμανία, η ομάδα του Φίσερ δεν απέδωσε τη δέουσα προσοχή στην πολιτική των άλλων εμπλεκόμενων δυνάμεων.[3] Πέραν αυτού, το ερώτημα που διατύπωνε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο διάσημος άγγλος ιστορικός A.Τζ. Π. Τέιλορ, «γιατί οι παράγοντες που επί μακρόν είχαν διατηρήσει την ειρήνη στην Ευρώπη δεν πέτυχαν να το κάνουν το 1914» εμφανίζεται επίκαιρο και σήμερα. Στους παράγοντες αυτούς συγκαταλέγεται η Ευρωπαϊκή Συμφωνία, η ισορροπία των δυνάμεων, αλλά και η προϊούσα παγκοσμιοποίηση, το πλέγμα, δηλαδή, ειρηνικών επαφών και ανταλλαγών ανάμεσα σε κράτη και μη κρατικούς φορείς που επωφελούνταν από την τεχνολογική επανάσταση και τις νέες ευκαιρίες πλουτισμού. Σε βάθος χρόνου, στοιχειοθετήθηκαν επαρκώς δύο κύριοι γενεσιουργοί λόγοι για την κρίση που ξέσπασε τον Ιούλιο του 1914: αφενός, η σύγκρουση σλαβικών εθνικισμών και αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας και, αφετέρου, το μίγμα ηγεμονισμού και ανασφάλειας που εκδήλωνε η ηγεσία της ισχυρότερης ηπειρωτικής δύναμης, της Γερμανίας. Οι διεκδικήσεις της έναντι των άλλων δυνάμεων γινόταν όλο και πιο δύσκολο να ανασχεθούν με ειρηνικά μέσα. Ήδη το 1871 ο Μπέντζαμιν Ντισραέλι εκτιμούσε ότι η σύσταση ισχυρού ενιαίου γερμανικού κράτους στην καρδιά της Ευρώπης αποτελούσε «πολιτικό γεγονός σημαντικότερο από τη Γαλλική Επανάσταση» και αυτό διότι κατέστρεφε εντελώς την ισορροπία δυνάμεων στη Γηραιά Ήπειρο. Ο αρχιτέκτονας της γερμανικής ενοποίησης Όττο φον Μπίσμαρκ, ο οποίος χαρακτηρίστηκε «μαιτρ της αυτοσυγκράτησης», κατάφερε να συγκρατήσει το γερμανικό εθνικισμό μέσα σε όρια. Ωστόσο, η αδίστακτη χειραγώγηση της κοινής γνώμης στο εσωτερικό και η κυνική διπλωματία στο εξωτερικό ήταν μέθοδοι που στα λιγότερο επιδέξια χέρια των διαδόχων του Μπίσμαρκ οδήγησαν σε αλλεπάλληλες διεθνείς κρίσεις. Ειδικότερα, η δυναμική διεκδίκηση παρέμβασης σε αποικιακά ζητήματα (με αποκορύφωμα τις δύο κρίσεις για το Μαρόκο, 1905 και 1911), και το πρόγραμμα κατασκευής ισχυρού στόλου ώθησαν τη Βρετανία να ρίξει σταδιακά το βάρος της υπέρ της Διπλής Συμμαχίας που είχαν συστήσει Ρωσία και Γαλλία από το 1894. Πρέπει, πάντως, να σημειωθεί ότι η γαλλοβρετανική Εγκάρδια Συνεννόηση αφορούσε καταρχήν τη διευθέτηση αποικιακών ζητημάτων μεταξύ των δύο δυνάμεων. Μέχρι την παραμονή της εισόδου της στον πόλεμο, η Βρετανία απέφυγε να αναλάβει οποιαδήποτε δέσμευση, πέραν των διαβουλεύσεων, σε περίπτωση που η Γαλλία αντιμετώπιζε απειλή. Η κρίση του 1914 ενέσκηψε σε μια εποχή κατά την οποία το διεθνές κλίμα στην Ευρώπη έμοιαζε να σταθεροποιείται μετά από διαδοχικές πρόσφατες αναταράξεις. Το 1908 η Αυστρουγγαρία είχε παραβιάσει τη Συνθήκη του Βερολίνου (1878) προσαρτώντας τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Η Γερμανία υποστήριξε την πολιτική της Βιέννης, φτάνοντας στο σημείο να προειδοποιήσει τη Ρωσία ότι, σε περίπτωση πολέμου, θα τασσόταν στο πλευρό της Αυστρουγγαρίας. Μετά την έκρηξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες και η Διπλή Συμμαχία Γαλλίας-Ρωσίας αντιμετώπισαν το ενδεχόμενο προσφυγής στη βία. Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Συμφωνία, ο άτυπος μηχανισμός διαχείρισης κρίσεων από τις μεγάλες δυνάμεις, λειτούργησε, με επίκεντρο τη Διάσκεψη του Λονδίνου. Κατά τη διάρκειά της, η βρετανική διπλωματία δεν πήρε το μέρος της Ρωσίας, αλλά μάλλον συντάχθηκε με την Αυστρουγγαρία και, κατά συνέπεια, τη Γερμανία. Αυτό συνέβη όταν η Βιέννη, συνεπικουρούμενη από τη Ρώμη, παρεμπόδισε την πρόσβαση της Σερβίας προς την Αδριατική προωθώντας την ίδρυση αλβανικού κράτους. Η Βρετανία, από την πλευρά της, έστελνε το μήνυμα ότι η Εγκάρδια Συνεννόηση δεν σήμαινε αυτόματη υποστήριξη προς τους άλλους δύο εταίρους, ότι η ίδια δεν δίσταζε να υποστηρίξει μέλος της Τριπλής Συμμαχίας, και ότι, σε τελική ανάλυση, οι φόβοι της γερμανικής ηγεσίας περί κύκλωσης από εχθρικές δυνάμεις ήταν αβάσιμοι. Μετά τον τερματισμό των πολέμων στα Βαλκάνια, ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών Σερ Έντουαρντ Γκρέι είχε την ελπίδα ότι η Διάσκεψη του Λονδίνου του 1912-13 όχι μόνο θα σηματοδοτούσε την ύφεση στις γερμανοβρετανικές σχέσεις, αλλά και θα έδινε νέα ώθηση στην Ευρωπαϊκή Συμφωνία ως μόνιμου πλέον μηχανισμού για την επίλυση διεθνών διαφορών μέσω της διπλωματίας των διασκέψεων. Με τον τρόπο αυτό, θα διασφαλιζόταν ότι τοπικές κρίσεις δεν θα κλιμακώνονταν σε γενικευμένο πόλεμο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Ίσως όχι κατά σύμπτωση, ο Γκρέι θα εξελισσόταν αργότερα σε ένθερμο θιασώτη της Κοινωνίας των Εθνών. Στην Ευρώπη, όμως, υπερίσχυαν αντίθετες φωνές. Το Νοέμβριο του 1913, ο υπουργός Εξωτερικών της Αυστρουγγαρίας κόμης Λέοπολντ Μπέρχτολντ δήλωσε σε συνάδελφό του: «Η επίλυση του ζητήματος των Νοτίων Σλάβων … εν όψει του πείσματος και της αυτοπεποίθησης με την οποία η Σερβία προωθεί την ιδέα μιας Μείζονος Σερβίας, μπορεί να λυθεί μόνο με τη βία. Είτε θα καταστρέψει τελείως το σημερινό κράτος της Σερβίας είτε θα κλονίσει την Αυστρουγγαρία συθέμελα». Στην πραγματικότητα θα συνέβαιναν και τα δύο. Επί τέσσερις εβδομάδες μετά τη δολοφονία του διαδόχου του θρόνου των Αψβούργων και της συζύγου του δεν φαινόταν να συμβαίνει τίποτα. Όμως, τη νύχτα της 5ης προς 6η Ιουλίου το Βερολίνο έδωσε λευκή επιταγή στη Βιέννη να «συνετίσει» τη Σερβία, διαβεβαιώνοντας για πλήρη στρατιωτική υποστήριξη απέναντι σε ενδεχόμενη ρωσική ανάμιξη. Ήδη στις 7 Ιουλίου, ο γερμανός καγκελάριος Τέομπαλντ Μπέτμαν Χόλβεγκ παραδέχτηκε ενώπιον του γραμματέα του ότι «δράση εναντίον της Σερβίας μπορεί να οδηγήσει σε παγκόσμιο πόλεμο». Οι αυστριακοί όροι της 23ης Ιουλίου προς το Βελιγράδι ήταν επί της ουσίας τελεσίγραφο: Το περιεχόμενό του ήταν διατυπωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να θεωρείται βέβαιη η απόρριψή του και να δοθεί το πρόσχημα για στρατιωτική δράση – εκτός, βέβαια, εάν οι Σέρβοι ήταν διατεθειμένοι να απεμπολήσουν στοιχειώδη κυριαρχικά τους δικαιώματα. Η σερβική απάντηση δόθηκε λίγο πριν από την εκπνοή της 48ωρης προθεσμίας και έκανε δεκτούς εννέα από τους δέκα όρους. Απορρίφθηκε μόνον η απαίτηση για συμμετοχή Αυστριακών αξιωματικών στις ανακρίσεις για τη δολοφονία και στην πάταξη της αντιαυστριακής προπαγάνδας σε σερβικό έδαφος. Ταυτόχρονα, όμως, το Βελιγράδι απεύθυνε έκκληση για βοήθεια στην Πετρούπολη. Με την επίδοση της σερβικής απάντησης η κρίση κλιμακώθηκε ραγδαία. Η Βιέννη προχώρησε αμέσως σε διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με το Βελιγράδι και κινητοποίησε επτά σώματα στρατού. Ο τσάρος Νικόλαος Β΄ έδωσε τη συγκατάθεσή του σε μερική επιστράτευση του ρωσικού στρατού. Ο Γκρέι προσπάθησε να θέσει σε κίνηση τον μηχανισμό των πρεσβευτικών διασκέψεων. Η Πετρούπολη απάντησε ότι θα προτιμούσε απευθείας συνομιλίες με την Αυστρουγγαρία, αλλά αν αυτό δεν ήταν εφικτό, θα συμμετείχε σε διάσκεψη. Η Βιέννη απέρριψε τόσο τις απευθείας συνομιλίες όσο και τη διάσκεψη. Το ίδιο έπραξε και το Βερολίνο με το επιχείρημα ότι ενδεχόμενη διάσκεψη θα συνιστούσε διαιτητικό δικαστήριο σε βάρος της Αυστρουγγαρίας, η οποία είχε το δικαίωμα να διευθετήσει τη διαφορά της με τη Σερβία κατά το δοκούν. Υποστήριξε ακόμα ότι σε μια τέτοια διάσκεψη η Γερμανία θα ήταν ο μοναδικός υπερασπιστής της Αυστρουγγαρίας. Σκωτσέζοι τυφεκιοφόροι στην πρώτη γραμμή. Αυτή η φωτογραφία είναι από τις σπάνιες οι οποίες δείχνουν ακριβώς τη στιγμή που οι πρώτοι στρατιώτες κατά τη διάρκεια της μάχης ορμούν πέρα από την κορυφή, την άνοιξη του 1917. © IMPERIAL WAR MUSEUMS Τότε ο Γκρέι παρουσίασε μια φόρμουλα σύμφωνα με την οποία οι δυνάμεις θα «εξετάσουν με ποιο τρόπο η Σερβία δύναται να ικανοποιήσει πλήρως την Αυστρία χωρίς να θιγούν τα κυριαρχικά δικαιώματα ή η ανεξαρτησία της Σερβίας». Η απόρριψη της πρότασης του Γκρέι είναι αποφασιστικής σημασίας για τη συζήτηση σχετικά με την ευθύνη για την έκρηξη του πολέμου. «Αν είχε λάβει χώρα μια τέτοια διάσκεψη», έγραψε ο Γουίνστον Τσόρτσιλ, «δεν θα είχε γίνει πόλεμος. Και μόνη η καταρχήν αποδοχή της διάσκεψης από τις Κεντρικές Δυνάμεις θα είχε αποφορτίσει την ένταση στη στιγμή». Ο Γκρέι δήλωσε ότι θα δεχόταν οποιαδήποτε πρόταση ειρηνικής διαμεσολάβησης, την οποία θα υπέβαλλαν η Γερμανία και η Αυστρουγγαρία. Επανειλημμένα κάλεσε το Βερολίνο να υποβάλει δικές του προτάσεις. Δεν έλαβε καμία απόκριση. Στις 28 Ιουλίου, η Αυστρουγγαρία κήρυξε επίσημα τον πόλεμο κατά της Σερβίας. Στην Πετρούπολη, και παρά τους δισταγμούς του τσάρου, η μερική επιστράτευση μετατράπηκε σε γενική στις 30 Ιουλίου. Την ενέργεια αυτή που στρεφόταν κατά της Αυστρουγγαρίας η γερμανική ηγεσία την εκμεταλλεύτηκε για να καλλιεργήσει δημόσια την εντύπωση ότι η χώρα αντιμετώπιζε τη ρωσική επιθετικότητα και όφειλε να αμυνθεί. Στις 31, ενώ και η Αυστρουγγαρία προχωρούσε σε γενική επιστράτευση, η Γερμανία έδωσε διορία δώδεκα ωρών στη Ρωσία για να παύσει την κινητοποίησή της. Καθώς η τελευταία δεν συμμορφώθηκε, η Γερμανία της κήρυξε τον πόλεμο το πρωί της 1ης Αυγούστου. Μια μέρα μετά, στις 2 του μηνός, το Βερολίνο τελεσιγραφικά αξίωσε από το ουδέτερο Βέλγιο να επιτρέψει τη διέλευση γερμανικών στρατευμάτων από το έδαφός του. Ταυτόχρονα, ζητήθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση να αναστείλει τη δική της επιστράτευση και να παραδώσει ορισμένα μεθοριακά οχυρά σε γερμανικό έλεγχο. Τόσο οι Βρυξέλλες όσο και το Παρίσι απέρριψαν τις γερμανικές αξιώσεις. Στις 3 Αυγούστου, με πρόσχημα δήθεν γαλλικές παραβιάσεις της μεθορίου, η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη Γαλλία και την επομένη εισέβαλε στο Βέλγιο. Τα τελευταία χρόνια, και ενόψει του δημόσιου ενδιαφέροντος που γεννά η εκατονταετηρίδα από το 1914, αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για τα αίτια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εμφανίστηκαν, λοιπόν, έργα που αντιτίθενται στη «γερμανοκεντρική» ερμηνεία και δίνουν εκ νέου έμφαση στον ρόλο των προσώπων. Να επισημανθεί εξαρχής ότι τα έργα αυτά προσκομίζουν ελάχιστα νέα στοιχεία. Γενιές ιστορικών έχουν κυριολεκτικά «χτενίσει» τα διαθέσιμα αρχεία και είναι μάλλον απίθανο να κρύβονται ακόμα «μυστικά». Πριν από τρία χρόνια, ο αμερικανός ιστορικός Σον Μακμίκιν[4] επιχείρησε να αντιστρέψει την επικρατέστερη εκδοχή αποδίδοντας την κύρια ευθύνη για τον πόλεμο στη Ρωσία, υπερτονίζοντας τη φιλοδοξία της να επεκταθεί σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.[5] Ο συγγραφέας, ωστόσο, δεν τεκμηριώνει κάποια αιτιώδη συνάφεια ανάμεσα στη φιλοδοξία αυτή και τις συγκεκριμένες ενέργειες που προηγήθηκαν του πολέμου. Δύο χρόνια αργότερα, σε ένα βιβλίο για το ευρύ κοινό,[6] με ελάχιστη τεκμηρίωση, απορρίπτει ελαφρά τη καρδία την «γερμανοκεντρική» προσέγγιση. Αυτή τη φορά ρίχνει μεγάλο μερίδιο ευθύνης στη Βιέννη, στην οποία καταλογίζει ότι παρέσυρε τη Γερμανία στον πόλεμο. Επίσης, όπως και παλαιότεροι μελετητές, επιχειρεί να ερμηνεύσει τις γερμανικές επιθετικές κινήσεις ως αντίδραση στην εφαρμογή σχεδίων επιστράτευσης από τη Ρωσία και τη Γαλλία, η οποία, όμως, όπως έχει προ πολλού επισημάνει ο Τέιλορ, στόχευε στην άσκηση πίεσης για διπλωματική διευθέτηση της κρίσης. Ο Μακμίκιν προτιμά να αγνοεί, έτσι, την εκπεφρασμένη προτίμηση του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου για πόλεμο «τώρα παρά αργότερα», την οποία αποδέχθηκε ο Γουλιέλμος Β΄, τη «λευκή επιταγή» του Βερολίνου προς τη Βιέννη για την αντιμετώπιση της Σερβίας, το γεγονός ότι ο αρχηγός του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου κόμης Χέλμουτ φον Μόλτκε ο νεότερος υπαγόρευσε το τελεσίγραφο προς το Βέλγιο ήδη από τις 26 Ιουλίου και, βέβαια, το ότι Αυστρουγγαρία και Γερμανία ήταν οι επιτιθέμενοι. Ως προς αυτό το αναπόδραστο γεγονός, ο αναθεωρητισμός του Μακμίκιν αγγίζει την παραδοξολογία: Οι Γερμανοί, ισχυρίζεται, πήγαν σε πόλεμο «αναμένοντας ότι θα χάσουν», «από απελπισία» και με την προσδοκία ότι η επίθεση κατά της Γαλλίας «θα τους έδινε έστω την ελάχιστη ελπίδα να νικήσουν»! Πιο σοβαρή αναθεωρητική προσπάθεια, που επανέρχεται στις προ Φίσερ προσεγγίσεις, αποτελεί το βιβλίο Οι υπνοβάτες[7], που δημοσίευσε o αυστραλός ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ[8] το 2012. Ο συγγραφέας εφιστά την προσοχή των αναγνωστών του στο αιματηρό τοπίο των Βαλκανίων στις αρχές του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα στη Σερβία. Το έργο του ξεκινά με φρικαλέα στις λεπτομέρειές της περιγραφή για τον φόνο του βασιλικού ζεύγους της δυναστείας των Ομπρένοβιτς στο Βελιγράδι το 1903. Αναπαράγει, λοιπόν, το γνωστό στερεότυπο των Βαλκανίων ως εγγενώς ασταθούς περιοχής, ως εστίας ενδημικής βίας που κατέληξε να συμπαρασύρει την υπόλοιπη Ευρώπη στον όλεθρο. Καταλογίζει, επίσης, σημαντική ευθύνη στη σερβική κυβέρνηση για την τρομοκρατική, όπως την ονομάζει, δράση σε βάρος αυστριακών στόχων. Αλλά επειδή η εγκληματική ενέργεια στο Σεράγεβο και η συνακόλουθη διένεξη ανάμεσα στην αυτοκρατορία των Αψβούργων και τη μικρή Σερβία δύσκολα ικανοποιεί ως εξήγηση για την έκρηξη του πιο αιματηρού πολέμου που είχε γνωρίσει έως τότε η Ευρώπη, ο Κλαρκ αναφέρεται διά μακρών στους λόγους οι οποίοι, κατά τη γνώμη του, είχαν οδηγήσει στην «πόλωση της Ευρώπης» κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Χωρίς να προσκομίσει νέα στοιχεία, υποδεικνύει συνθήκες οι οποίες, ωστόσο, δεν αποδείχθηκαν ούτε αναγκαίες ούτε ικανές για την κατολίσθηση πέντε μεγάλων δυνάμεων στην άβυσσο. Με την πάροδο του χρόνου τα χαρακώματα εξελίχθηκαν σε τεράστια δίκτυα, ώστε τους δίνονταν ονόματα για να μην χάνονται οι στρατιώτες. Στη φωτογραφία, ένας σκοπός του 10ου τάγματος των Γκόρντον στη διασταύρωση του Χαρακώματος “Gourlay” και “Gordon Alley”. Μαρτανπί (Γαλλία), 28 Αυγούστου 1916. Φωτ. υπολοχαγός Τζων Γουόρικ Μπρουκ. © IMPERIAL WAR MUSEUMS Ως προς την κρίση που προηγήθηκε της κήρυξης του πολέμου, και ο Κλαρκ καταλογίζει στη Ρωσία και στη σύμμαχό της Γαλλία προσπάθεια να συνδέσουν την αναμενόμενη αυστριακή αντίδραση για τη δολοφονία στο Σεράγεβο με το φάσμα μιας πανευρωπαϊκής ανάφλεξης. Ισχυρίζεται, μάλιστα, ότι, πλην της μονομερούς δράσης, οι Αυστριακοί δεν είχαν άλλον τρόπο να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους, επειδή «απουσίαζαν οιαδήποτε διεθνή νομικά όργανα ικανά να ασκήσουν διαιτησία σε τέτοιες περιπτώσεις, και ήταν αδύνατο στο υφιστάμενο διεθνές κλίμα να επιβληθεί η μελλοντική συμμόρφωση του Βελιγραδίου». Στην πραγματικότητα όμως υπήρχαν διαθέσιμες διαδικασίες και συγκεκριμένο δικαιοδοτικό όργανο. Ήδη από το 1899 η πρώτη Σύμβαση της Χάγης προέβλεπε ως τρόπους για την ειρηνική επίλυση των διεθνών διαφορών είτε την παροχή καλών υπηρεσιών και τη διαμεσολάβηση είτε την προσφυγή στο Διαρκές Δικαστήριο Διαιτησίας που η ίδια συνέστησε. Τον Ιούλιο του 1914, ο τσάρος πρότεινε την υποβολή της διαφοράς στη Χάγη, αλλά η αυστριακή κυβέρνηση αρνήθηκε. Αν είχε δεχτεί την πρόταση, υποστηρίζει πρόσφατη μελέτη της βρετανικής στάσης, το Λονδίνο θα είχε ρίξει το βάρος του υπέρ της επιβολής της όποιας απόφασης και θα ήταν πολύ δύσκολο για την Πετρούπολη να αντισταθεί σε μέτρα εναντίον ενός κράτους που κατηγορείτο για βασιλοκτονία – δεδομένου μάλιστα ότι η Σερβία είχε υποστεί διεθνή κατακραυγή για τη δολοφονία του δικού της βασιλικού ζεύγους το 1903 και η δυναστεία των Ρομανόφ είχε θρηνήσει τα δικά της θύματα από ενέργειες αυτού του είδους. Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τι θα είχαν να χάσουν η Αυστρουγγαρία και η Γερμανία από τη διεξαγωγή μιας πρεσβευτικής διάσκεψης ή από την προσφυγή σε διεθνή διαιτησία. Σε περίπτωση ασυμφωνίας, η Βιέννη θα βρισκόταν σε ισχυρότερη θέση για να αναλάβει μονομερή δράση εναντίον του Βελιγραδίου. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ένας αυστροσερβικός πόλεμος δεν θα συμπαρέσυρε τόσο εύκολα άλλες μεγάλες δυνάμεις. Απορρίπτοντας τις προτάσεις για διπλωματική διευθέτηση ή διαιτησία, οι δύο Κεντρικές Αυτοκρατορίες ενσυνείδητα αποδέχθηκαν τον κίνδυνο ενός πανευρωπαϊκού πολέμου προκειμένου να εξαλείψουν τον εικαζόμενο σερβικό κίνδυνο και να εξυπηρετήσουν άλλους, ευρύτερους στόχους. Σε ό,τι αφορά το κρίσιμο ερώτημα, «ποιος το έκανε;», ο Κλαρκ αποφεύγει να λάβει θέση. Δεν βρέθηκε ένα και μόνο «όπλο να καπνίζει», αλλά μια «πληθώρα από πρωτοβουλίες, σενάρια και συμπεριφορές» που οδηγούν σε συνυπευθυνότητα των πρωταγωνιστών του δράματος. Αυτοί οι άνθρωποι, καταλήγει, συμπεριφέρθηκαν ως «υπνοβάτες που αγρυπνούσαν αλλά δεν έβλεπαν» και οδήγησαν τις χώρες τους στον όλεθρο. Έτσι, κατ’ ουσίαν επιστρέφει στην εκδοχή του Λόιντ Τζορτζ περί τραγωδίας από απερισκεψία. Αυτή η προσέγγιση, παλαιά όσο και η συζήτηση για τα αίτια του Μεγάλου Πολέμου, μπορεί σήμερα να προσελκύει αναγνώστες, ιδίως στη Γερμανία,[9] δεν αντέχει όμως στη βάσανο της ιστορικής τεκμηρίωσης. Ο πόλεμος δεν ξεσπά τυχαία ή αναπόφευκτα. Επί δύο τουλάχιστον δεκαετίες, για λόγους που αφορούσαν και την προσπάθεια των παραδοσιακών κοινωνικών τους ελίτ να ανακόψουν τις δυνάμεις της αλλαγής, οι δύο γερμανικές μοναρχίες, σε μεγαλύτερο βαθμό από τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις, είχαν φροντίσει να περιορίσουν τις διαθέσιμες επιλογές που θα διέσωζαν την ευρωπαϊκή ειρήνη. Ο Α΄ Παγκόσμιος προήλθε από συγκεκριμένες ενέργειες στις οποίες προέβησαν οι ιθύνοντες της Αυστρουγγαρίας και της Γερμανίας, εν γνώσει του κινδύνου αυτές να προκαλέσουν γενικευμένη σύρραξη, έστω και για σχετικά σύντομο, όπως προέβλεπαν, χρονικό διάστημα. Και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί σοβαρά η διαπίστωση του Τέιλορ –ο οποίος μόνο θιασώτης της θέσης περί γερμανικής ενοχής δεν μπορεί να χαρακτηριστεί– ότι η γερμανική ηγεσία εξαπέλυσε ένα προληπτικό (preventive) πόλεμο, με βάση την εκτίμηση «αν είναι να γίνει πόλεμος, καλύτερα (να γίνει) τώρα παρά αργότερα». Αυτή η εκτίμηση, ή μάλλον η λάθος εκτίμηση, αποτελεί μέρος της εξήγησης για τη χρονική στιγμή που η ειρήνη έλαβε τέλος. Θα άξιζε να τεθεί, εν προκειμένω, το ερώτημα ποια μεγάλη δύναμη θα μπορούσε να είχε αποτρέψει τον πόλεμο. Η απάντηση είναι: μόνο εκείνη που ήταν προετοιμασμένη να τον διεξαγάγει, δηλαδή η Γερμανία. Το δυστύχημα ήταν ότι η χώρα αυτή συνδύαζε μέγιστη ισχύ με ένα εξαιρετικά αστάθμητο σύστημα λήψης αποφάσεων που άφηνε μεγάλα περιθώρια πρωτοβουλίας στο στρατιωτικό περιβάλλον του αυτοκράτορα.[10] Θα μπορούσε, επίσης, να αναρωτηθεί κάποιος, όπως το πράττει η αγγλίδα ιστορικός Μάργκαρετ Μακμίλλαν[11] ή ο φωτογενής σκωτσέζος ιστορικός του Χάρβαρντ Νάιαλ Φέργκιουσον,[12] ότι και οι άλλες μεγάλες δυνάμεις έφεραν ευθύνη για την παγκόσμια κλιμάκωση μιας σύρραξης που μπορούσε να περιοριστεί σε τμήμα της ηπειρωτικής Ευρώπης. Το βέβαιο είναι ότι οι υπόλοιπες δυνάμεις θα μπορούσαν να είχαν αποφύγει τον πόλεμο μόνον αν αποδέχονταν την προοπτική η Γερμανία να καταστεί η κυρίαρχη δύναμη στην ηπειρωτική Ευρώπη.[13] Αυτό ισχύει και στην περίπτωση της Βρετανίας. Στις 29 Ιουλίου, ο γερμανός καγκελάριος επιχείρησε να εξασφαλίσει τη βρετανική ουδετερότητα προτείνοντας να εγγυηθεί η χώρα του την εδαφική ακεραιότητα της Γαλλίας και του Βελγίου, όχι όμως και των γαλλικών αποικιών ούτε την ουδετερότητα του Βελγίου. Στη Βρετανία, η κυβέρνηση και ο Τύπος παρέμεναν διαιρεμένοι, έως ότου η γερμανική εισβολή στο Βέλγιο μετέβαλε τα πράγματα. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου του 1839, την οποία είχαν συνυπογράψει, μεταξύ άλλων, τόσο η Βρετανία όσο και η Πρωσία, ως μέλος Ευρωπαϊκής Συμφωνίας και ηγέτιδα δύναμη της Γερμανικής Συνομοσπονδίας, αναγνώρισαν και εγγυήθηκαν την ανεξαρτησία και ουδετερότητα του νεοσύστατου βελγικού βασιλείου. Κάθε συμβαλλόμενο μέρος είχε το δικαίωμα αλλά όχι και την υποχρέωση να επιβάλει την εφαρμογή της συνθήκης. Στην πράξη, ωστόσο, αν η Βρετανία δεν αντιδρούσε στην εισβολή και κατοχή του Βελγίου, θα απεμπολούσε το ενδιαφέρον της για την τύχη της ηπειρωτικής Ευρώπης και, φυσικά, τον ρόλο της ως μεγάλης δύναμης. Τη στάση αυτή θα είχε υιοθετήσει η Βρετανία ακόμα και αν δεν υπήρχε η Εγκάρδια Συνεννόηση ούτε ο ναυτικός και στρατιωτικός διάλογος με τη Γαλλία, συνεννόηση και διάλογος που, ας το επαναλάβουμε, δεν σήμαιναν δέσμευση για έμπρακτη υποστήριξη της δεύτερης από την πρώτη. Όμως, η ασφάλεια της Βρετανίας εξαρτιόταν όχι μόνο από την κυριαρχία στις θάλασσες αλλά και από το τι συνέβαινε στην Ευρώπη. Ιστορικοί, μεταξύ αυτών οι Φέργκιουσον, Κλαρκ και, ως ένα βαθμό, η Μακμίλλαν, επέκριναν τον Γκρέι για δύο λόγους: Πρώτον, ότι επέτρεψε στη Γαλλία και τη Ρωσία να πιστέψουν ότι η Βρετανία θα τις υποστήριζε, παρεμποδίζοντας έτσι τη συνδιαλλαγή με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες. Ωστόσο, τόσο το Παρίσι όσο και η Πετρούπολη εκδήλωσαν την πολιτική τους χωρίς να διαθέτουν κανένα εχέγγυο για τη βρετανική στάση· η Γαλλία, άλλωστε, δεν είχε κάνει καμιά προετοιμασία για την άφιξη βρετανικού εκστρατευτικού σώματος στο έδαφός της. Δεύτερον, ότι δεν προειδοποίησε εγκαίρως τη Γερμανία πως η Βρετανία θα πολεμούσε αν το Βέλγιο δεχόταν επίθεση. Στην πραγματικότητα, ο Γκρέι είπε στον γερμανό πρεσβευτή στο Λονδίνο ότι η κυβέρνησή του δεν θα άφηνε τη Γαλλία να εξαφανιστεί από τη χορεία των μεγάλων δυνάμεων. Το κακό ήταν ότι κανείς στο Βερολίνο δεν άκουγε τον συγκεκριμένο πρεσβευτή. Ακόμα σημαντικότερο είναι το γεγονός ότι το Γερμανικό Γενικό Επιτελείο θεωρούσε αμελητέα την όποια βρετανική συμβολή σε έναν, σύντομο όπως σχεδίαζε, κατά ξηράν πόλεμο. Αν μπορεί να καταλογιστεί κάποια ευθύνη στη Βρετανία και ειδικότερα στην κυβέρνηση των Φιλελευθέρων που βρισκόταν στην εξουσία από το τέλος του 1905, αυτή αφορά την πολιτική «περιορισμένης ευθύνης» που ακολουθούσε απέναντι στους ευρωπαίους συνομιλητές της. Μόνο μια σαφής δέσμευση υποστήριξης προς τους ηπειρωτικούς εταίρους της Εγκάρδιας Συνεννόησης, βασισμένη όμως σε μια ισχυρή χερσαία δύναμη, είχε πιθανότητες να λειτουργήσει αποτρεπτικά απέναντι στον τυχοδιωκτισμό της γερμανικής ηγεσίας. Όπως είναι γνωστό, και οι δύο αυτές προϋποθέσεις έλειπαν το 1914. Ακόμα και όταν έδινε τη συγκατάθεσή του για την κήρυξη πολέμου κατά της Γερμανίας, το βρετανικό υπουργικό συμβούλιο δεχόταν ότι δεν επρόκειτο να αποσταλεί εκστρατευτικό σώμα στην ηπειρωτική Ευρώπη – θέση που ανέτρεψε άλλο όργανο, η Επιτροπή Πολέμου, έπειτα από λίγες ημέρες. Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου η επίπονη διερεύνηση συχνά παραγνωρισμένων πηγών οδηγεί σε ανασκευή παλαιότερων ερμηνειών. Σε ένα από τα πιο δημοφιλή έργα του που κυκλοφόρησε στα μέσα της δεκαετίας του 1960,[14] ο Τέιλορ είχε προκαλέσει αίσθηση όταν απέδωσε την έκρηξη του πολέμου όχι τόσο στις ενσυνείδητες επιλογές ευρωπαίων ηγετών όσο στην άκαμπτη λογική των επιτελικών σχεδίων, και μάλιστα στη στενή τους εξάρτηση από τα χρονοδιαγράμματα των σιδηροδρομικών μεταφορών. Η άποψη αυτή, που μάλλον συντάσσεται με τις περί εξ αμελείας ερμηνείες, ανασκευάστηκε πειστικά από τον επίσης άγγλο ιστορικό Ντέιβιντ Στίβενσον σε μη επετειακό χρόνο.[15] Ήταν γνωστό ότι αυτό που τα γενικά επιτελεία των μεγάλων δυνάμεων είχαν σχεδιάσει με κάθε λεπτομέρεια ήταν η εναρκτήρια εκστρατεία του πολέμου, με την προσδοκία ότι η έκβασή του θα κρινόταν μέσα σε λίγες εβδομάδες και, πάντως, πριν από τα Χριστούγεννα του 1914. Μπορεί, επίσης, να δεχτεί κανείς ότι χωρίς την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου δύσκολα θα μπορούσαν να διανοηθούν η μεν Γερμανία μια σύγκρουση σε δύο μέτωπα, η δε Γαλλία την αναμέτρηση με την ισχυρότερη γείτονά της. Το ίδιο, ως ένα βαθμό, ίσχυε για τα σχέδια της Ρωσίας απέναντι στη Γερμανία και την Αυστρουγγαρία,[16] της Βρετανίας για αποστολή εκστρατευτικού σώματος στην Ευρώπη, όχι όμως και της Αυστρουγγαρίας κατά της Σερβίας, αφού το σιδηροδρομικό δίκτυο στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη δεν επέτρεπε μεγάλες κινήσεις στρατευμάτων. Ωστόσο, τα σχέδια αυτά, συμπεριλαμβανομένου του περιώνυμου γερμανικού σχεδίου Σλίφφεν, κάθε άλλο παρά άκαμπτα ήσαν. Όχι μόνον υπόκειντο σε περιοδική αναθεώρηση και τροποποιήσεις, αλλά και άφηναν σημαντική διακριτική ευχέρεια κατά την εφαρμογή τους: συγκέντρωση στρατευμάτων και επίθεση προς ανατολάς ή δυσμάς για τους Γερμανούς, επίθεση ή τακτική υποχώρηση για τους Γάλλους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, την 1η Αυγούστου, ο κάιζερ Γουλιέλμος Β΄ παρενέβη ώστε να διακοπεί η μετακίνηση γερμανικών στρατευμάτων προς δυσμάς, επειδή στο Βερολίνο είχε φτάσει η λανθασμένη πληροφορία ότι η Βρετανία και η Γαλλία εξέταζαν την ουδετερότητα. Τα επιτελικά σχέδια και τα χρονοδιαγράμματα των τρένων που αυτά προέβλεπαν υπήρξαν προϋπόθεση της διεξαγωγής αλλά όχι και της αμετάκλητης επιλογής του πολέμου. [1] Luigi Albertini, Le origini della guerra del 1914 (Μιλάνο, 1942-43). [2] Κυρίως σε δύο μείζονα έργα: Griff nach der Weltmacht: Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschlands, 1914/18 (Ντίσελντορφ, 1961)· και Krieg der Illusionen: Die deutsche Politik von 1911 bis 1914 (Ντίσελντορφ, 1969). [3] Ορισμένες από τις μελέτες αυτές δημοσιεύτηκαν σε τεύχος-αφιέρωμα του Journal of Contemporary History, 48.2 (2013). [4] Assistant Professor στο Πανεπιστήμιο Koç, Κωνσταντινούπολη. [5] Sean McMeekin, The Russian Origins of the First World War (Χάρβαρντ, 2011). [6] Του ιδίου, July 1914: Countdown to War (Νέα Υόρκη, 2013). [7] Christopher Clark, The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (Νέα Υόρκη, 2012). [8] Regius Professor of History στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. [9] Όπου οι πωλήσεις των Υπνοβατών είχαν ξεπεράσει τα 200.000 αντίτυπα έως τα μέσα του 2014. [10] Jonathan Steinberg, “Old Knowledge and New Research: A Summary of the Conference on the Fischer Controversy 50 Years On”, Journal of Contemporary history, 48.2 (2013), 249. [11] Margaret Macmillan, The War that Ended Peace: How Europe abandoned peace for the First World War (Νέα Υόρκη, 2013). [12] Niall Ferguson, The Pity of War (Νέα Υόρκη, 1999). [13] Α.J.P. Taylor, Europe: Grandeur and Decline (Χάρμοντσγουερθ, 1967), σ. 187, 189. [14] A.J.P. Taylor, The First World War: An Illustrated History (Λονδίνο, 1963). [15] David Stevenson, “War by Timetable? The Railway Race before 1914”, Past and Present, 162 (Feb. 1999), 163-194. [16] Η προοπτική ανάπτυξης του σιδηροδρομικού δικτύου στην ευρωπαϊκή Ρωσία, που από το 1913 διέθετε γενναία χρηματοδότηση από τη γαλλική χρηματαγορά, αποτέλεσε βασικό κίνητρο ώστε το Βερολίνο να εξετάσει το ενδεχόμενο προληπτικού πολέμου.

Επετειακός αναθεωρητισμός:

Σύνδεση