Η κοινοτοπία του κακού: η κατάρρευση ενός μύθου

Από τον ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΓΟΥΟΛΙΝ[1] Bettina Stangneth, Eichmann Before Jerusalem: The Unexamined Life of a Mass Murderer [Ο Άιχμαν πριν την Ιερουσαλήμ: ο ανεξέταστος βίος ενός μαζικού δολοφόνου], μετάφραση στα αγγλικά από την Ruth Martin, Alfred A. Knopf, 2014, σελ. 608 Λίγες φράσεις έχουν υπάρξει τόσο αμφιλεγόμενες όσο ο περίφημος υπότιτλος που διάλεξε η Χάνα Άρεντ για να περιγράψει επιγραμματικά τη δίκη του Άντολφ Άιχμαν το 1961. Από τότε που πρωτοδημοσιεύθηκαν στο The New Yorker τα άρθρα που εντέλει συγκρότησαν το βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ: Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού, η ιδέα πως η εκτέλεση των διαβολικών σχεδίων των ναζί για μια Endlösung (Τελική Λύση) στο «Εβραϊκό Ζήτημα» θα μπορούσε να θεωρηθεί «κοινότοπη» προσέβαλε πολλούς αναγνώστες. Επιπλέον, η Άρεντ έδειξε να καταφέρεται αναίτια εναντίον της στάσης των Εβραϊκών Συμβουλίων, τα οποία καθώς λειτουργούσαν κάτω από συνθήκες ακραίου εξαναγκασμού υποχρεώθηκαν να διαπραγματευθούν με τους ναζί που τα επέβλεπαν και να θυσιάσουν κάποιες ζωές Εβραίων, στην ελπίδα τους να σώσουν κάποιες άλλες και σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να κερδίσουν χρόνο. Μόνο με το πλεονέκτημα της ύστερης γνώσης συνειδητοποιούμε πως οι προσπάθειές τους ήταν κατά μεγάλο μέρος τους μάταιες. Καταφεύγοντας σε βιαστικές κρίσεις, η Άρεντ εμφάνισε την εικόνα ότι ήταν περισσότερο οι ίδιοι οι Εβραίοι, παρά οι ναζιστές διώκτες τους, εκείνοι που ευθύνονταν για την καταστροφή τους. Έτσι, με μερικούς αστόχαστους ρητορικούς εντυπωσιασμούς διαμόρφωσε ένα ιστορικό παράδειγμα που κατάφερνε ταυτόχρονα να υποτιμά τη σημασία της εγκληματικής ευθύνης των εκτελεστών, τους οποίους έβλεπε ως «κοινότοπους» και γραφειοκράτες, και να υπερτονίζει την υπαιτιότητα των Εβραίων θυμάτων τους. Το παράδοξο συμπέρασμα της Άρεντ ότι «ο Άιχμαν δεν είχε εγκληματικά κίνητρα», και την αφήγηση που το υποστηρίζει, θα μπορούσε κανείς να τα ερμηνεύσει ως απλή δημοσιογραφική υπερβολή, όμως η θέση της ως εξέχουσα πολιτική φιλόσοφος και η θυελλώδης αντιπαράθεση που προκάλεσε η αφήγησή της –είναι ευρέως γνωστή η κατηγορία που της απηύθυνε ο Γκέρσομ Σόλεμ για έλλειψη ahavat yisrael (αγάπης για τον Εβραίο πλησίον)– συντέλεσαν στο να καλλιεργηθεί η αίσθηση ότι ειπώθηκε με θάρρος η αλήθεια, κάτι που συνοδεύει από τότε τον Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. O Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ προβλήθηκε έντονα ως πράξη πνευματικής γενναιότητας, με την Άρεντ στον ρόλο ηρωίδας σε κίνδυνο –μιας σύγχρονης Ζαν ντ’ Αρκ που καταδιώκεται από μια στρατιά αρσενικών επικριτών, κατώτερων από αυτήν–, στην πρόσφατη γερμανική ταινία της Μαργκαρέτε φον Τρότα, Χάνα Άρεντ, η οποία εκθειάστηκε ιδιαίτερα.[2] Είναι σίγουρα γεγονός ότι στη διάρκεια της αντιπαράθεσης η Άρεντ συμπεριφέρθηκε σαν να ήταν πάνω και πέρα από τις καταστάσεις. Συχνά έδειχνε να υπολήπτεται τόσο λίγο τους Ισραηλινούς που συναντούσε στην Ιερουσαλήμ όσο τον ίδιο τον Άιχμαν. Απαξίωσε τον κύριο μάρτυρα κατηγορίας, Γκίντεον Χάουσνερ, με μια απίστευτη περιφρόνηση, περιγράφοντάς τον ως εξής: «τυπικός Εβραίος της Γαλικίας, χωρίς συμπόνια, βαρετός, ο οποίος διαρκώς κάνει λάθη. Πιθανώς ένας από τους ανθρώπους εκείνους που δεν γνωρίζουν καμία γλώσσα». Κατά την εποχή που κάλυπτε τη δίκη, έγραψε στον πρώην μέντορά της, τον φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερς: Όλα κρατιούνται στη θέση τους από μια αστυνομική δύναμη που μου φέρνει ανατριχίλα, από ανθρώπους που μιλούν μόνο Εβραϊκά και δείχνουν αραβικής καταγωγής. Μερικοί εμφανέστατα άγριοι τύποι ανάμεσά τους. Θα υπάκουαν σε οποιαδήποτε εντολή. Κι έξω από τις πόρτες, ο όχλος των ανατολιτών, σαν να βρίσκεται κανείς στην Κωνσταντινούπολη ή κάποια άλλη ημιασιατική χώρα. Επιπλέον, κάτι που είναι πολύ ορατό στην Ιερουσαλήμ, οι ορθόδοξοι Εβραίοι με τις μπούκλες και τα καφτάνια, που κάνουν τη ζωή αδύνατη για κάθε λογικό άνθρωπο εδώ. Ακόμα και αν παραμερίσουμε τον εξωφρενικό ρατσισμό και την αντιπάθεια προς τους Εβραίους, υπάρχει κάτι πολύ ανησυχητικό σε αυτό το κείμενο. Κάθε αναγνώστης που γνωρίζει την κλασική μελέτη της Άρεντ Οι πηγές του Ολοκληρωτισμού (The Origins of Totalitarianism) θυμάται ότι εκεί περιέγραφε τέτοιου είδους όχλους ως τους φορείς του βάκιλλου του ολοκληρωτισμού. Ούτε μπορεί κανείς να παρανοήσει τη σημασία της δήλωσής της πως οι σεφαραδίτες ή οι μιζραχί αστυνομικοί «θα υπάκουαν σε οποιαδήποτε εντολή». Υποστηρίζοντας κάτι τέτοιο, η Άρεντ αφήνει να εννοηθεί ότι εκείνοι ήταν οι «τυραννικές προσωπικότητες» και οι «γραφειοκράτες δολοφόνοι» του μέλλοντος. Ξανά και ξανά, βλέπει κανείς πόσο εύκολα η Άρεντ θόλωσε τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα θύματα και τους εκτελεστές. Η συζήτηση της Άρεντ περί κοινοτοπίας συντέλεσε στο να διαμορφωθεί η επονομαζόμενη «λειτουργιστική» ερμηνεία του Ολοκαυτώματος, στην οποία ο ρόλος των υπάκουων γραφειοκρατών δολοφόνων και εκτελεστικών οργάνων χωρίς δική τους σκέψη περνάει σε πρώτο πλάνο. Διάσημοι γερμανοί ιστορικοί όπως ο Χανς Μόμζεν διατύπωσαν νεφελώδεις φράσεις όπως «σωρευτική ριζοσπαστικοποίηση» προκειμένου να περιγράψουν μια διαδικασία εκτελέσεων που έδειχνε να έχει συμβεί σαν Betriebsunfall (εργατικό ατύχημα), χωρίς κανείς να την επιδιώκει συνειδητά. Όμως, όπως επισήμανε ο ιστορικός Ούλριχ Χέρμπερτ, την εποχή εκείνη η «λειτουργιστική» ερμηνεία ήταν βολική και από πολιτισμικής πλευράς: «Για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρχε μια απροθυμία στο να κατονομαστούν πρόσωπα μέσα από τις έρευνες για τον Εθνικοσοσιαλισμό […] [Επομένως], οι μελέτες για τους δράστες και τη σχέση τους με τη γερμανική κοινωνία συναντούσαν τεράστια αντίσταση». Το αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης ήταν ότι ο χαρακτήρας του Ολοκαυτώματος ως εγκλήματος, το οποίο εμπνεύστηκαν και διέπραξαν γερμανοί φανατικοί αντισημίτες εις βάρος των Εβραίων, εξαφανίστηκε δίνοντας τη θέση του σε μια σειρά θεωρητικών εννοιών –«νεωτερικότητα», «γραφειοκρατία», «κοινωνία των μαζών»– στις οποίες η ειδική σχέση των υπό εξέταση γεγονότων με τον εβραϊσμό (ή τον αντιεβραϊσμό) εξαφανίζεται. Ήταν άραγε ο Άιχμαν, ή το κακό στο οποίο συνετέλεσε σε σημαντικό βαθμό ο ίδιος, πράγματι κοινότοπος; Είναι αξιοπερίεργο ότι η Άρεντ δείχνει να έχει ήδη καταλήξει σε οριστικές κρίσεις για τον χαρακτήρα του Άιχμαν περίπου τέσσερις μήνες πριν ξεκινήσει η δίκη του. Σε ένα άλλο γράμμα προς τον Γιάσπερς, με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου του 1960, γράφει ότι η επικείμενη δίκη θα της προσφέρει την ευκαιρία «να μελετήσει πρόσωπο με πρόσωπο αυτή την κινούμενη καταστροφή [τον Άιχμαν] στην παράδοξη κενότητά της». Όμως, όπως δείχνει η Μπετίνα Στάνγκνετ στην πρωτοποριακή και εξαιρετικά εμπεριστατωμένη μελέτη της, Ο Άιχμαν πριν την Ιερουσαλήμ, ο Άιχμαν ήταν στην πραγματικότητα ένας εξαιρετικός ηθοποιός. «Ο Άιχμαν», γράφει, «επαναπροσδιόριζε τον εαυτό του σε κάθε στάδιο της ζωής του, για κάθε νέο κοινό και μπροστά σε κάθε νέο κίνδυνο». Γίνεται «υφιστάμενος, ανώτερος αξιωματικός, διώκτης, φυγάς, εξόριστος και κατηγορούμενος». Ο Άιχμαν στη αυλή των φυλακών της πόλης Ράμλα του Ισραήλ. Ο σεμνός και μειλίχιος αργεντινός εκτροφέας κουνελιών, ο οποίος ενώπιον του δικαστηρίου στην Ιερουσαλήμ περιέγραφε τον εαυτό του σαν «ένα μικρό γρανάζι στη μηχανή εξολόθρευσης του Αδόλφου Χίτλερ», δεν έμοιαζε καθόλου με τον άντρα που, ως Ειδικός επί των Εβραϊκών Ζητημάτων στο Κεντρικό Γραφείο Ασφαλείας του Ράιχ (RSHA), έδινε αναφορά απευθείας στον Χάινριχ Χίμλερ και είχε σπείρει με λύσσα τον τρόμο και την καταστροφή στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Ούτε έμοιαζε με τον άνθρωπο που με το ψευδώνυμο Ρικάρντο Κλέμεντ είχε υπάρξει αγαπημένο πρόσωπο της νεοναζιστικής κοινότητας της Αργεντινής –μιας κοινότητας με έντονη παρουσία–, τον άνθρωπο που δίχως συστολή υπέγραφε φωτογραφίες για άλλους φυγάδες σαν κι αυτόν ως «Άντολφ Άιχμαν, Obersturmbannführer [αντισυνταγματάρχης] των Ες Ες (εν αποστρατεία)». Όπως παρατηρεί εύστοχα η Στάνγκνετ, «ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια μάσκα». Ο Άιχμαν έδωσε την παράσταση της ζωής του και η Άρεντ έπεσε στην παγίδα. Στην Ιερουσαλήμ, ο Άιχμαν πάλευε να σώσει την ίδια του τη ζωή και, στο μέτρο του δυνατού, την υστεροφημία του. Όμως άλλο ένα από τα βασικά του κίνητρα ήταν να καταφέρει ένα χτύπημα κάτω από τη μέση στον ισραηλινό δικαστικό μηχανισμό και στους ανθρώπους του, τους οποίους αντιμετώπιζε ως τους εβραίους «διώκτες» του. Κατά τα περήφανα χρόνια του στα Ες Ες, raison d’être [λόγος ύπαρξης] του Άιχμαν ήταν το να αγωνίζεται ενάντια στην ολέθρια επιρροή του Παγκόσμιου Εβραϊσμού. Με την περίτεχνη παράστασή του ενώπιον του δικαστηρίου στην Ιερουσαλήμ, ο Άιχμαν, παραμένοντας πάντα πολεμιστής, έδινε ουσιαστικά την τελευταία του μάχη. Συνεπής σε ένα σύστημα αξιών των Ες Ες, το οποίο τοποθετούσε υπεράνω όλων την πίστη και την αφοσίωση (“Meine Ehre heisst Treue” [η αφοσίωση είναι για μένα ζήτημα τιμής]), έπεσε πολεμώντας. Είναι από καιρό γνωστό ότι η CIA ήταν ενήμερη για το πού βρισκόταν ο Άιχμαν μετά τον πόλεμο. Επομένως, το 1950, ο Άιχμαν είχε με τη σιωπηρή αποδοχή της καταφέρει να διαφύγει στη Λατινική Αμερική μέσω της διαβόητης οδού διαφυγής “rat line” προκειμένου να αποφύγει την αιχμαλωσία. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που αποκαλύφθηκε ότι οι Γερμανικές Μυστικές Υπηρεσίες γνώριζαν κι αυτές πολύ καλά τις διάφορες δραστηριότητες του Άιχμαν πριν τη φυγή του στη Λατινική Αμερική. Οι γερμανοί αξιωματούχοι είχαν επίσης αρνηθεί να κουνήσουν το δαχτυλάκι τους, αλλά για ελαφρώς διαφορετικούς λόγους. Ο Άιχμαν, όπως φαίνεται, γνώριζε πάρα πολλά για πρόσωπα που είχαν υπάρξει υψηλά ιστάμενα στις τάξεις των ναζί, και τα οποία πλέον ανήκαν στους «επιφανείς» της κοινωνίας –πολιτικοί, διαμορφωτές γνώμης και ακαδημαϊκοί– στη νεοσυσταθείσα Ομοσπονδιακή Δημοκρατία. Η σύλληψή του, πίστευαν, θα τραυμάτιζε την αναδυόμενη γερμανική δημοκρατία. Όπως παρατηρεί λακωνικά η Στάνγκνετ, παρ’ όλο που τα συστατικά στοιχεία της συνταγματικής δημοκρατίας είχαν πρόσφατα εμφυτευθεί σε γερμανικό έδαφος, το πρόβλημα ήταν ότι «δεν υπήρχαν νέοι άνθρωποι να τα διαχειριστούν». Ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους η ιδέα της Άρεντ περί κοινοτοπίας του κακού άγγιξε τέτοια ευαίσθητη χορδή ήταν ότι έπαιζε με τους ευρέως διαδεδομένους φόβους περί της απανθρωποποίησης που συνεπάγεται η «κοινωνία των μαζών». Όταν έγραψε για τον Άιχμαν, η απειλή των ναζί ανήκε στο παρελθόν, αλλά ως επακόλουθο του πολέμου είχε προκύψει μια, κατά την άποψη αρκετών, μεγαλύτερη απειλή, αυτή του πυρηνικού ολέθρου. Η απειλή είχε φανεί καθαρά στον ορίζοντα κατά την πυραυλική κρίση της Κούβας, η οποία συνέβη ένα χρόνο πριν τη δημοσίευση των άρθρων της Άρεντ για τον Άιχμαν στο The New Yorker. Ήταν δελεαστικό και εύλογο φαινομενικά να ερμηνεύσει κανείς και τα δύο γεγονότα ως εκφράσεις του ίδιου γενικού φαινομένου. Όμως οφείλουμε να επισημάνουμε κάτι αυτονόητο: Η κοινωνία των μαζών μπορεί δυνητικά να απανθρωποποιεί, χωρίς τα μέλη της να γίνονται μαζικοί δολοφόνοι. Στην εντυπωσιακή μελέτη του, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι, ο Σαούλ Φριντλέντερ[3] περιγράφει τη νοοτροπία του «λυτρωτικού αντισημιτισμού», η οποία ήδη από τη σύλληψή της ως ιδέας διαπότιζε ιδεολογικά τη διακυβέρνηση των ναζί. Αυτό που χρειάζεται για να μετατρέψει κανείς εξειδικευμένους σε μια εργασία γραφειοκράτες σε δήμιους είναι ένα ιδεολογικό κοσμοείδωλο που υπογραμμίζει την φυλετική υπεροχή και τον τρόμο. Αυτό είναι το απαραίτητο στοιχείο που παρήγε ο ναζισμός και αυτό, κατά τη δεκαετία του ’30, έστρεψε τη Γερμανία προς την κατεύθυνση μιας κοινωνίας ταγμένης με κάθε μέσο στη στρατιωτική επιθετικότητα, την ιμπεριαλιστική εξάπλωση και τη φυλετική κάθαρση. Μια από τις σημαντικότερες αρετές τής πολύ περιεκτικής μελέτης της Στάνγκνετ είναι πως δείχνει ότι ο Άιχμαν ήταν οτιδήποτε άλλο εκτός από ένα απρόσωπο γρανάζι στη μηχανή. Συμφωνούσε πλήρως με τους ιδεολογικούς στόχους του καθεστώτος, συμπεριλαμβανομένου αυτού των μαζικών δολοφονιών. Από το ξεκίνημα ήδη, ο Άιχμαν πίστευε ακράδαντα στην ύπαρξη μιας εβραϊκής διεθνούς συνωμοσίας και επομένως συμμεριζόταν πλήρως το δολοφονικό ήθος που περιγράφει τόσο καλά ο Φριντλέντερ. Κατά την άποψη του Άιχμαν, η εξάλειψη του Παγκόσμιου Εβραϊσμού, πέρα από μια διεκπεραιωτική, γραφειοκρατική αποστολή, ήταν ιερό καθήκον. Κατά τη διάρκεια μιας από τις επισκέψεις του Άιχμαν στο Άουσβιτς, ο διοικητής του στρατοπέδου Ρούντολφ Χος (Rudolf Höss) εκμυστηρεύθηκε ότι τα γόνατά του έτρεμαν όταν έβλεπε Εβραιόπουλα να οδηγούνται σαν κοπάδια στους θαλάμους αερίων. Στο σημείο αυτό ο Άιχμαν απάντησε ότι ήταν ακριβώς τα Εβραιόπουλα που πρέπει να σταλούν πρώτα στους θαλάμους αερίων προκειμένου να διασφαλιστεί η ολοκληρωτική εξολόθρευση των Εβραίων ως φυλής. Σε μια αποχαιρετιστήρια ομιλία προς τους υφισταμένους του, την οποία συνέταξε βιαστικά στο τέλος του πολέμου, ο Άιχμαν διακήρυξε ότι θα πέθαινε ευτυχισμένος, γνωρίζοντας ότι ήταν υπεύθυνος για τους θανάτους εκατομμυρίων ευρωπαίων Εβραίων: Θα γελάω καθώς θα κατεβαίνω στον τάφο μου, γιατί έχω το αίσθημα ότι σκότωσα 5.000.000 Εβραίους. Αυτό μου δίνει μεγάλη ικανοποίηση και ευχαρίστηση. Δώδεκα χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια των ποτισμένων με αλκοόλ συμποσίων με μια ομάδα φυγάδων ναζί στο Μπουένος Άιρες, τα γραπτά αρχεία της οποίας αποτέλεσαν μια από τις βασικές πηγές της Στάνγκνετ, είπε: «Για να είμαι ειλικρινής μαζί σας, εάν τους είχαμε σκοτώσει όλους, και τα δεκατρία εκατομμύρια, θα ήμουν ευτυχής και θα έλεγα: “ωραία, καταστρέψαμε έναν εχθρό”». Το να περιγράφει κανείς ένα τέτοιο άτομο απλώς και μόνο ως έναν άνθρωπο «εξοργιστικής ηλιθιότητας» (von empörender Dummheit), ωσάν η έλλειψη εξυπνάδας του να επιτρέπει κατά κάποιον τρόπο να κατανοήσουμε την υπόστασή του ως δολοφόνου υπεύθυνου για γενοκτονίες, όπως έκανε η Χάνα Άρεντ κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης το 1964, είναι επικίνδυνα μυωπικό. Είναι σαν η Άρεντ, αναφερόμενη στις υποτιθέμενες διανοητικές αδυναμίες του Άιχμαν, να μπορεί να πετύχει να εξαφανιστούν όλα τα άλλα ουσιώδη ερωτήματα και ζητήματα. Κατά περίεργο τρόπο, ο Ειδικός επί των Εβραϊκών Ζητημάτων του Κεντρικού Γραφείου Ασφαλείας του Ράιχ κατέληξε να γελάσει τελευταίος, ξεγελώντας την Άρεντ ώστε να πιστέψει ότι δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένας κομπάρσος στην ευρύτερη πολιτική σκηνή. Και όμως, στις εφημερίδες των απόδημων Εβραίων κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’30 (τις οποίες η Στάνγκνετ πιστεύει πως η Άρεντ είχε διαβάσει), ο Άιχμαν ήταν ήδη γνωστός ως ο «Τσάρος των Εβραίων» και ήταν διαβόητος για την αγριότητά του. Όμως η Άρεντ είχε τον δικό της ιδεολογικό εξάντα, και ενδεχομένως λόγω μιας λανθασμένης κατά βάση αφοσίωσης στον πρώην μέντορα και εραστή της, Μάρτιν Χάιντεγκερ, επέμενε να προβάλλει στον Άιχμαν την έννοια της «απερισκεψίας» (Gedankenlosigkeit) για την οποία είχε μιλήσει ο φιλόσοφος του Φράιμπουργκ. Κάνοντάς το αυτό, υποτίμησε σε μεγάλο βαθμό τις φανατικές και ακλόνητες πεποιθήσεις που διαπότιζαν τις πράξεις του. Ο Άντολφ Άιχμαν σε επίσημη φωτογραφία των Ες Ες, περ. 1942. Φωτ. Αρχείο Yad Vashem. Υποτιμώντας τις διανοητικές ικανότητες του Άιχμαν, η Άρεντ έπεφτε επίσης έξω στις κρίσεις της ως προς τις διαστάσεις της εγκληματικότητάς του. Κι όμως, όπως δείχνει η Στάνγκνετ πολύ πειστικά, ο Άιχμαν αποδείχθηκε ένας επίμονος και αποτελεσματικός διαπραγματευτής, σε διάφορες πόλεις της ηπείρου, ο οποίος όταν δεν κατάφερνε να αποκτήσει όσα απαιτούσε μέσα από διαπραγματεύσεις ήταν ειδικός στο να καταφεύγει σε απειλές. Έτσι, με ένα σχετικά μικρό προσωπικό στη διάθεσή του, ο Άιχμαν συστηματικά εξεδίωξε Εβραίους από τα σπίτια τους και τους οδήγησε σε πρόχειρα γκέτο. Καθώς η Τελική Λύση ξεκινούσε, κανόνισε τη μεταφορά τους σε απομακρυσμένες περιοχές πολωνικών επαρχιών, όπου τα στρατόπεδα εξόντωσης περίμεναν να τους υποδεχθούν. Όπως παρατήρησε ο Ραούλ Χίλμπεργκ, στα γραπτά του οποίου βασίστηκε εν πολλοίς η Άρεντ: [η Άρεντ] δεν διέκρινε τα μονοπάτια που ο Άιχμαν είχε βρει μέσα στους πυκνούς σχηματισμούς της γερμανικής διοικητικής μηχανής για τις χωρίς προηγούμενο πράξεις του. Δεν συνέλαβε τις διαστάσεις των ενεργειών του. Δεν υπήρχε «κοινοτοπία» σε αυτό το «κακό». Για να τονίσει καλύτερα αυτό που εννοούσε με την έκφραση «κοινοτοπία του κακού», η Άρεντ κατέφυγε στην έννοια του «γραφειοκρατικού εγκλήματος», η οποία, σε συμφωνία με τη ρομποτική διάσταση του Άιχμαν που αναδυόταν στο πορτρέτο που του είχε σκιαγραφήσει, ήταν ένας άλλος τρόπος για να αναδείξει τη μεγάλη σημασία του εκτελεστικού οργάνου, του γραφειοκράτη δολοφόνου, μέσα σε αυτό το σύστημα. Όμως δεν υπήρχε τίποτα ούτε κατ’ ελάχιστον «διοικητικό» ή «κοινότοπο» στις βάρβαρες μαζικές εκτελέσεις διά πυροβολισμού, στις οποίες προέβαιναν τα Einsatzgruppen [κινητές μονάδες εξόντωσης] –υπογραφή των οποίων ήταν ο επονείδιστος Genickschuss (πυροβολισμός στον αυχένα)– υπό την καθοδήγηση των διαβόητων μονάδων της μεραρχίας των Ες Ες «Νεκροκεφαλή» (SS-Totenkopf), κατά την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, το 1941. Οι εκτελέσεις αυτές προηγήθηκαν της Διάσκεψης του Βάνζεε, τον Ιανουάριο του 1942, στην οποία μελετήθηκαν οι υλικοτεχνικές διαστάσεις της Τελικής Λύσης. Τα οργανωτικά ταλέντα του Άιχμαν αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ζωτικά και απαραίτητα για τον εκτοπισμό και εξολόθρευση των 565.000 ούγγρων Εβραίων προς το τέλος του πολέμου. Η κατάσταση των Ούγγρων ήταν ιδιαίτερα περίπλοκη. Παρ’ όλο που η εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας το 1943 είχε κατασταλεί επιτυχώς και με μεγάλη βία από τα Ες Ες, είχε αποκαλύψει μια αδυναμία στον εξολοθρευτικό μηχανισμό των ναζί. Επιπλέον, η RSHA είχε αποτύχει στις προσπάθειές της να εκτοπίσει τους Εβραίους της Δανίας, οι οποίοι αριθμητικά ήταν λιγότεροι από 8.000 άτομα. Μετά την Απόβαση στη Νορμανδία είχε καταστεί σαφές ότι, από την πλευρά των Γερμανών, ο πόλεμος ήταν αδύνατον να κερδηθεί. Κατόπιν αυτού, πάρα πολλοί υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι των ναζί προσπάθησαν από μόνοι τους να μειώσουν τον αριθμό των εκτοπίσεων των Εβραίων ελπίζοντας να εξασφαλίσουν ευνοϊκή μεταχείριση από τους Συμμάχους που σύντομα έμελλε να αναδειχθούν νικητές. Όμως, όπως δείχνει η Στάνγκνετ, ο Άιχμαν δεν επρόκειτο να ανεχθεί κάτι τέτοιο. Το φθινόπωρο του 1944, έφτασε στο σημείο να αψηφήσει τη διαταγή του Χίμλερ να παύσει τις εκτοπίσεις των Ούγγρων. Επιπλέον, είχε ιδιαίτερα υπόγειο και δόλιο ρόλο καθώς επέβλεπε τις «πορείες θανάτου», κάτω από απερίγραπτα βάρβαρες συνθήκες, των ούγγρων Εβραίων που είχαν απομείνει (κάπου 400.000 είχαν ήδη μεταφερθεί στο Άουσβιτς). Καθώς η Γερμανία άρχιζε στρατιωτικά να βρίσκεται σε ολοένα δυσχερέστερη θέση, ο Άιχμαν αποδείχθηκε εξαιρετικά ικανός στο να διασφαλίζει ότι τα γρανάζια του μηχανισμού εξόντωσης παρέμεναν καλά λαδωμένα. Το να χαρακτηρίσει κανείς τον Άιχμαν «γραφειοκράτη δολοφόνο», ώστε να μη δώσει έμφαση στις ακλόνητες πεποιθήσεις που έτρεφε ως αφοσιωμένος αξιωματικός των Ες Ες, ο οποίος αναφερόταν απευθείας στον Ράινχαρντ Χάιντριχ και τον αρχηγό της Γκεστάπο Χάινριχ Μίλερ, είναι εξαιρετικά παραπλανητικό. Είναι μάλιστα γεγονός ότι τα καθήκοντα του αξιωματικού απαιτούσαν από τον Άιχμαν να επισκέπτεται συχνά διάφορους τόπους εκτελέσεων. Το 1998, ένας τεράστιος όγκος γραπτών αρχείων των συνομιλιών τού Άιχμαν με τον ολλανδό δωσίλογο και αξιωματικό των Βάφεν Ες Ες, Βίλεμ Σάσεν (Willem Sassen), από τα τέλη του 1950 στην Αργεντινή, κατατέθηκε μυστηριωδώς στο Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο της Κόμπλεντζ. Σε αυτές τις συνομιλίες, ο Άιχμαν έλεγε στον Σάσεν: «Όταν έφτασα στο συμπέρασμα πως ήταν απαραίτητο να κάνουμε στους Εβραίους όσα τους κάναμε, δούλευα με όσον περισσότερο φανατισμό μπορεί κάποιος να διαθέτει». Μοιάζει να είχε κατά νου όσα δήλωνε ο Χάινριχ Χίμλερ, κατά την κορύφωση της διαδικασίας εξολόθρευσης, ως προς την ανάγκη μιας πλήρους ιδεολογικής αφοσίωσης στα Ες Ες: Αυτά τα μέτρα στο Ράιχ δεν μπορούν να τεθούν σε ισχύ από μια αστυνομική δύναμη απαρτιζόμενη αποκλειστικά από γραφειοκράτες. […] Ένα σώμα που θα είχε απλώς πάρει όρκο υποταγής δεν θα είχε την απαραίτητη δύναμη. Αυτά τα μέτρα θα μπορούσαν να υποστηριχθούν και να εκτελεστούν μόνο από μια ακραία οργάνωση φανατικών και με απόλυτη πίστη στις ιδέες τους Εθνικοσοσιαλιστών. Τα Ες Ες θεωρούν ότι έχουν αυτές τις ιδιότητες και το δηλώνουν ανοιχτά, επομένως έχουν αναλάβει αυτή την αποστολή. Το πώς η Άρεντ μπορούσε να πιστεύει ότι κάποιος σαν τον Άιχμαν θα διέπρεπε σε μια οργάνωση με λόγο ύπαρξης τις μαζικές δολοφονίες, χωρίς να διαθέτει ούτε ίχνος από τον ιδεολογικό ζήλο που περιγράφει ο Χίμλερ, είναι δύσκολο να το συλλάβει κανείς. Και όμως, παρά τα στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο, προέβαλλε επανειλημμένως τη θέση ότι ο Άιχμαν θα μπορούσε να περιγραφεί πιο σωστά ως απλό «εκτελεστικό όργανο». «Δεν πιστεύω ότι η ιδεολογία έπαιξε μεγάλο ρόλο», επανέλαβε πολλές φορές η Άρεντ, «για μένα αυτό φαίνεται να είναι καθοριστικό». Υπ’ αυτή την έννοια, τα ευρήματα της Άρεντ συνάρμοζαν με τη γενικότερη τάση να υποτιμάται στις αφηγήσεις του Ολοκαυτώματος ο προσωπικός ρόλος των δραστών και να υπερτονίζεται ο ρόλος των απρόσωπων «δομών» της σύγχρονης κοινωνίας. Όμως οι εργαζόμενοι στα γραφεία και οι «άνθρωποι της οργάνωσης» δεν διαπράττουν κατά κανόνα μαζικές δολοφονίες, εκτός εάν βρίσκονται υπό την επήρεια μιας εξολοθρευτικής κοσμοθεωρίας που τα διαποτίζει όλα, όπως τα ναζιστικά πιστεύω που οι αξιωματικοί των Ες Ες ήταν υποχρεωμένοι να ενστερνίζονται. Όπως παρατήρησε ο Γουόλτερ Λακέρ στα τέλη της δεκαετίας του ’90: «η ιδέα [της Άρεντ] περί “κοινοτοπίας του κακού” […] κατέστησε εφικτή την απόδοση ευθύνης για τις μαζικές δολοφονίες στους κάθε λογής γραφειοκράτες σε μεσαίο επίπεδο. Αυτός που πράττει το κακό εξαφανίζεται, ή γίνεται τόσο κοινότοπος ώστε μετά βίας διεκδικεί την προσοχή μας, και αντικαθίσταται από [...] υποτακτικούς με νοοτροπία λογιστή». Η Άρεντ, στην προσπάθειά της να υποβαθμίσει τον ειδικά Γερμανικό χαρακτήρα της Τελικής Λύσης, δίνοντάς της μια καθολική διάσταση, πάσχιζε ταυτόχρονα να διαφυλάξει την τιμή ενός κοινωνικού κύκλου Γερμανών με υψηλή μόρφωση, από τον οποίο προερχόταν η ίδια. Ένα παρόμοιο κίνητρο διαφαινόταν επίσης στην τοποθέτησή της σε κείμενο που συνεισέφερε στον τόμο-αφιέρωμα για τα ογδοηκοστά γενέθλια του Χάιντεγκερ, ότι ο ναζισμός ήταν απλώς ένα «φαινόμενο που γεννήθηκε στους δρόμους» και δεν είχε να κάνει καθόλου με τα πνευματικά (geistige) ζητήματα του πολιτισμού. Υπό το φως όσων γνωρίζουμε σήμερα για την έκταση της υποστήριξης των μορφωμένων Γερμανών προς το καθεστώς (για να μη μιλήσουμε για όσα γνωρίζουμε για τον Χάιντεγκερ –ένα θέμα πάνω στο οποίο μπορείτε να δείτε το προηγούμενο άρθρο μου “Ο εθνικοσοσιαλισμός, ο παγκόσμιος εβραϊσμός και η ιστορία του Είναι: Τα Μαύρα Τετράδια του Χάιντεγκερ”[4]– η αντίληψη της Άρεντ ότι ο ναζισμός δεν έχει να κάνει με τη «γλώσσα των ανθρωπιστικών επιστημών και την ιστορία των ιδεών» φαίνεται αφελής. Κρίνοντας εκ των υστέρων το ότι η Άρεντ χρησιμοποίησε την έννοια της «απερισκεψίας», του Χάιντεγκερ, για τον Άιχμαν και τους ομοίους του, φαντάζει ως μια προσπάθεια να δώσει άφεση αμαρτιών στις γερμανικές διανοητικές παραδόσεις. Ακόμα και η κατά τα άλλα ένθερμη υποστηρίκτρια της Άρεντ, Μέρι Μακάρθι επεσήμανε τις σημαντικές διαφορές ανάμεσα στην αγγλική λέξη “thoughtlessness” (απερισκεψία) που δηλώνει μια χονδροειδή έλλειψη προσοχής και τη γερμανική λέξη Gedankenlosigkeit που κυριολεκτικά υποδεικνύει την απουσία σκέψης. Σε μια κορύφωση του μακάβριου χορού του μπροστά στους δικαστές του στην Ιερουσαλήμ, ο Άιχμαν έφτασε στο σημείο να αυτοχαρακτηριστεί «σιωνιστής», στηριζόμενος στο ότι κατά τη δεκαετία του ’30 είχε διαπραγματευτεί με τους εβραίους αξιωματούχους για τη μετανάστευση των βιεννέζων και τσέχων Εβραίων. Από την πλευρά της, η Άρεντ έδειξε να πείθεται από αυτή την ευνοϊκή περιγραφή του Άιχμαν για τον εαυτό του. Και όμως, όπως δείχνει η Στάνγκνετ, αυτές οι διά της βίας μεταναστεύσεις που οργανώθηκαν από τον Άιχμαν ήταν δίχως εξαίρεση σαδιστικές και άγριες. Βλέποντάς τις εκ των υστέρων, αποτελούν στην πράξη μια γενική δοκιμή για τις εκτοπίσεις των Εβραίων από όλη την Ευρώπη, οι οποίες κατέληξαν στην Tελική Λύση. Έτσι, υπό την επίβλεψη του Άιχμαν και με το προκάλυμμα της «μετανάστευσης», οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, και αποστερήθηκαν τις οικονομίες μιας ολόκληρης ζωής, τις ιδιοκτησίες, τα βιοποριστικά μέσα και την υπηκοότητά τους, με μοναδικό αντάλλαγμα τις ανασφάλειες και τον εξευτελισμό του υποχρεωτικού εκτοπισμού. Σε ποικίλες περιστάσεις μάλιστα, ο Άιχμαν είχε εκφράσει με αυταρέσκεια το πόσο απαραίτητος ήταν ο ίδιος για την Τελική Λύση, την οποία θεωρούσε επιστέγασμα των δράσεών του. Ο βρετανός ιστορικός Ντέιβιντ Σεζαράνι περιγράφει εύστοχα τον Ειδικό επί των Εβραϊκών Ζητημάτων του ναζιστικού RSHA ως κάποιον που δρούσε «στο πνεύμα ενός φανατικού αντισημιτισμού, εγκλωβισμένος σε έναν φανταστικό κόσμο», μια περιγραφή που ο ιστορικός Κρίστοφερ Μπράουνιγκ πρόσφατα προσυπέγραψε, παρατηρώντας ότι «ο Άιχμαν ενστερνίστηκε μια κοσμοθεωρία παραληρηματική και “στη σφαίρα του φανταστικού”, υπό την έννοια ότι πίστευε σε μια παγκόσμια εβραϊκή συνωμοσία, έναν αδυσώπητο εχθρό που απειλούσε τη ζωή της Γερμανίας». Όταν το καθεστώς κατέρρευσε τον Μάιο του 1945, έγινε πολεμιστής χωρίς αιτία. O Άντολφ Άιχμαν το 1961. Όπως δείχνει η Στάνγκνετ, κατά τη διάρκεια της εξορίας τους στην Αργεντινή, ο Άιχμαν και οι σύντροφοί του ναζί έτρεφαν αυταπάτες για την επιστροφή του Ράιχ. Την εποχή εκείνη, μία από τις λογοτεχνικές ενασχολήσεις προς τις οποίες έτρεφε ενδιαφέρον ο Άιχμαν ήταν η σύνταξη μιας «ανοιχτής επιστολής» προς τον Κόνραντ Αντενάουερ, με την οποία επιθυμούσε να δικαιολογήσει το εθνικοσοσιαλιστικό κράτος και τους στόχους του. Κατά την άποψη του Άιχμαν, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία θα έπρεπε να είχε σταματήσει να προβάλλει δικαιολογίες μιας και δεν είχε να ντραπεί για τίποτα. Στο κάτω-κάτω, κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Γερμανία είχε εμπλακεί σε έναν αγώνα ζωής και θανάτου, μέσα στον οποίο έπρεπε να θέσει σε εφαρμογή όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή της. Όπως καμάρωνε να λέει ο Άιχμαν: «Krieg ist Krieg» – ο πόλεμος είναι πόλεμος. Στο Μπουένος Άιρες, ο κύκλος του Σάσεν εξέδωσε μια νεοναζιστική εφημερίδα, ένας από τους κύριους στόχους της οποίας ήταν να αποκαταστήσει τη φήμη του Τρίτου Ράιχ, που δεχόταν πλήγμα από τις «συκοφαντικές κατηγορίες» εκ μέρους του Παγκόσμιου Εβραϊσμού. Ανάμεσα σε αυτές τις υποτιθέμενες «συκοφαντίες» ξεχώριζε το αποκαλούμενο «ψέμα του Άουσβιτς»: ο «μύθος» ότι το Τρίτο Ράιχ είχε υπάρξει υπεύθυνο για τον θάνατο έξι εκατομμυρίων Εβραίων. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ήταν που το 1956 ο ολλανδός πρώην αξιωματικός των Ες Ες, Βίλεμ Σάσεν διεξήγαγε μια σειρά συνεντεύξεων με τον Άιχμαν. Στο κάτω-κάτω δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο πειστικός μάρτυρας από τον Άιχμαν, ο οποίος, από την υψηλή θέση που κατείχε στο αρχηγείο της RSHA στο Βερολίνο, είχε οργανώσει την όλη επιχείρηση με ευσυνειδησία και προσήλωση στο καθήκον. Κι όμως, στην πορεία ο Σάσεν και η ομάδα του σκόνταψαν σε ένα εμπόδιο. Από τη μια μεριά, ο Άιχμαν, με την προσωπικότητα που διέθετε, ήταν παραπάνω από πρόθυμος να ξαναζήσει στην παραμικρή τους λεπτομέρεια τις ευτυχισμένες ημέρες του στον Τομέα IV B του Κεντρικού Γραφείου Ασφαλείας του Ράιχ. Το πρόβλημα ήταν ότι η καταστροφή του ευρωπαϊκού εβραϊσμού είχε υπάρξει το κατόρθωμα του Άιχμαν για το οποίο ήταν πιο περήφανος από όλα. Στο τέλος των συναντήσεων, οι οποίες μαγνητοφωνούνταν, η αντίφαση ανάμεσα στους ρεβιζιονιστικούς στόχους του Σάσεν και την ακατάσχετη καυχησιολογία του Άιχμαν είχε πάρει πια παράλογες διαστάσεις. Η παρανόηση έφτασε στο αποκορύφωμά της σε μια θορυβώδη συνάντηση του 1957, όπου ο Άιχμαν ένιωσε υποχρεωμένος να προβεί σε μια τελική δήλωση στους παρισταμένους, ως προς την πλούσια και ώριμη ιδεολογική του κοσμοθεωρία. Ακολουθούν τρία αποσπάσματα της τελικής διακήρυξης του Άιχμαν προς τον Σάσεν και την υπόλοιπη ομάδα, τα οποία ξεχωρίζουν. Πρέπει να πετάξω από πάνω μου κάθε αναστολή και να σας πω ότι πριν ο Λαός μου (mein Volk) βουλιάξει στην καταστροφή και βγει από τη μέση, θα πρέπει πρώτα ο κόσμος ολόκληρος να βουλιάξει στην καταστροφή και να βγει από τη μέση – ο Λαός μου θα ακολουθήσει μετά! Σας λέω με ειλικρίνεια καθώς ολοκληρώνουμε τις συναντήσεις μας ότι ήμουν ένας «ευσυνείδητος γραφειοκράτης»· ναι, αυτό ήμουν. Αλλά θα ήθελα εδώ να αναπτύξω την ιδέα του «ευσυνείδητου γραφειοκράτη», κάτι που ίσως δεν με τιμά. Μέσα στην ψυχή αυτού του ευσυνείδητου γραφειοκράτη κρυβόταν ένας φανατικός πολεμιστής που αγωνιζόταν για την ελευθερία της φυλής από την οποία προέρχομαι […] Ήμουν σαφώς ένας ευσυνείδητος γραφειοκράτης, όμως εκείνο που με καθοδηγούσε ήταν η έμπνευση: αυτό που ο Λαός μου έχει ανάγκη και αυτό που ο Λαός μου απαιτεί είναι για μένα ιερή εντολή και ιερός νόμος. Γιαβόλ! Όμως τώρα επιτρέψτε μου να σας πω, μια και είμαστε σχεδόν στο τέλος ολόκληρου αυτού του ξεσπάσματος [Platzen] [...]: Δεν μετανιώνω για τίποτα! Δεν πρόκειται ποτέ να σκαρφαλώσω μόνος μου στον σταυρό! […] Αυτό είναι κάτι που δεν μπορώ να κάνω […] διότι ο εσωτερικός μου εαυτός αναρριγά στη σκέψη και μόνο ότι κάναμε κάτι λάθος. Όχι, σας λέω με ειλικρίνεια, αν είχαμε σκοτώσει 10,3 εκατομμύρια Εβραίους, από τα 10,3 εκατομμύρια που είχαμε μπροστά μας, θα ήμουν αρκετά ικανοποιημένος και θα έλεγα ότι εκμηδενίσαμε έναν εχθρό […] Θα είχαμε φέρει εις πέρας την αποστολή μας, για τη φυλή μας και τον Λαό μας (unser Volk), και για την ελευθερία των εθνών, αν είχαμε εξολοθρεύσει το εξυπνότερο πνεύμα από τους έξυπνους λαούς που υπάρχουν σήμερα ανάμεσά μας. Διότι αυτό είναι που είπα στον [Γιούλιους] Στράιχερ και αυτό διακήρυσσα πάντοτε: ότι πολεμούμε ενάντια σε έναν αντίπαλο, ο οποίος, ως αποτέλεσμα εκατοντάδων ετών εξάσκησης και πείρας, είναι εξυπνότερος από εμάς […] Αυτά είναι τα λόγια όχι ενός «γραφειοκράτη δολοφόνου», αλλά ενός εκ πεποιθήσεως ναζί. Αντιπροσωπεύουν μια τοξική ανάμιξη ωμού κοινωνικού δαρβινισμού, κακόηθων και παραπλανητικών αναληθειών και ιδεολογικών παραμορφώσεων. Η ύψιστη πραγματικότητα είναι αυτή του Volk. Οι αδύναμοι λαοί εξαφανίζονται. Οι ισχυροί επιβιώνουν. Παρά τις αξιώσεις του διεθνούς δικαίου για το αντίθετο, αυτό που καθορίζει τον «δίκαιο των εθνών» είναι η επιβίωση του ισχυροτέρου. Καθώς, όπως συμβαίνει με ολόκληρη τη ζωή, σκοπός των εθνών είναι η αυτοσυντήρηση, είναι επιτρεπτό να χρησιμοποιεί κανείς κάθε μέσο που διαθέτει για να επιτύχει αυτόν τον σκοπό. Κάθε λαός (Volk) που αψηφά αυτή την προσταγή είναι καταδικασμένος σε αφανισμό. Η οικουμενική ηθική –τα βιβλικά προστάγματα («Ου φονεύσεις», «Αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν»), η κατηγορική προσταγή του Καντ, οι δημοκρατικές αξιώσεις για οικουμενική ισότητα– πρέπει να απορριφθούν με σθένος, δεδομένου ότι τέτοιες θεωρήσεις χωρίς ικμάδα ζωής εκθέτουν έναν λαό σε αντι-λαϊκές (anti-völkisch) ηθικές επιταγές και περιορισμούς που απειλούν να στραγγίξουν την ζωτική του δύναμη και τη θέλησή του για επιβίωση. Για να μνημονεύσουμε τον Νίτσε, την επιρροή του οποίου επάνω του αναγνωρίζει ο Άιχμαν σε διάφορα σημεία, οι ηθικοί προβληματισμοί που τοποθετούνται πάνω από την παρόρμηση ενός Volk για αυτοσυντήρηση είναι ενδεικτικοί μιας «ψυχολογίας σκλάβου». Αν η φύση ορίζει ότι η ζωή είναι στην ουσία μια μάχη μέχρι θανάτου για φυλετική ανωτερότητα, τι νόημα έχει να αντιστεκόμαστε σε αυτήν την τάση; Κατά την άποψη του Άιχμαν, ένας από τους λόγους για τους οποίους οι Εβραίοι, αυτοί οι κατεξοχήν κοσμοπολίτες, είναι τόσο επικίνδυνοι, είναι ότι ως λαός χωρίς ρίζες συνεχίζουν επίμονα να διατηρούν την παρουσία τους ως τις μέρες μας, αποκλειστικά εις βάρος άλλων λαών. Για τον λόγο αυτό είναι ο ορκισμένος φυλετικός εχθρός των Γερμανών, αλλά και όλων των λαών. Επομένως, ο εθνικοσοσιαλιστικός πόλεμος εξολόθρευσης (Vernichtungskrieg) εναντίον των Εβραίων ήταν, από φυλετικής πλευράς, εντελώς δικαιολογημένος. Στον βαθμό που είναι αδιαπέραστες από τη λογική και την πραγματικότητα, τέτοιες μυθολογικές κοσμοθεωρίες αναπαράγουν τον εαυτό τους. Ο κύκλος των υποστηρικτών τους έχει ιδιοτελές συμφέρον στο να συντηρεί την αυταπάτη πως η κοσμοθεωρία είναι εντελώς συνεκτική και λειτουργική, καθώς στην πράξη δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική θεωρία στην οποία μπορεί να προσφύγει. Η ναζιστική ιδεολογία λειτουργούσε ως ιδεολογική ομπρέλα. Κατέρρευσε μόνο όταν στο τέλος του πολέμου οι μεγαλύτερες γερμανικές πόλεις καταστράφηκαν και η Γερμανία, μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ, κατέληξε να γίνει μια führerlose Gesellschaft: μια κοινωνία χωρίς ηγέτη. Είναι επομένως δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς η Άρεντ, λίγο καιρό μετά τη δίκη, θα έλεγε μιλώντας για τις πράξεις και τη συμπεριφορά του Άιχμαν: «δεν νομίζω ότι η ιδεολογία έπαιξε κανέναν ρόλο». Μια δεκαετία νωρίτερα, τα κεφάλαια που αναφέρονταν στην «ιδεολογία» και τη «φυλή» ήταν ανάμεσα στα πραγματικά ισχυρά σημεία του βιβλίου της Άρεντ, Οι πηγές του Ολοκληρωτισμού. Αν μπορούμε να μιλάμε για μια «δίκη του 20ού αιώνα», αυτή ήταν η δίκη του Άιχμαν. Στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, το νόημα της δίκης και επομένως σε μεγάλο βαθμό και του ίδιου του Ολοκαυτώματος, φιλτραρίστηκε μέσα από τον φακό της δημοφιλούς περιγραφής της δίκης από την Άρεντ και της σφοδρής δημόσιας αντιπαράθεσης που αυτή πυροδότησε. Ο προκλητικός υπότιτλος, η «κοινοτοπία του κακού», βοήθησε να καθιερωθεί η επονομαζόμενη «λειτουργιστική» ερμηνεία του Ολοκαυτώματος, στην οποία ο ρόλος των πειθήνιων γραφειοκρατών δολοφόνων και των ανεγκέφαλων εκτελεστικών οργάνων αποκτά εξέχουσα θέση, παράγοντας ένα Ολοκαύτωμα περιέργως απογυμνωμένο από αντισημιτισμό. Η αναγωγή σε άτοπο αυτής της προσέγγισης ίσως προέκυψε εντέλει κατά τη διάρκεια της αντιπαράθεσης για το βιβλίο του Ντάνιελ Γκολντχάγκεν, Πρόθυμοι δήμιοι: Οι εκτελεστές του Χίτλερ – Οι καθημερινοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα.[5] Στο πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου τη δεκαετία του ’90, ο Χανς Μόμζεν, αναγνωρισμένος ήδη ως πρύτανης των διανοούμενων του γερμανικού Τρίτου Ράιχ, είπε: «Δεν νομίζω ότι οι δράστες είχαν πραγματικά ξεκάθαρο στον νου τους τι έκαναν όταν άρχιζαν να σκοτώνουν Εβραίους». Η παραδοχή αυτή του Μόμζεν αντιμετωπίστηκε ευρέως ως δείκτης του πόσο μακριά βρίσκονταν οι κατ’ επάγγελμα ιστορικοί από την ανάγκη του γερμανικού κοινού για διαύγεια και για μια ειλικρινή αφήγηση των φρικτών αμαρτιών μιας προηγούμενης γενιάς. Εκ των υστέρων, η έμφαση που έδινε η Άρεντ στην έλλειψη εχθρότητας των κατακτητών εναντίον των Εβραίων ταίριαζε με τη μεταπολεμική ατζέντα των Γερμανών, οι οποίοι παρέκαμπταν τα ερωτήματα που αφορούσαν την ιστορική ευθύνη. Παρ’ όλο που η Άρεντ δεν διέθετε κατ’ ανάγκην τους ίδιους στόχους, η αλληλογραφία της αποκαλύπτει πόσο ευαίσθητη ήταν ως προς την τάση εξίσωσης των «Γερμανών» με τους «Ναζί». Παρ’ όλο που η απόπειρα ερμηνείας που πρόταξε η Άρεντ, και το λειτουργιστικό παράδειγμα εν γένει, εντόπισαν μια δέσμη σοβαρών κοινωνικοϊστορικών προβληματισμών, υποτίμησαν από την άλλη μεριά την ιδιαιτερότητα της Σοά, εντάσσοντάς την σε μια γενική και κυρίαρχη αφήγηση που επεσήμαινε τους κινδύνους της «νεωτερικότητας», της «κοινωνίας των μαζών», της «ατομικοποίησης» κ.λπ. Το Ολοκαύτωμα έφτασε να συμβολίζει τους κινδύνους της μετάβασης από την παραδοσιακή κοινωνία στο σύγχρονο διοικητικό κράτος. Όμως, στο τέλος, αυτή η γερμανική προσέγγιση, ένα είδος εισαγωγής στην κοινωνιολογία που θα μπορούσε να έχει τίτλο «από την Gemeinschaft (κοινότητα) στην Gesellschaft (κοινωνία)», απέτυχε να εξηγήσει την ιστορική μοναδικότητα του ριζοσπαστικού κακού της ναζιστικής Γερμανίας. Μια ανεξήγητη παραδοξότητα και ειρωνεία εδώ ήταν ότι στο βιβλίο Οι πηγές του Ολοκληρωτισμού η φιγούρα του ριζικού κακού κατείχε εξέχουσα θέση στο ερμηνευτικό σύστημα της Άρεντ. Μάλιστα, στον πρόλογο του βιβλίου η Άρεντ κατέληγε στο συμπέρασμα πως «αν αληθεύει ότι στα τελικά στάδια του ολοκληρωτισμού εμφανίζεται ένα απόλυτο κακό (απόλυτο επειδή δεν μπορεί πια να συναχθεί από ανθρωπίνως κατανοητά κίνητρα), αληθεύει επίσης ότι χωρίς αυτό δεν θα μπορούσαμε ίσως ποτέ να μάθουμε την πραγματικά ριζική φύση του Κακού». Όπως μας υπενθυμίζει επανειλημμένως η Μπετίνα Στάνγκνετ στον Άιχμαν πριν την Ιερουσαλήμ, όταν η Χάνα Άρεντ ταξίδεψε στην Ιερουσαλήμ για να καλύψει τη δίκη του Άιχμαν, μέρος των αποσκευών της ήταν ένα παγιωμένο σύνολο κοινωνικοϊστορικών προδιαθέσεων και προσχηματισμένων αντιλήψεων. Πουθενά δεν ήταν εμφανέστερο αυτό το πρόβλημα απ’ ό,τι στην προσπάθειά της να κατανοήσει τη συμπεριφορά του Άιχμαν ως του παραπλανημένου ανθρώπου της «κοινοτοπίας του κακού». Αυτό που θα έπρεπε να είναι σαφές τότε, και θα πρέπει σίγουρα να είναι σαφές τώρα, είναι ότι αν το Ολοκαύτωμα ήταν κοινότοπο, τότε δεν ήταν κακό. Και αν ήταν κακό –όπως αναντίρρητα ήταν– τότε δεν ήταν κοινότοπο. © JEWISH REVIEW OF BOOKS 2014 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη Βλέπε και: Η Χάνα Άρεντ και ο «Γκαλιτσιάνερ» Σημ. ARB: Ευχαριστούμε θερμά τον καθηγητή Ρίτσαρντ Γουόλιν για την συνεργασία με την Athens Review of Books. Στο εξής θα έχουμε την ευκαιρία και την τιμή να δημοσιεύσουμε και άλλα σημαντικά άρθρα του. [1] Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο: Richard Wolin, Η γοητεία του ανορθολογισμού. Το ειδύλλιο της διανόησης με τον φασισμό: από τον Νίτσε στον μεταμοντερνισμό, μτφρ. Μαρία Φιλιππακοπούλου, επιμ. Δήμητρα Τουλάτου, Πόλις, Αθήνα 2007. Oι σημειώσεις που ακολουθούν είναι της μεταφράστριας. [2] Βλ. την αντίθετη στο ρεύμα των επαίνων κριτική του Μαρκ Λίλα, με τίτλο “Άρεντ και Άιχμαν: Η Νέα Αλήθεια”, ARB, τχ. 48, Φεβρ. 2014. Το άρθρο γράφτηκε με αφορμή την ταινία της φον Τρότα, αλλά και την έκδοση στη Γερμανία του βιβλίου: Martin Wiebel (επιμ.), Hannah Arendt: Ihr Denken veränderte die Welt [Χάνα Άρεντ: η σκέψη της άλλαξε τον κόσμο] (2013). [3] Saul Friedländer, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι: Ι. Τα χρόνια των διώξεων 1933-1939, ΙΙ. Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, μτφρ. Ήλια Ιατρού, επιμ. Άννα Μαραγκάκη, επίμετρο: Ρίκα Μπενβενίστε, Πόλις, Αθήνα 2013. [4] Richard Wolin, “National Socialism, World Jewry, and the History of Being: Heidegger’s Black Notebooks”, Jewish Review of Books, No 18, Summer 2014. [5] Ντάνιελ Τζόνα Γκολντχάγκεν, Πρόθυμοι δήμιοι: Οι εκτελεστές του Χίτλερ. Οι καθημερινοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα, μτφρ. Τάσος Ρόκας, επιμ. Στέφανος Ροζάνης, Terzo Books, Αθήνα 1998.

Η κοινοτοπία του κακού: η κατάρρευση ενός μύθου

Σύνδεση