Η αρχή του τέλους της ευρωπαϊκής υπεροχής

Christopher Clark, The Sleepwalkers [Οι Υπνοβάτες]. How Europe Went to War in 1914, Penguin, Λονδίνο 2013, σελ. 697 Η στροφή της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας τα τελευταία χρόνια στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή τις παραμονές του οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην πρόσβαση που απέκτησαν οι ερευνητές στα ρωσικά αρχεία. Το κύριο ενδιαφέρον του βιβλίου Οι Υπνοβάτες του Κρίστοφερ Κλαρκ βρίσκεται ακριβώς στην ανάδειξη των σχέσεων των υπηρεσιών της τσαρικής Ρωσίας με τις μηχανορραφίες των Σέρβων εθνικιστών εναντίον της Αυστροουγγαρίας. Το πρώτο ξάφνιασμα του βιβλίου είναι ο ζήλος των Ρώσων να βρεθούν αντιμέτωποι με τους Αυστριακούς και τους Γερμανούς θεωρώντας την αριθμητική υπεροχή των δυνάμεών τους ως αποφασιστικό παράγοντα σε έναν πόλεμο. Το μέγεθος του ρωσικού στρατού ήταν διπλάσιο το 1914 από εκείνο του γερμανικού και διέθετε τριακόσιες χιλιάδες περισσότερους στρατιώτες από το σύνολο του γερμανικού και αυστριακού στρατού μαζί. Ως το 1916-17 οι Ρώσοι υπολόγιζαν να φτάσουν τα δυο εκατομμύρια άνδρες. Θεώρησαν και αυτοί, όπως και οι Γάλλοι, ότι ο νέος πόλεμος θα έβρισκε τα πεδία των μαχών όπως ήταν το 1870, κατά τον πόλεμο Γαλλίας-Πρωσίας. Η Γερμανία αντίθετα βασιζόταν στην υπεροχή της στρατιωτικής της τεχνολογίας και την ταχύτατη μετακίνηση μονάδων με το πυκνό πλέγμα σιδηροδρομικών δικτύων που διέθετε. Μολονότι λογάριαζε τον δικό της πόλεμο σε δυο μέτωπα συγχρόνως, δυτικό και ανατολικό, θεωρούσε ότι θα αντιμετώπιζε με επιτυχία την πρόκληση. Δεν υπολόγισε την καθυστερημένη έξοδο των ΗΠΑ στην πανευρωπαϊκή σύγκρουση, η οποία υπήρξε αποφασιστικός παράγων στην έκβασή της. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο επικεντρώνεται στη Σερβία και την Αυστροουγγαρία, τους δυο αντιπάλους που προκάλεσαν την έκρηξη του πολέμου. Στο δεύτερο μέρος ο συγγραφέας θέτει τα βασικά ερωτήματα για το πώς προσέγγισαν οι δυνάμεις την προοπτική του πολέμου. Χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια: α) Πώς δημιουργήθηκε η πόλωση των ευρωπαϊκών κρατών σε αντίπαλα στρατόπεδα; β) Πώς κατασκεύαζαν την εξωτερική τους πολιτική οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις; γ) Πώς έγιναν τα Βαλκάνια η πιο απομονωμένη περιοχή της Ευρώπης, το επίκεντρο των αντιπαλοτήτων; δ) Πώς μεταμορφώθηκε ένα διεθνές σύστημα, που βρισκόταν σε κλίμα ύφεσης, σε μια εύφλεκτη πυριτιδαποθήκη; Το τρίτο μέρος αρχίζει με την διπλή δολοφονία στο Σαράγεβο και ξετυλίγει το κουβάρι των γεγονότων, τα οποία έκτοτε οδηγούν την Ευρώπη στη σύγκρουση. Το ότι ο σύγχρονος αναγνώστης αναγνωρίζει αμέσως τις λανθασμένες αντιλήψεις της κάθε πλευράς για τις άλλες είναι ευνόητο δεδομένων των γνώσεων που διαθέτει εκ των υστέρων. Δεν ξέρει όμως ο σημερινός αναγνώστης τα παρασκήνια της εποχής και τους παράγοντες που οδήγησαν όλους τους αντίπαλους στις θανάσιμες παρερμηνείες τους. Στην αυτοπεποίθηση του καθενός ότι μπορούσε να κερδίσει εύκολα, στην αισιοδοξία όλων ότι αυτός ο πόλεμος θα διαρκούσε ελάχιστα. Ο Κλαρκ είναι μεγάλος μάστορας της αφήγησης, ιδίως της μικρής ιστορίας. Αρχίζει να εξηγεί την αλλαγή της σχέσης Σερβίας και Αυστρίας με τη μυθιστορηματική δολοφονία του Αλέξανδρου Ομπρένοβιτς και της συμβίας του από τους εθνικιστές αξιωματικούς της οργάνωσης «Μαύρη Χειρ». Με το τέλος της φιλοαυστριακής εξουσίας, σειρά είχε ο Πέτρος Καραγεώργεβιτς της φιλορωσικής. Οι συσχετισμοί δυνάμεως στα δυτικά Βαλκάνια μετασχηματίζονται. Στη δυτική Ευρώπη επικρατούσε η γαλλική ανασφάλεια έναντι των Γερμανών γειτόνων, αλλά και η δίψα για εκδίκηση. Η ταπεινωτική ήττα του 1870, η Κατοχή της γαλλικής πρωτεύουσας και η Κομμούνα του Παρισιού, διατηρούσαν τους Γάλλους σε πλήρη ένταση. Ο γαλλορωσικός άξονας οικοδομήθηκε με συνθήκες που δεν επέτρεπαν περιθώρια διαφυγής. Οι συμβαλλόμενοι συμπεριφέρονταν σαν να επιθυμούσαν την εμπλοκή με κάθε τρόπο. Πώς όμως φαντάζονταν τον επερχόμενο πόλεμο; Σαν μια σειρά από ηρωικές επελάσεις στα πεδία των μαχών, όπως τα είχαν αφήσει πριν από σαράντα τέσσερα χρόνια, σαν να μην είχε αλλάξει τίποτα; Ο καθηγητής της Ιστορίας στην Οξφόρδη Χένρι Σπένσερ Γουίλκινσον δίδασκε ότι ο πόλεμος ήταν φυσικό στοιχείο στην ανθρώπινη συμπεριφορά, ενώ οι Δαρβινιστές τόνιζαν την επιβίωση του ισχυρού στον έμβιο κόσμο. Λίγοι σκέπτονταν ότι η τεχνολογία του πολέμου παραγκώνιζε τόσο τον ηρωισμό στο πεδίο των μαχών όσο και την επιβίωση του ισχυρότερου από το ανθρώπινο. Η Γερμανία ήταν η τελευταία δύναμη που σχηματίστηκε στην Ευρώπη και έφτασε αργά για να διεκδικήσει αποικίες στον Τρίτο Κόσμο. Η ταχύτατη βιομηχανική της ανάπτυξη και η πείνα της για πρώτες ύλες την έκανε να βλέπει τις δυο μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις με φθόνο. Η μακρά υπουργική θητεία (1906-1916) του φιλελεύθερου Σερ Έντουαρντ Γκρέι έθεσε τα θεμέλια της φιλογαλλικής και αντιγερμανικής εξωτερικής πολιτικής των Βρετανών. Θορυβημένοι από τις φιλοδοξίες του Κάιζερ να κατασκευάσει μεγάλα θωρηκτά για να ανταγωνιστεί το βρετανικό ναυτικό, οι Βρετανοί υπό τον Γκρέι πλησίαζαν όλο και πιο πολύ τους Γάλλους. Αλλά ενώ στην Βρετανία ο Γκρέι υπήρξε περίπου ο δικτάτωρ της εξωτερικής πολιτικής, στην Γαλλία διαγκωνίζονταν ο υπουργός Εξωτερικών με το υπουργικό συμβούλιο και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Η αλλαγή όμως των υπουργών ήταν τόσο συχνή που ο Πρόεδρος αναλάμβανε πρωτοβουλίες και στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Στη Γερμανία ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β΄ υπήρξε ο ισχυρότερος παράγων για τη χάραξη εξωτερικής πολιτικής, ιδιαίτερα μετά την παύση του πανίσχυρου Καγκελάριου Όττο φον Μπίσμαρκ. Οι ικανότητες όμως του Κάιζερ στον τομέα αυτό δεν ήταν ανάλογες με τις εξουσίες του. Οι συγγενικές του σχέσεις με τον Γεώργιο της Αγγλίας και τη σύζυγο του Τσάρου Νικολάου του επέτρεπαν ακόμη να μοιράζεται με αυτούς τα σχέδιά του σε οικογενειακές συνεστιάσεις. Από τους μονάρχες της εποχής, ο λιγότερο κατάλληλος στα θέματα εξωτερικής πολιτικής ήταν ο Τσάρος Νικόλαος Β΄. Το ενδιαφέρον του για την Άπω Ανατολή οδήγησε τη Ρωσία στον πόλεμο με την Ιαπωνία το 1905, με αποτέλεσμα να ηττηθεί κατά κράτος από το ιαπωνικό ναυτικό. Μολονότι η ήττα ανάγκασε τον Τσάρο να αποσυρθεί για λίγο από το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής, γρήγορα επανήλθε δημιουργώντας στενές σχέσεις με υπουργούς του που του επέτρεπαν να ακυρώνει τις αποφάσεις του πρωθυπουργού του Πιότρ Αρκάντιεβιτς Στολίπιν. Η δολοφονία του σημαντικού αυτού πολιτικού από κάποιον τρομοκράτη έλυσε τα χέρια του Τσάρου και του επέτρεψε να λάβει πολλές ανόητες αποφάσεις. Στο μεταξύ η Γερμανία ανησυχούσε υπερβολικά για την αυξανόμενη αριθμητική υπεροχή των Ρώσων και γι’ αυτό βιαζόταν να βγει στον πόλεμο. Πρόκειται βέβαια για μνημειώδη παρεξήγηση αφού ο χρόνος ευνοούσε την αναπτυσσόμενη Γερμανία και όχι την προβληματική Ρωσία. Πρόσφατες ιστορικές μελέτες απέδειξαν ότι ο μύθος του σύντομου πολέμου μπορεί να είχε απήχηση στις μάζες όμως δεν αποτελούσε και πεποίθηση των ιθυνόντων. Ο Γερμανός ειδικός στη στρατηγική του πολέμου, Χέλμουτ φον Μόλτκε δεν εξαιρούσε την πιθανότητα μιας μακρόσυρτης σύγκρουσης με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Ο Κλαρκ ασφαλώς δεν φορτώνει την ενοχή για τον πόλεμο αποκλειστικά στη Γερμανία, όπως παλιότεροι συνάδελφοί του. Γνωρίζουμε σήμερα ότι πολλοί συνέβαλαν ώστε να υπάρξει το τρομερό αιματοκύλισμα. Σε κανέναν άλλο πόλεμο με τα φοβερά αποτελέσματα του Πρώτου Παγκοσμίου δεν έπαιξαν σε τέτοιο βαθμό ρόλο οι προσωπικότητες των πρωταγωνιστών. Η άρνηση του συντηρητικού Πιοτρ Ντύρνοβο να δεχθεί τον διορισμό του Τσάρο ως πρωθυπουργού και η κατοπινή ανάθεση του αξιώματος στον πρόθυμο Γκορεμύκιν άλλαξε την εμπλοκή της Ρωσίας στα Βαλκάνια και την συνακόλουθη είσοδό της στον Μεγάλο Πόλεμο. Ο Ντύρνοβο συμβούλευε τον Τσάρο κατά της ανάμιξης στις σερβικές μηχανορραφίες, ενώ ο Γκορεμύκιν βιαζόταν να μοιραστεί μαζί του τη δόξα του ρωσικού στρατιωτικού θριάμβου. Αν η Ρωσία άφηνε τα Βαλκάνια στην τύχη τους, ίσως η Αυστρία θα είχε αναγκάσει τους Σέρβους να συνθηκολογήσουν εγκαίρως. Πρόσφατες ιστορικές μελέτες απέδειξαν ότι ο μύθος του σύντομου πολέμου μπορεί να είχε απήχηση στις μάζες όμως δεν αποτελούσε και πεποίθηση των ιθυνόντων. Ο Γερμανός ειδικός στη στρατηγική του πολέμου, Χέλμουτ φον Μόλτκε δεν εξαιρούσε την πιθανότητα μιας μακρόσυρτης σύγκρουσης με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Ο Κλαρκ ασφαλώς δεν φορτώνει την ενοχή για τον πόλεμο αποκλειστικά στη Γερμανία, όπως παλιότεροι συνάδελφοί του. Γνωρίζουμε σήμερα ότι πολλοί συνέβαλαν ώστε να υπάρξει το τρομερό αιματοκύλισμα. Σε κανέναν άλλο πόλεμο με τα φοβερά αποτελέσματα του Πρώτου Παγκοσμίου δεν έπαιξαν σε τέτοιο βαθμό ρόλο οι προσωπικότητες των πρωταγωνιστών. Η άρνηση του συντηρητικού Πιοτρ Ντύρνοβο να δεχθεί τον διορισμό του ως πρωθυπουργού από τον Τσάρο και η κατοπινή ανάθεση του αξιώματος στον πρόθυμο Γκορεμύκιν άλλαξε την εμπλοκή της Ρωσίας στα Βαλκάνια και την συνακόλουθη είσοδό της στον Μεγάλο Πόλεμο. Ο Ντύρνοβο συμβούλευε τον Τσάρο κατά της ανάμιξης στις σερβικές μηχανορραφίες, ενώ ο Γκορεμύκιν βιαζόταν να μοιραστεί μαζί του τη δόξα του ρωσικού στρατιωτικού θριάμβου. Αν η Ρωσία άφηνε τα Βαλκάνια στην τύχη τους, ίσως η Αυστρία θα είχε αναγκάσει τους Σέρβους να συνθηκολογήσουν εγκαίρως. Ως την άνοιξη του 1914 οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και η Ρωσία προχωρούσαν σαν υπνοβάτες προς έναν πόλεμο καταστροφικό για τους Ευρωπαίους. Όλοι φαίνονταν πρόθυμοι να φτάσουν μια ώρα αρχύτερα στην Κόλαση που τους περίμενε. Ο Κλαρκ προσφέρει με μοναδική ευστοχία την τεράστια αυτή παρεξήγηση και όλες τις επιμέρους πτυχές της.

Η αρχή του τέλους της ευρωπαϊκής υπεροχής

Σύνδεση