Η εκπαίδευση των δικαστών: ζήτημα παιδείας

Η Ελληνική Δικαιοσύνη και οι λειτουργοί της, δικαστές και εισαγγελείς, βρίσκονται σταθερά σχεδόν στο κέντρο της δημοσιότητας, συχνά αρνητικής. Αυτό, αν και δεν είναι καινοφανές, στους καιρούς μας, την εποχή της τηλεόρασης, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του διαδικτύου, εμφανίζει πρωτοφανή ένταση και χαρακτηριστικά εν πολλοίς πρωτόγνωρα. Όποια και αν είναι τα πολλά αίτια που το προκαλούν, το φαινόμενο αυτό εκδηλώνεται, μεταξύ άλλων, με πολύ συχνές αναφορές σε δίκες, δικαστικές αποφάσεις, εισαγγελικές διώξεις και αγορεύσεις, σε πράξεις ή παραλείψεις δικαστικών Αρχών, σε ονόματα υποδίκων, δικηγόρων και δικαστών ή εισαγγελέων. Συνέπεια: ο δημόσιος λόγος περί Δικαιοσύνης είναι, με όποιο μέτρο και αν μετρηθεί, πληθωριστικός. Και όπως το πληθωριστικό νόμισμα, ο πληθωριστικός δημόσιος λόγος περί Δικαιοσύνης είναι χαμηλής αξίας, καθ’ ο αστόχαστος και αβαθής, συχνά ιδιοτελής και υποκριτικός, ενίοτε δε εμπαθής και μνησίκακος (βλ. Π. Κ. Τσούκας, “Ο δημόσιος λόγος περί Δικαιοσύνης”, ARB, τχ. 52, Ιούν. 2014). Η ARB παρακολουθεί τον δημόσιο λόγο περί Δικαιοσύνης, και υπήρξαν φορές που συνέβαλε σε αυτόν είτε ασκώντας κριτική σε αποφάσεις δικαστικών / εισαγγελικών Αρχών, είτε φιλοξενώντας στις σελίδες της άξια λόγου κείμενα, τα οποία, αμέσως ή εμμέσως, αφορούσαν την Ελληνική Δικαιοσύνη. Η ARB συμμερίζεται την άποψη ότι τα προβλήματα της Ελληνικής Δικαιοσύνης είναι κατ’ ουσίαν και πρωτίστως αυτό που είναι τα άπειρα επιμέρους προβλήματα που συνθέτουν το μείζον πρόβλημα που λέγεται «Ελλάδα»: είναι ένα μετα-πρόβλημα, αφού περισσότερο προβληματικός και από τα ίδια τα προβλήματα της χώρας είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε ή δεν μιλάμε γι’ αυτά. Έχοντας αυτή την βασική πεποίθηση, η ARB αποφάσισε να εκδηλώσει το έντονο ενδιαφέρον της για την οργάνωση και λειτουργία των δικαστικών θεσμών της χώρας, παρέχοντας τη δυνατότητα να εκφρασθούν μέσα από τις σελίδες της πρόσωπα που θέλουν και μπορούν να διατυπώσουν έναν ποιοτικό δημόσιο λόγο περί Δικαιοσύνης. Έναν δημόσιο λόγο που παρατηρεί και στοχάζεται από περιωπής, αποδεσμευμένος κατά το δυνατόν από τους ισχυρούς καταναγκασμούς της επικαιρότητας, τα πολλά, ανεπίλυτα ακόμη, προβλήματα οργανώσεως και λειτουργίας του ελληνικού κράτους. Αρχή κάνουμε από μία θεματική που είναι εντελώς παραγνωρισμένη από τον Τύπο, ακόμα και τον νομικό: από την εκπαίδευση των υποψηφίων δικαστών και εισαγγελέων. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μέρος της συζήτησης που είχαμε με τον Διευθυντή της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών Μιχάλη Ν. Πικραμένο για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση και την παιδεία των υποψήφιων δικαστών και εισαγγελέων. Θα ακολουθήσουν και άλλα δημοσιεύματα σε επόμενα τεύχη, τα περισσότερα υπό τη μορφή συνέντευξης-συζήτησης με έγκυρες προσωπικότητες από το δικαστικό / εισαγγελικό Σώμα και τη δικηγορία. Την επιμέλεια των δημοσιευμάτων έχει ο θεμιστοπόλος συνεργάτης μας Νικηφόρος Ξιφιλίνος. — The Athens Review of Books ΕΡΩΤΗΣΗ: Κύριε Πικραμένε, η ηλικία της πλειοψηφίας των σπουδαστών της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών (ΕΣΔι) κυμαίνεται μεταξύ 28 και 31 ετών. Οι σπουδαστές δηλαδή είναι προ πολλού ενήλικες. Ο χαρακτήρας τους έχει διαμορφωθεί και η προσωπικότητά τους έχει συγκροτηθεί πριν από πολλά χρόνια. Εξάλλου, η νομική τους κατάρτιση φέρει ανεξάλειπτα τη σφραγίδα των νομικών σχολών όπου φοίτησαν, για να μη μιλήσουμε για την εν γένει πνευματική τους συγκρότηση, που φέρει τα ποιοτικά γνωρίσματα της εκπαίδευσης που έλαβαν στα θρανία, αν όχι του δημοτικού, πάντως οπωσδήποτε του γυμνασίου και του λυκείου. Σε αυτούς, λοιπόν, τους ήδη σχηματισμένους τριαντάχρονους νομικούς, τι μπορεί να προσφέρει η ΕΣΔι; Σε τι και κατά πόσο μπορεί να τους βελτιώσει στ’ αλήθεια; Να τους διδάξει τις ψυχικές και διανοητικές αρετές που πρέπει να έχουν ως ακέραιοι δικαστές; Πώς και κατά πόσο μπορεί η ΕΣΔι να θεραπεύσει τις τυχόν βαριές πλημμέλειες της νομικής τους κατάρτισης και της εν γένει πνευματικής και ψυχικής τους συγκρότησης; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Νομίζω ότι ακόμα και αν αυξανόταν ο χρόνος της φοίτησης δεν θα είχαμε θεαματικά αποτελέσματα. Για μένα έχει πολύ μεγάλη σημασία να υπάρχει ένα σφιχτό πρόγραμμα σπουδών πάνω σε συγκεκριμένους άξονες. Όταν ανέλαβα τη διεύθυνση της Σχολής έκανα μια εισήγηση προς το Συμβούλιο Διδασκόντων, που έγινε δεκτή, στη συνέχεια εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Σπουδών και τέλος συμφώνησε και το Διοικητικό Συμβούλιο της Σχολής. Σε αδρές γραμμές, αυτή η εισήγηση έλεγε ότι η Σχολή οφείλει να προσφέρει στους σπουδαστές συγκεκριμένα πράγματα. Το πρώτο που πρέπει να τους προσφέρει είναι τεχνικές προσέγγισης των υποθέσεων. Είμαστε επαγγελματική, δεν είμαστε ακαδημαϊκή σχολή. Επομένως θεωρούμε ως δεδομένη τη γνώση εκ μέρους των σπουδαστών βασικών αντικειμένων της νομικής επιστήμης και επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας σε ειδικά ζητήματα. Βοηθάμε στην ανάπτυξη της κρίσης των δικαστών σε ειδικά ζητήματα, την τεχνική του δικανικού συλλογισμού, και στον προφορικό και γραπτό λόγο, και τη δυνατότητα να είναι αποτελεσματικοί στο έργο τους. Αυτό είναι το καθαρά τεχνικό κομμάτι στο οποίο δίνω μεγάλη σημασία, γιατί όπως και να το κάνουμε ο δικαστής στις μέρες μας πρέπει να είναι αποτελεσματικός, να παράγει έργο, σοβαρό έργο, με συγκεκριμένες προδιαγραφές τεχνικής οργάνωσης της δουλειάς του. Αυτό λοιπόν είναι το ένα μέρος που προσπαθεί η Σχολή να προσφέρει. Το άλλο κομμάτι είναι η δικαστική δεοντολογία. Εκεί λοιπόν, αφού έχεις διαμορφωμένες προσωπικότητες, τι μπορείς να κάνεις; Μπορείς να έχεις ένα πρόγραμμα σπουδών που περιλαμβάνει κάποιες θεματικές, όχι μόνο υπό την μορφή μαθήματος αλλά ημερίδων, σεμιναρίων, ανοιχτών συζητήσεων. Καλείς επιστήμονες κύρους, πανεπιστημιακούς, δικαστές, ειδικούς επιστήμονες, γίνονται συζητήσεις για θέματα ευρύτερα της επικαιρότητας που απασχολούν την κοινωνία και την πολιτεία και προσπαθείς να μεταδώσεις το πρότυπο ενός δικαστή ανοιχτόμυαλου, με ήθος, χωρίς προκαταλήψεις, στερεότυπα και ιδεοληψίες, που λειτουργεί με αντικειμενικότητα, αμεροληψία και αίσθηση καθήκοντος. Ενός δικαστή με το βλέμμα στραμμένο προς τον κόσμο, ενός δικαστή που ζει και υπάρχει μέσα στην πραγματικότητα, που δεν είναι αποκομμένος και που είναι ανοιχτός στις προκλήσεις των καιρών. Ο σύγχρονος δικαστής δεν πρέπει να είναι εσωστρεφής, δεν ζει μόνο με τη δικογραφία, αλλά είναι ένας λειτουργός που έχει όραμα, που έχει άποψη για τον κόσμο, που αγαπάει την τέχνη, που αγαπάει την αισθητική και που έχει γνώση και γνώμη για τα πράγματα γύρω του. Αυτό σας λέω και πάλι ότι δεν είναι εύκολο να περάσει σε αυτές τις ηλικίες. Νομίζω όμως ότι σπέρματα μπορούν να δοθούν· και κάποιους θα τους κερδίσεις, κάποιους θα τους προβληματίσεις, κάποιους θα τους πας ένα βήμα πιο μπροστά, κάτι θα δώσεις δηλαδή, αρκεί όλα αυτά να γίνονται με ένα πρόγραμμα, με μια σταθερή κατεύθυνση και με διάθεση προσφοράς. Διδακτική του δικαίου για ενήλικες— Το ενδεκάμηνο στάδιο σπουδών εντός της ΕΣΔι, έστω και αν σ’ αυτό προστεθεί το τετράμηνο της πρακτικής δικαστηριακής άσκησης, είναι πολύ λίγος χρόνος για να επιτύχετε όλους τους φιλόδοξους διδακτικούς στόχους που προαναφέρατε. Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι το πρόγραμμα σπουδών στην ΕΣΔι είναι υπερβολικά εντατικό, τόσο ώστε να μην αφήνει χρόνο σε διδάσκοντες και διδασκόμενους για στοχαστική εμβάθυνση και, προπάντων, για κριτική σκέψη και αναστοχασμό πάνω σε όσα διδάσκονται. Όπως είπα και προηγουμένως η Σχολή θεωρεί ως δεδομένη την νομική εκπαίδευση που έχει ήδη δοθεί από τις νομικές σχολές και ο σκοπός μας είναι να μην επαναλάβουμε ακαδημαϊκή εκπαίδευση. Αυτό σημαίνει ότι ο διδάσκων, όπως το έχουμε καταγράψει και στο κείμενο για τους προσανατολισμούς της μεθοδολογίας της διδασκαλίας, μπαίνοντας στην αίθουσα δεν επαναλαμβάνει θεωρητικές απόψεις και δεν είναι υποχρεωμένος να εξαντλήσει κάποια συγκεκριμένη ύλη. Ο διδάσκων έρχεται με σκοπό να προσεγγίσει ειδικά ζητήματα. Η διδακτική των ενηλίκων λέει ότι ο ενήλικας διδάσκεται χτίζοντας πάνω σε ένα συγκεκριμένο πραγματικό και με συμμετοχική διαδικασία. Ο διδάσκων δίνει το πραγματικό της υπόθεσης και χτίζει ολόκληρο τον συλλογισμό του, ο οποίος στην αρχή είναι ένας συλλογισμός προφορικός, οι συζητήσεις δηλαδή που γίνονται στην αίθουσα. Στη συνέχεια οι συζητήσεις αυτές μπορεί να αποτυπωθούν υπό την μορφή ενός σχεδίου δικαστικής απόφασης. — Δηλαδή κανένα από τα αντικείμενα διδασκαλίας δεν διδάσκεται ex cathedra; Όχι, κανένα. Γι’ αυτόν τον λόγο έχουμε ετοιμάσει εκθέσεις αξιολόγησης καινούργιες, γιατί υπήρχαν φόρμες αξιολόγησης μέχρι τώρα αλλά τις αναμορφώσαμε, και ζητάμε από τους σπουδαστές να μας πουν αν αυτά όλα που σας εξέθεσα, και τα οποία τα έχουμε ως μεθοδολογία διδασκαλίας, εφαρμόστηκαν από τους διδάσκοντες. — Κανένας διδάσκων στη Σχολή δεν παρέχει μόνο, ή κυρίως, θεωρητικές γνώσεις; Σύμφωνα με τη μεθοδολογία που σας περιέγραψα, δεν πρέπει να εξαντλείται μόνο στη θεωρία. Από την μέχρι τώρα επεξεργασία των εκθέσεων αξιολόγησης των σπουδαστών της φετινής χρονιάς προκύπτει ότι η τάση για θεωρητικολογία περιορίσθηκε το τελευταίο έτος, πράγμα που σημαίνει ότι οι διδάσκοντες τήρησαν κατά βάση τα συμφωνηθέντα. — Μέχρι τώρα δεν συνέβαινε αυτό; Δεν υπήρχαν καταγεγραμμένες θέσεις για τη μεθοδολογία διδασκαλίας, αυτό για πρώτη φορά συμβαίνει. — Δηλαδή από το 1995 μέχρι τώρα η διδασκαλία στην ΕΣΔι ήταν αμέθοδη; Για πρώτη φορά τέθηκε στην έκταση αυτή και αποτυπώθηκαν όλα σε ένα κείμενο το οποίο δεσμεύει τους διδάσκοντες. Εδώ να κάνω μια σημείωση: λένε πολλές φορές ορισμένοι, κυρίως από τον χώρο της πολιτικής Δικαιοσύνης, ότι η Σχολή κάνει πολλή θεωρία. Τι εννοούν με αυτό; Πιστεύουν ότι θεωρία είναι οτιδήποτε βρίσκεται εκτός της δικογραφίας. Αυτό είναι λάθος σαν αντίληψη. Θεωρώ δηλαδή ότι για να είσαι ένας σοβαρός και συγκροτημένος δικαστής, τη δικογραφία πρέπει να την δουλεύεις με βάση τον θεωρητικό εξοπλισμό, την δογματική της νομικής επιστήμης. Αν αυτά είναι περιττά, τότε ο δικαστής δεν χρειάζεται να είναι απόφοιτος της νομικής, θα μπορούσε κάλλιστα και ένας υπάλληλος ο οποίος έχει εμπειρία από τα δικαστήρια και χωρίς πτυχίο νομικής να ονομαστεί δικαστής και να κάνει «κοπτορραπτική» φτιάχνοντας αποφάσεις. Άρα λοιπόν οι αναφορές και οι αναγωγές στη θεωρία είναι εντελώς απαραίτητες, χωρίς όμως να αποτελούν την κύρια βάση της συζήτησης μέσα στην αίθουσα. Αυτό προσπαθούμε να πετύχουμε, να πετύχουμε δηλαδή τη δημιουργία δικαστών με δεξιότητες στην νομική πράξη, αλλά και με θεωρητικές καταβολές και ανησυχίες. Εκπαιδευτές και των δικαστών οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι;— Στο πρόγραμμα σπουδών του τρέχοντος διδακτικού έτους παρατηρείται –εκπλήσσει, θα έλεγα– ο μεγάλος αριθμός των πανεπιστημιακών δασκάλων που διδάσκουν, ιδίως στους υποψήφιους δικαστές της πολιτικής / ποινικής Δικαιοσύνης. Όμως, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι εκπλήρωσαν τη διδακτική τους αποστολή κατά τη διάρκεια των πανεπιστημιακών σπουδών των σπουδαστών της ΕΣΔι, σπουδές που ο νομοθέτης έκρινε μη επαρκείς ή, εν πάση περιπτώσει, μη κατάλληλες για την κατάρτιση των δικαστικών λειτουργών της χώρας. Ως προς το ζήτημα που θέτετε για τη σχέση πανεπιστημιακών και δικαστών, πράγματι είναι γεγονός ότι υπάρχει εδώ και χρόνια αυτή τη διάσταση στις κατευθύνσεις ως προς τη συμμετοχή των πανεπιστημιακών, που είναι περισσότεροι στην πολιτική Δικαιοσύνη και στους εισαγγελείς σε σχέση με τη διοικητική Δικαιοσύνη. Θα έλεγα ότι στις σχολές του εξωτερικού, όπως στο Μπορντώ, που είχα την τύχη να επισκεφθώ στη Γαλλία, μου είπαν ότι δεν διδάσκει κανείς πανεπιστημιακός, όλοι που διδάσκουν είναι δικαστές. Εγώ θα έλεγα ότι στην Ελλάδα δεν μπορεί να είμαστε τόσο απόλυτοι, χρειαζόμαστε τους καλούς πανεπιστημιακούς που γνωρίζουν την νομική πράξη, να συμπληρώσουν το διδακτικό προσωπικό της Σχολής. — Γιατί, για ποιον λόγο; Γιατί θεωρώ ότι οι πανεπιστημιακοί που έχουν γνώση της νομικής πράξης είναι αυτοί που έχουν την πιο οργανωμένη σκέψη για τις θεωρητικές αναφορές και αναγωγές που λέγαμε, είναι πιο κοντά στη νομική θεωρία. Τους χρειαζόμαστε, όπως επίσης και τους δικηγόρους και τους ειδικούς επιστήμονες που δεν είναι νομικοί, γιατί ο δικαστής πρέπει να βλέπει και την άποψη και τη στάση διδασκόντων που δεν είναι δικαστές. Μια σχολή δικαστών που θα είχε αποκλειστικά και μόνο δικαστές ως διδάσκοντες και θα απέκλειε τις άλλες κατηγορίες επιστημόνων και λειτουργών, θα ήταν μία σχολή αυτιστική. Θέλουμε αυτή την ανάμιξη και για έναν ακόμα λόγο: ένας δικαστής μπορεί να είναι εξαίρετος στη άσκηση των καθηκόντων του και να μην είναι καλός διδάσκων, πράγμα που σημαίνει ότι η Σχολή οφείλει να αναζητεί περισσότερες πηγές εισροής διδασκόντων, διότι πρέπει να εξασφαλίζει ένα καλό επίπεδο διδασκαλίας· και οφείλω να πω ότι δεν βρίσκει κανείς εύκολα διδάσκοντες που να τα συνδυάζουν όλα. — Το διδακτικό έργο των πανεπιστημιακών δασκάλων πρέπει να θεωρείται ότι ολοκληρώθηκε στις νομικές σχολές. Αν το αποτέλεσμα του διδακτικού έργου δεν κρίνεται επαρκές ή κατάλληλο για την κατάρτιση των ελλήνων δικαστικών λειτουργών, τότε, αντί να συμπληρώνεται, εντός της ΕΣΔι, από πανεπιστημιακούς δασκάλους και πάλι, πολύ σκοπιμότερο θα ήταν, κατά την άποψή μου, να αναμορφωθούν οι νομικές σπουδές στις ελληνικές νομικές σχολές, ώστε, εκεί, όσο θα είναι ακόμη νωρίς, να αποκτηθούν γνώσεις που είναι απολύτως αναγκαίες για την άσκηση του έργου του δικαστικού λειτουργού. Εκείνο που λείπει από την ΕΣΔι δεν είναι οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και ο δικός τους τρόπος διδασκαλίας του δικαίου. Λείπει η εισαγωγή των σπουδαστών στον τρόπο του σκέπτεσθαι και αισθάνεσθαι του δικαστικού λειτουργού, καθώς και η μετάδοση μη νομικών γνώσεων από άλλα πεδία του επιστητού, οι οποίες είναι απολύτως αναγκαίες για την καλή κατανόηση μεγάλων κλάδων του δικαίου, που έχουν πολύ μεγάλη εφαρμογή στα δικαστήρια. Η χωροταξική, η πολεοδομική και η φορολογική νομοθεσία, για παράδειγμα, είναι εν πολλοίς ακατανόητη χωρίς γνώσεις χωροταξίας, πολεοδομίας και λογιστικής. Αυτή την τεχνική κατάρτιση οφείλει να παράσχει, μεταξύ άλλων, η ΕΣΔι. Αν δεν το κάνει, παρέχει ελλιπή και ίσως επικίνδυνα ανεπαρκή εκπαίδευση στους μέλλοντες δικαστικούς λειτουργούς της χώρας. Να θυμίσω πρώτα πρώτα ότι η εκπαίδευση στη Σχολή έχει περιορισμένη διάρκεια. Στο πρόγραμμα σπουδών έχει ενταχθεί σειρά ημερίδων στις οποίες συμμετείχαν διοικητικοί επιστήμονες, κοινωνιολόγοι, φιλόσοφοι και επιστήμονες ειδικών κλάδων. Ποια ήταν η σκέψη μου; Αφού έχουμε ένα τόσο σφιχτό πρόγραμμα μικρής χρονικής διάρκειας, τα μη αμιγώς νομικά αντικείμενα είναι προτιμότερο να τα υποδεχθούν οι φοιτητές της Σχολής μέσω μιας διαδικασίας ημερίδας ή διημερίδας ή σεμιναρίου παρά υπό την μορφή μαθήματος. Θέλησα δηλαδή τα μαθήματα να αφορούν το αμιγώς νομικό κομμάτι της εκπαίδευσης και τα άλλα αντικείμενα να διδαχθούν με τη μορφή ημερίδων. Παράδειγμα: κάναμε μια ημερίδα για τα θέματα οργάνωσης, διοίκησης, με επιστήμονες από τον χώρο της διοικητικής επιστήμης, κάναμε μια ημερίδα προς τιμήν του ιδρυτή της Σχολής, Γιώργου Κουβελάκη, για τις σχέσεις δικαίου και πολιτικής, κάναμε μια ημερίδα με κοινωνιολόγους του δικαίου για τον ρατσισμό και την ξενοφοβία. Κάναμε μία ημερίδα φιλοσοφίας του δικαίου με φιλοσόφους του δικαίου. Ετοιμάζουμε για την επόμενη χρονιά μια ημερίδα για το δίκαιο στη λογοτεχνία. Θέλω λοιπόν να πω ότι η προσπάθειά μου είναι να οικονομήσω τον χρόνο και θεωρώ ότι αυτές τις, αν θέλετε, επιρροές από μη αμιγώς νομικά πεδία θα τις προσλάβουν καλύτερα μέσα από μια διαδικασία στρογγυλού τραπεζιού με περισσότερους επιστήμονες με τους οποίους θα συζητήσουν. Επίσης φέτος καταφέραμε και βρήκαμε δικηγόρο ειδικευμένο στη λογιστική, ο οποίος τους έμαθε λογιστική, την λογιστική που πρέπει να ξέρουν ως δικαστές. Και επιδιώκουμε να βρούμε και χωροτάκτες για την επόμενη περίοδο και άλλους ειδικούς επιστήμονες στη φορολογία και την ελεγκτική, γιατί, ξέρετε, δεν είναι εύκολη δουλειά να βρεις ανθρώπους που να μπορούν να συνδυάζουν τη διδασκαλία των νομικών με τη μετάδοση ειδικών τεχνικών γνώσεων. Για τον σκοπό αυτό θα μπορούσε να αναπτυχθεί και η μέθοδος της συνδιδασκαλίας των διδασκόντων. Οι δικαστές και η «γνώση των Άλλων»— Μιλήσατε για συνδιδασκαλία. Τι εννοείτε; Εννοώ διδασκαλία π.χ. του φορολογικού δικαίου από έναν λογιστή από κοινού με έναν ειδικευμένο στη φορολογική νομοθεσία δικαστή ή δικηγόρο. Επίσης, διδασκαλία της πολεοδομικής και της χωροταξικής νομοθεσίας από έναν πολεοδόμο ή χωροτάκτη, που μπορεί να είναι ελεύθερος επαγγελματίας ή λειτουργός της Δημόσιας Διοίκησης, από κοινού με έναν ειδικευμένο στη νομοθεσία αυτή δικαστή ή δικηγόρο. Αυτό το προσπαθούμε ήδη στο πρόγραμμά μας φέτος στον χώρο του φορολογικού δικαίου, την συνδιδασκαλία δικαστή και μη δικαστή. — Είναι απολύτως αναγκαίο το άνοιγμα της ΕΣΔι στη «γνώση των Άλλων» να μην συμπιεστεί σε μία δίωρη, τρίωρη, τετράωρη διδακτική διοργάνωση ή, έστω, σε μια ημερίδα ή διημερίδα, διότι τότε το όφελος από αυτό το διστακτικό άνοιγμα θα είναι πολύ μικρό, αν όχι ανύπαρκτο, για τους περισσότερους σπουδαστές της ΕΣΔι, δηλαδή για τους αυριανούς δικαστές της χώρας. Τέτοιου είδους διδακτικές διοργανώσεις, οι οποίες βρίσκονται εκτός του κυρίου προγράμματος σπουδών δεν πείθουν στους σπουδαστές ότι η γνώση που επιδιώκεται να μεταδοθεί μέσω αυτών είναι αδήριτα αναγκαία για τον δικαστικό λειτουργό ως ερμηνευτή και εφαρμοστή στου δικαίου. Συμφωνείτε; Τζέιμς Ένσορ, Πορτρέτο του δικαστή Γκουστάβ Κουλύ ή ο Δίκαιος Δικαστής, 1892. Συμφωνώ επί της αρχής, αλλά έχοντας επίγνωση των χρονικών περιθωρίων της φοίτησης σας λέω ότι αυτά για να πραγματοποιηθούν θα έπρεπε η διάρκεια της φοίτησης να είναι τριετής. Προσωπικά δεν βλέπω χρήσιμη μια τέτοια επιμήκυνση του χρόνου φοίτησης, η οποία θα ήταν κουραστική. Μην ξεχνάτε ότι ο ενήλικας σπουδαστής επιθυμεί να αρχίσει την άσκηση των δικαστικών του καθηκόντων, και τυχόν παράταση της φοίτησης μπορεί να οδηγήσει σε αντίθετα αποτελέσματα, δηλαδή σε κόπωση και αδιαφορία για επιπλέον γνώσεις. Δεν μπορείς να χτίζεις ένα πρόγραμμα σπουδών χωρίς να λαμβάνεις υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των σπουδαστών και τη φύση του εκπαιδευτικού οργανισμού. — Πώς επιλέγονται οι διδάσκοντες της ΕΣΔι; Υποβάλλονται αιτήσεις από τους ενδιαφερόμενους δικαστές, καθηγητές, δικηγόρους και άλλους ειδικούς επιστήμονες για να διδάξουν στα αντικείμενα εκείνα του προγράμματος σπουδών που είναι σχετικά με την ειδίκευση και τα επιστημονικά τους ενδιαφέροντα. Το Συμβούλιο Σπουδών εξετάζει τις αιτήσεις που συνοδεύονται από βιογραφικά, λαμβάνει υπόψη τις εκθέσεις αξιολόγησης των σπουδαστών για εκείνους τους υποψήφιους διδάσκοντες που έχουν διδάξει στο παρελθόν και προχωρεί στην επιλογή. Κάθε χρόνο λαμβάνεται πρόνοια για μερική ανανέωση του προσωπικού με την είσοδο και νέων διδασκόντων διαφόρων προελεύσεων που να θεραπεύουν και νέα αντικείμενα. Θέλουμε οι διδάσκοντες που προέρχονται από τον δικαστικό χώρο να έχουν ανοιχτό πνεύμα, να μη διακρίνονται από μια «φιλοδικαστική» αντίληψη που βλέπει τον δικαστή αλάνθαστο και ότι για όλα τα στραβά στον χώρο της Δικαιοσύνης φταίνε η κοινωνία, οι διάδικοι, οι δικηγόροι, ή οι εκπρόσωποι των άλλων πολιτειακών λειτουργιών. Οι δε διδάσκοντες από το πανεπιστήμιο και τη δικηγορία πρέπει να μεταφέρουν σύγχρονες αντιλήψεις για τη Δικαιοσύνη και τη σχέση της με την κοινωνία και τους πολίτες, χωρίς στείρα «αντιδικαστική» διάθεση, που όχι μόνο δεν βοηθά στην εκπαίδευση των δικαστών, αλλά αντιθέτως προκαλεί αρνητικά αντανακλαστικά εκ μέρους των σπουδαστών. — Μόνο έτσι θα αποφευχθεί ο αυτισμός. Μόνο αν όλοι οι διδάσκοντες εμφορούνται από μια γόνιμη, τρυφερή όσο και αυστηρή κριτική διάθεση απέναντι στους δικαστικούς θεσμούς μπορεί να αποφευχθεί ο αυτισμός των λειτουργών του. Η εσωστρέφεια, θα έλεγα. — Όχι εσωστρέφεια. Αυτή μπορεί να είναι επιθυμητή καθ’ ο μέρος είναι προϋπόθεση της στοχαστικότητας. Αυτισμός, είναι ασθένεια που χαρακτηρίζει και επαγγελματικές ομάδες, όταν τα μέλη τους έχουν τον εαυτό τους και μόνον στο κέντρο των ενδιαφερόντων τους, που συνήθως δεν είναι άλλα από τα εισοδηματικά τους συμφέροντα. Καταρτισμένοι ως νομικοί, ακατάλληλοι για δικαστές: Το δύσκολο ξεδιάλεγμα— Ποιες κατά την κρίση σας είναι οι αρετές του καλού δικαστικού λειτουργού; Πολλές είναι αρετές που πρέπει να διαθέτει. Θα σταθώ στον συνδυασμό δύο στοιχείων. Ταπεινότητα στη συμπεριφορά και μεγαλοσύνη στη σκέψη. Ταπεινότητα σημαίνει απλότητα, προσήνεια, ευγένεια, πραγματική διάθεση να ακούς τις θέσεις και τις απόψεις των άλλων, απουσία αλαζονείας και εγωπάθειας, βαθιά συναίσθηση των καθηκόντων που επωμίζεται ο δικαστής. Μεγαλοσύνη στη σκέψη σημαίνει υπέρβαση των μικρών και ασήμαντων που δηλητηριάζουν την κρίση, παραμερισμό των εμμονών και των στερεοτύπων που θολώνουν την καθαρότητα του δικανικού συλλογισμού. Σημαίνει ακόμα αντίληψη της πραγματικότητας που μας περιβάλλει, με κατανόηση του διαφορετικού, του καινούργιου, με αυτοσυγκράτηση και στοχασμό γι’ αυτά που δεν γνωρίζουμε από την κοινωνική μας εμπειρία αλλά έχουν έλθει ενώπιόν μας, ως υποθέσεις, για να τα κρίνουμε. — Πώς είναι δυνατόν να εντοπιστεί εγκαίρως, ώστε να αποτραπεί η είσοδός του στην Υπηρεσία, εκείνος ο τύπος ανθρώπου, ο οποίος είναι ακατάλληλος να γίνει δικαστής και εισαγγελέας, και ο οποίος όμως διαπιστωμένα διαθέτει την απαραίτητη νομική-επιστημονική σκευή; Υπάρχουν δύο περιπτώσεις ακαταλληλότητας. Η πρώτη είναι αυτή που συνδέεται με την ψυχική υγεία και η δεύτερη με το ήθος και την επάρκεια από πλευράς γνώσεων. Σε ό,τι αφορά την ψυχική υγεία πρώτα. Είχα την ευκαιρία να μιλήσω με πολλούς ευρωπαίους συναδέλφους σε ταξίδια στο εξωτερικό για τον τρόπο που εξετάζεται η ψυχική υγεία των υποψήφιων δικαστών σε ευρωπαϊκές σχολές δικαστών. Σε ορισμένες χώρες υπάρχει διαδικασία εξέτασης της ψυχικής υγείας των υποψήφιων εκείνων που περνούν τις γραπτές εξετάσεις στα νομικά μαθήματα, ώστε αυτή η διαδικασία να γίνει μόνο για αυτούς που έχουν επιτύχει τουλάχιστον στην πρώτη φάση του διαγωνισμού. Αυτή η διαδικασία μπορεί να οδηγήσει σε αποκλεισμό του υποψήφιου που θεωρείται ότι δεν διαθέτει ψυχική υγεία για να γίνει δικαστής. Στη χώρα μας δεν υπάρχει τέτοια διαδικασία. Ο υποψήφιος μαζί με την αίτηση για συμμετοχή στον διαγωνισμό προσκομίζει, μεταξύ των δικαιολογητικών, βεβαίωση από έναν ψυχολόγο ότι εξετάσθηκε και δεν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα. Όπως αντιλαμβάνεσθε, αυτός δεν είναι τρόπος σοβαρής εξέτασης. Η πρότασή μου προς το Υπουργείο Δικαιοσύνης είναι να συγκροτηθεί μια νομοπαρασκευαστική επιτροπή στην οποία να μετέχουν δικαστές και καθηγητές ψυχιατρικής και ψυχολογίας, να γίνει μια συστηματική συγκριτική έρευνα και να θεσπιστεί ένα σύστημα ελέγχου της ψυχικής υγείας των υποψήφιων στον διαγωνισμό της Σχολής που να είναι αντικειμενικό με όλες τις αναγκαίες εγγυήσεις. Τώρα, όσον αφορά την ακαταλληλότητα από πλευράς γνώσεων, η Σχολή αξιολογεί τους σπουδαστές κατά τη διάρκεια της φοίτησης, δίδουν εξαγωγικές εξετάσεις ενώπιον επιτροπής μετά το τέλος των σπουδών τους και η βαθμολογία αυτών των αξιολογήσεων αθροίζεται με τον βαθμό των εισαγωγικών εξετάσεων και της πρακτικής άσκησης και εξάγεται μέσος όρος. Όπως βλέπετε, υπάρχει ένα πλήρες σύστημα αξιολόγησης για τους σπουδαστές σε όλες τις φάσεις των σπουδών τους, με σκοπό τον έλεγχο της καταλληλότητάς τους από πλευράς γνώσεων. Επίσης, στο τέλος της φοίτησης το Συμβούλιο Σπουδών με διευρυμένη σύνθεση αποφαίνεται για το αν ο κάθε σπουδαστής διαθέτει το προσήκον δικαστικό ήθος, όπως αυτό προκύπτει από τη συμπεριφορά του καθ’ όλη τη διάρκεια της φοίτησής του. Όλα αυτά δεν μπορούν βέβαια να αποτρέψουν αστοχίες στη διαδικασία εισόδου στο Σώμα. Προσπαθούμε για το καλύτερο, ζητώντας από τους διδάσκοντες να αξιολογούν τους σπουδαστές με την αυστηρότητα που απαιτείται κατά τη διάρκεια της φοίτησής τους, και το ίδιο ζητάμε και από τις επιτροπές των εξαγωγικών εξετάσεων, ώστε η αρχική είσοδος στη Σχολή να μην είναι, στην πραγματικότητα, το μόνο κρίσιμο στάδιο για να γίνει κάποιος δικαστής. — Εκείνο που καθιστά ιδιαιτέρως δυσχερή την προσπάθεια να εμφυσηθεί στους σπουδαστές της ΕΣΔι μια δημιουργικά κριτική σχέση απέναντι, αν όχι σε θεσμούς και ρυθμίσεις του ισχύοντος δικαίου, τουλάχιστον απέναντι στις κρατούσες αντιλήψεις για την έννοια, τη λειτουργία και την εφαρμογή τους, είναι πρωτίστως το γεγονός ότι η ΕΣΔι είναι μια «παραγωγική» Σχολή. Οι σπουδαστές της επιδίωξαν επίπονα την είσοδό τους σε αυτήν, στην αγωνιώδη τους μέριμνα για βιοπορισμό. Όπως διδάχθηκαν και αναπαρήγαγαν επιτυχώς ενώπιον των εξεταστών τους την «κρατούσα γνώμη» προκειμένου να εισέλθουν στην ΕΣΔι, ομοίως πράττουν για να εξέλθουν με ασφάλεια, ει δυνατόν και με υψηλό βαθμό από αυτήν. Κάθε τι πολύ διαφορετικό είναι επισφαλές στο εντόνως ανταγωνιστικό κλίμα που επικρατεί μεταξύ των υποψηφίων σπουδαστών της ΕΣΔι, αλλά και μεταξύ αυτών που κατόρθωσαν να γίνουν σπουδαστές της. Το δεύτερο, εξίσου μεγάλο, εμπόδιο στην απόκτηση κριτικής σκέψης απέναντι στην «κρατούσα γνώμη» είναι ότι τέτοια κριτική σκέψη οι Έλληνες δεν διδάσκονται ποτέ σε καμιά εκπαιδευτική βαθμίδα, ούτε καν στο Πανεπιστήμιο, όπου κυριαρχούσε απροκάλυπτα, και όπου εξακολουθεί να κυριαρχεί προκαλυμμένα, το «εγχειρίδιο» του Καθηγητή. Αν όλα αυτά που σας προείπα, ως προς την δεοντολογία, την μεθοδολογία, τις τεχνικές προσέγγισης των ζητημάτων, διδαχθούν σωστά και με σύστημα, καρπός τους θα είναι η καλλιέργεια εκείνων των στοιχείων που συνθέτουν την ευθυκρισία. Ευμέθοδη ή αμέθοδη διδασκαλία του δικαίου στους κατ’ επάγγελμα εφαρμοστές του— Στον δυτικό νομικό πολιτισμό των τελευταίων δύο αιώνων η απονομή του δικαίου αντιμετωπίζεται ως προεχόντως διανοητική δραστηριότητα και ως τέτοια καταβάλλεται προσπάθεια να οργανωθεί επί τη βάσει επιστημονικής μεθόδου. Η ενδεικνυόμενη μέθοδος που προτείνεται δεν είναι μία. Η ΕΣΔι διαπνέεται από ένα συγκεκριμένο μεθοδολογικό πρότυπο; Υιοθετεί κάποια από τις προτεινόμενες μεθόδους δικανικής ερμηνείας και εφαρμογής του δικαίου κατά τη διδασκαλία των δικαιϊκών κλάδων που περιλαμβάνει στο κατ’ έτος πρόγραμμα σπουδών της; Η Σχολή δεν υιοθετεί μεθοδολογικά πρότυπα. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο λαμβανομένου υπόψη του μεγάλου αριθμού διδασκόντων και μάλιστα διαφορετικών προελεύσεων (δικαστές, καθηγητές ΑΕΙ κ.ά.). Εκείνο που επιδιώκεται ως γενικότατο πλαίσιο είναι ο υποψήφιος δικαστής να προσεγγίζει τις υποθέσεις με τη χρήση νομικών εργαλείων και τεχνικών. Η προσέγγιση αυτή περιορίζει τον άκρατο υποκειμενισμό, που οδηγεί πολλές φορές σε αυθαίρετες κρίσεις, και ταυτόχρονα αμβλύνει την επενέργεια εμμονών, στερεοτύπων και ιδεολογικών αγκυλώσεων, οι οποίες θολώνουν την κρίση του δικαστή. Αυτό το γενικότατο πλαίσιο προσπαθούμε να το μεταδώσουμε μέσω των μαθημάτων αλλά και μέσω των ημερίδων που έχουν ως ειδικό αντικείμενο τη μεθοδολογία. — Ως προς την διδακτική αξία των ημερίδων και διημερίδων ισχύουν, από πλευράς μου, όσα είπα πιο πριν. Το ζητούμενο δεν είναι μόνο να έρθει ο μεθοδολόγος του δικαίου στην αίθουσα διδασκαλίας, να πει τα δικά του και να αποχωρήσει. Το ζητούμενο είναι, το σύνολο της ύλης του θετικού δικαίου που διδάσκεται στην ΕΣΔι να διδαχθεί με μεθοδολογική αυτοσυνειδησία εκ μέρους των διδασκόντων. Δεν είναι ακριβώς έτσι, διότι όλοι αυτοί οι συνάδελφοι από το πανεπιστήμιο, οι οποίοι έρχονται και θα έρθουν να διδάξουν μεθοδολογία του δικαίου, έχουμε συνεννοηθεί μαζί τους και ο τρόπος προσέγγισης των ζητημάτων γίνεται μέσω χαρακτηριστικών παραδειγμάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι στην πιο πρόσφατη ημερίδα για μεθοδολογία ο κ. Π. Σούρλας για την τελολογική ερμηνεία του δικαίου μίλησε μέσω παραδειγμάτων, ο κ. Κ. Σταμάτης μέσω παραδειγμάτων για το φορολογικό δίκαιο και ο κ. Α. Τάκης μέσω παραδειγμάτων για την αρχή της αναλογικότητας. Μέσω των ανωτέρω θεματικών καλύφθηκαν περισσότεροι τομείς του δικαίου. — Πώς διδάσκονται οι σπουδαστές την τεχνική να εκφέρουν, ως μελλοντικοί ερμηνευτές-εφαρμοστές του δικαίου, δικανικές κρίσεις, που δεν απηχούν, κατά τρόπο ανεπεξέργαστο ή ανεπίγνωστο, τις υποκειμενικές τους αντιλήψεις περί την έννοια των κανόνων δικαίου, τους οποίους κάθε φορά καλούνται να εφαρμόσουν στις ενώπιόν τους επίδικες υποθέσεις; Εδώ θα έλεγα ότι βρίσκεται η ουσία του δικαιοδοτικού έργου, δηλαδή πώς ερμηνεύεις το δίκαιο, πώς προσεγγίζεις τις υποθέσεις, πόσο ορθολογικά βλέπεις τα πράγματα. Δηλαδή να μάθουν ότι ως επαγγελματίες, ως δικαστές πρέπει να ενεργούν με ορθολογικά κριτήρια, αντικειμενικά, και όταν διαφωνούν με την υφιστάμενη νομολογία να διαθέτουν επιχειρήματα και να εισάγουν θεμελιωμένες νέες σκέψεις. Αυτό το κομμάτι είναι το πιο δύσκολο. Αυτό το στοίχημα είναι πολύ μεγάλο και οι καρποί του δεν φαίνονται αμέσως. Πρακτική δικαστηριακή εκπαίδευση: πόση και πώς;— Κρίνετε λοιπόν απαραίτητη την επιμήκυνση του χρόνου σπουδών στην ΕΣΔι; Θα ήμουν υπέρ μιας λελογισμένης αύξησης. Θα ήθελα ένα πλήρες 12μηνο μέσα στη Σχολή, δηλαδή να αρχίζει τον Φεβρουάριο και να τελειώνει τον επόμενο Φεβρουάριο και να προστεθεί και άλλο ένα διάστημα πρακτικής άσκησης. Με άλλα λόγια δηλαδή θα μπορούσε να υπάρξει μια αύξηση ενός τετραμήνου. — Θα μπορούσε να είναι ετήσια ή διετής, κατά τρόπο με τον οποίο εργάζονται στο Συμβούλιο της Επικρατείας οι δικαστές του της πρώτης βαθμίδας, οι Εισηγητές, οι οποίοι δεν ανεβαίνουν στην έδρα, εργάζονται εφ’ όλης της απέραντης ύλης του Δικαστηρίου, και ως βοηθοί Εισηγητές επικουρούν τους δικαστές της ανώτατης βαθμίδας, τους Συμβούλους της Επικρατείας. Είναι η πιο εντατική, η καλύτερη δυνατή άσκηση, στην οποία μπορεί να υποβληθεί νομικός στη χώρα μας. Αυτό θα μπορούσε να μεταφερθεί, με τις αναγκαίες προσαρμογές, και στα πρωτοδικεία της πολιτικής / ποινικής και της διοικητικής Δικαιοσύνης. Μια τέτοια διαρρύθμιση της δικαστηριακής πρακτικής άσκησης θα αφήσει ελεύθερο περισσότερο χρόνο για τις σπουδές εντός της ΕΣΔι. Σερ Σίντνεϊ Νόλαν, Η δίκη, 1970-71, μεταξοτυπία σε χαρτί, 47,9 x 63,8 cm. Να σας θυμίσω το άρθρο 88 του Συντάγματος το οποίο προβλέπει σε ειδική διάταξη ότι η εκπαιδευτική και δοκιμαστική περίοδος των δικαστών μπορεί να εκτείνεται μέχρι και τρία χρόνια. Και έχω κάνει και μια πρόταση, την οποία την έχω γράψει μάλιστα, πρόκειται να δημοσιευτεί σε ένα άρθρο μου ότι θα μπορούσε να είναι 18μηνη η εκπαίδευση στη Σχολή και το επόμενο 18μηνο να είναι δόκιμοι δικαστές και μετά από αυτά τα τρία χρόνια να κρίνει το δικαστικό συμβούλιο αν είναι κατάλληλοι για δικαστές ή εισαγγελείς. Και κατά το στάδιο της δικαστηριακής πρακτικής άσκησης η ΕΣΔι δεν θα απουσιάζει. Για παράδειγμα, στον δόκιμο δικαστή η ΕΣΔι παρέχει υποστήριξη με σεμινάρια και ημερίδες, συνεργάζεται με δικαστές που παρακολουθούν την πορεία του. Έχει εκπαιδευτές η ΕΣΔι, με τους οποίους συνεργάζεται για να δει πώς προχωρεί η εκπαίδευση των δοκίμων. Ποιο είναι το πρόβλημα όμως; Μην ξεκινάμε με δεδομένο το Συμβούλιο της Επικρατείας που έχει μια παράδοση στη συνύπαρξη διαφορετικών γενεών δικαστών. Πρέπει να σκεφτούμε τι γίνεται στα διοικητικά και στα πολιτικά πρωτοδικεία. Εκεί, απ’ ό,τι μαθαίνω, είναι τέτοιος ο φόρτος εργασίας και τέτοιες οι συνθήκες πιεστικής δουλειάς που είναι πιθανότατο αυτοί οι νεαροί δικαστές, οι οποίοι θα τοποθετηθούν στα δικαστήρια αυτά, να μην έχουν ουσιαστικά εκπαιδευτές, πραγματικούς εκπαιδευτές. Διότι οι πρωτοδίκες ή οι πρόεδροι πρωτοδικών, οι οποίοι είναι φορτωμένοι με απίστευτο αριθμό υποθέσεων, δεν θα έχουν τον χρόνο στην πραγματικότητα να ασχοληθούν μαζί τους και θα είναι για αυτούς ένα επιπλέον βάρος. — Νομίζω ότι η περίπτωση του Συμβουλίου της Επικρατείας μπορεί να αποτελέσει εκπαιδευτικό πρότυπο προς μίμηση με τις αναγκαίες προσαρμογές στη δομή και στις λειτουργικές ανάγκες των πρωτοβάθμιων πολιτικών / ποινικών και διοικητικών Δικαστηρίων της χώρας. Εμένα η δική μου ιδέα και σκέψη είναι ότι η ΕΣΔι θα πρέπει στο μέλλον να έχει ένα δίκτυο εκπαιδευτών σε ολόκληρη την Ελλάδα. Να είναι απόφοιτοι της Σχολής (άλλωστε τώρα πια σχεδόν όλοι οι δικαστές των χαμηλότερων βαθμών έχουν αποφοιτήσει από τη Σχολή), να επιλέγονται από τη Σχολή, μετά την υποβολή αιτήσεων, να υπηρετούν σε ολόκληρη τη χώρα και να επιβλέπουν τους δόκιμους δικαστές σε συνεχή επικοινωνία με την ΕΣΔι, η οποία λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα για μια σωστή δοκιμαστική υπηρεσία 18μηνης διάρκειας. Η χαμένη υπόληψη της Ελληνικής Δικαιοσύνης— Κύριε Πικραμένε, σήμερα η ελληνική κοινωνία είναι πάρα πολύ δυσαρεστημένη από την Ελληνική Δικαιοσύνη, εν μέρει δικαίως, εν μέρει αδίκως. Συμμερίζεστε αυτή τη διαπίστωση; Βεβαίως. — Αυτή τη δυσαρέσκεια πώς μπορεί να την «επεξεργαστεί» η ΕΣΔι, πώς μπορεί να την «περάσει» στους σπουδαστές της, ώστε αυτοί, οι αυριανοί δικαστές της χώρας, να συναισθανθούν την δυσαρέσκεια αυτή, τη δυσφορία από την αναποτελεσματική λειτουργία του δικαστικού συστήματος, από το συντεχνιακό πνεύμα που εν πολλοίς υπάρχει και στις τάξεις των δικαστικών λειτουργών. Μπορεί, στο μέτρο του δυνατού, η Σχολή να αποκαταστήσει στο πρόσωπο των μελλοντικών δικαστών την λίγο-πολύ χαμένη υπόληψη της Ελληνικής Δικαιοσύνης; Πρέπει να σας πω ότι στην πρώτη ομιλία μου προς τους σπουδαστές, οι οποίοι ήταν 207 φέτος, η μεγαλύτερη σειρά στην 20ετή πορεία της Σχολής, αυτά τα θέματα τους τόνισα. Τη σχέση της κοινωνίας με τη Δικαιοσύνη, το τι περιμένει η κοινωνία από εμάς ιδίως σε περιόδους κρίσης, τους τόνισα ότι εισέρχονται σε ένα χώρο που δεν πρέπει να τον βλέπουν ως ένα χώρο προνομίων. Δηλαδή ότι έχουν έναν υψηλότερο μισθό και ότι είναι σε μια θέση προβεβλημένη και ασφαλή. Πρέπει να βλέπουν την άσκηση του δικαστικού λειτουργήματος πολύ σοβαρά, να αντιλαμβάνονται ότι η κοινωνία περιμένει πολλά από την άσκηση της καθημερινής τους εργασίας, από την έκδοση αποφάσεων και από την εν γένει παρουσία τους. Αυτές είναι σκέψεις τις οποίες έχω παρουσιάσει σε πολλές συναντήσεις. — Είναι αρκετό να το λέτε μόνον εσείς; Όχι, δεν είναι αρκετό να το λέω μόνο εγώ. Για αυτό νομίζω ότι η διεύθυνση της ΕΣΔι δίνει τον τόνο με ποικίλες αφορμές και οι διδάσκοντες πρέπει να επιμένουν στα ζητήματα αυτά, στο πλαίσιο της διδασκαλίας τους, χρησιμοποιώντας πρόσφορους τρόπους. Νομική παιδεία, πολιτική, κοινωνία και κράτος— Ας επανέλθουμε στο πάντοτε μείζον θέμα του περιεχομένου μιας εκπαίδευσης, ενός προγράμματος σπουδών. Μετά τη μεταπολίτευση, διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, όπως οι Δ. Ευρυγένης, Αρ. Μάνεσης, Δ. Τσάτσος και άλλοι, τόνιζαν ξανά και ξανά, και κατέγραψαν σε σημαντικά κείμενά τους ότι τα περί πολιτικής ουδετερότητας, «απολιτικότητας», της νομικής επιστήμης και της νομικής παιδείας είναι φενάκη. Συμμερίζεστε τη θέση αυτή; Συμφωνώ απολύτως, διότι η νομική επιστήμη ασχολείται κατά βάση με την ερμηνεία των κανόνων δικαίου, η οποία είναι μια σύνθετη πνευματική εργασία όπου αντανακλάται ο εσωτερικός κόσμος του νομικού, η πολιτική και κοινωνική ιδεολογία του, οι θέσεις και απόψεις του για τον κόσμο και ιδιαίτερα η στάση του απέναντι στις κοινωνικές συγκρούσεις, στην πολιτική αντιπαράθεση, στην οικονομική ανισότητα. Μέσα σ’ αυτό το έντονα συγκρουσιακό περιβάλλον, ιδίως σε περιόδους βαθιάς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, ο δικαστής καλείται να ερμηνεύει κανόνες δικαίου που ρυθμίζουν πολύ σημαντική ύλη για την κοινωνία και αναπόδραστα μέσα από τις αποφάσεις του αναδεικνύεται και η δική του ιδεολογία για τον κόσμο και τα μεγάλα προβλήματα της εποχής. — Τι σημαίνει η αλήθεια αυτή για την ΕΣΔι, για τη νομική παιδεία που παρέχει στους μέλλοντες δικαστές της χώρας; Επηρεάζει το περιεχόμενο του προγράμματος σπουδών; Η Σχολή, σύμφωνα με όσα έχω εκθέσει μέχρι τώρα, προσπαθεί να προσφέρει στους σπουδαστές ένα πρόγραμμα σπουδών στο οποίο έχουν τη θέση τους, με τρόπο σταθμισμένο ανάλογα και με τα χρονικά όρια της φοίτησης, περισσότεροι κλάδοι των κοινωνικών επιστημών. Οι ημερίδες, οι διαλέξεις, τα σεμινάρια με επιστήμονες και διανοούμενους που δεν προέρχονται μόνο από τον χώρο της νομικής αλλά και από άλλους κλάδους της επιστήμης, στην πραγματικότητα αποσκοπούν στην ανάδειξη της στενής σύνδεσης των κανόνων δικαίου με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και επομένως στη δημιουργία δικαστών με συνείδηση της αποστολής και του ρόλου τους στο πλαίσιο της κοινωνίας και της πολιτείας. — Ο Γεώργιος Κουμάντος έγραψε το 1976 ότι «η ύλη της νομικής επιστήμης είναι ο κανόνας δικαίου και η κοινωνική πραγματικότητα», γι’ αυτό και –με τα λόγια του Γ. Κουμάντου και πάλι– «τα ανοίγματα (…) της νομικής επιστήμης στη φιλοσοφία και την κοινωνιολογία (…) φανερώνουν την αληθινή κοινωνική λειτουργία της νομικής επιστήμης». Προσυπογράφετε αυτήν την επιστημολογικού χαρακτήρα απόφανση; Ασφαλώς, συμφωνώ και προσυπογράφω. — Η παραδοχή του κοινωνικού χαρακτήρα, πλάι στον κανονιστικό, της νομικής επιστήμης, δηλαδή της νομικής γνώσης, ασκεί επιρροή στο περιεχόμενο της παρεχόμενης από την ΕΣΔι νομικής κατάρτισης στους μέλλοντες δικαστές της χώρας; Απάντησα ήδη με αυτά που προανέφερα για το πρόγραμμα σπουδών. Να τονίσω στο σημείο αυτό πάντως ότι τα ζητήματα που έχετε θέσει, απαιτούν την εγρήγορση και το ενδιαφέρον και των ίδιων των σπουδαστών. Η Σχολή προσφέρει αυτά που μπορεί στο πλαίσιο του προγράμματός της, αλλά εδώ χρειάζεται και οι σπουδαστές να επεξεργασθούν τα ερεθίσματα που προσλαμβάνουν, με προσωπικό στοχασμό, μελέτη και συζήτηση, πέραν του ωραρίου και των υποχρεώσεων της Σχολής. Είναι αναγκαίο να αυτενεργήσουν και να μην έχουν μια στενά «μαθητική» αντίληψη για τη φοίτηση. — Ο Ιωάννης Μανωλεδάκης έγραψε το 1988 ότι «αν δικαστές βλέπουν το έργο τους σαν άσκηση ενός τμήματος της κρατικής εξουσίας, η ανεξαρτησία τους είναι (…) χαμένη “εξ ορισμού”. Αν το δουν, όμως, (…) ως προάσπιση της ελευθερίας των πολιτών, ως φραγμό στην αυθαιρεσία της κάθε μορφής και προέλευσης εξουσίας (…) τότε θα έχουν πετύχει (…) την ανεξαρτησία τους μέσα στην ίδια τους τη συνείδηση». Κύριε Πικραμένε, η θέση αυτή σας βρίσκει σύμφωνο; Επιτρέψτε μου, πριν απαντήσετε, να αναρωτηθώ φωναχτά: ο δικαστής δεν ασκεί ένα «τμήμα της κρατικής εξουσίας»; Δεν πρέπει να λησμονεί ότι είναι κρατικός λειτουργός και δεν πρέπει να εμφορείται από την πεποίθηση ότι ως καλός κρατικός λειτουργός –φυσικά με τα ιδιάζοντα γνωρίσματα του δικαστικού λειτουργού ειδικότερα– δεν μπορεί παρά να είναι και καλός δικαστής; Είναι πράγματι ιδιαίτερη η θέση του δικαστή σε σχέση με το κράτος, διότι το υπηρετεί με το να ελέγχει τις επιλογές του και έχοντας μάλιστα τη δύναμη να τις κηρύξει αντισυνταγματικές και άρα ανίσχυρες. Είναι μια πολύ δύσκολη ισορροπία και μια διαρκής άσκηση σε προσωπικό επίπεδο να είσαι μέρος της κρατικής εξουσίας και ταυτόχρονα να προασπίζεις τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου, με εντιμότητα, ευθυκρισία και με τον απαραίτητο οπλισμό σε γνώσεις και ήθος. Γι’ αυτό ο δικαστής πρέπει να διαθέτει χαρακτηριστικά στοχαστή. Φρουροί που δεν φρουρούν, φύλακες που δεν φυλάνε. Το κράτος δικαίου σε κίνδυνο— Έχει παρατηρηθεί από πολλούς, πολλές φορές, η αδράνεια των ελληνικών δικαστικών Αρχών, των ex officio φρουρών του κράτους δικαίου, απέναντι στην ναζιστικού τύπου κακουργηματική βία που ενέσκηψε στη χώρα τα τελευταία πολλά χρόνια. Η ποινική δίωξη που με βαρύτατες κατηγορίες ασκήθηκε κατά της ηγεσίας και μελών της Χρυσής Αυγής κατέστησε την αδράνεια αυτή περισσότερο κι από έκδηλη, την κατέστησε κραυγαλέα, στο μέτρο που η ποινική δίωξη ασκήθηκε κατόπιν πρωτοβουλίας της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Η εν λόγω αδράνεια έχει εκθέσει την Ελληνική Δικαιοσύνη στην βαριά μομφή ότι ολιγώρησε ασυγχώρητα να προστατεύσει και να διαφυλάξει τα μείζονα αγαθά του δημοσίου βίου και της έννομης τάξης, και ότι είναι επιλήσμων τής κατά το Σύνταγμα αποστολής της. Πέραν αυτών, αλλά όχι ασχέτως προς αυτά, παρατηρείται, από πολλούς, ότι στην Ελληνική Δικαιοσύνη έχουν κάνει την εμφάνισή τους εθνοκεντρικές, ξενοφοβικές και θρησκόληπτες ιδέες που προσβάλλουν αυτόν τον ίδιο τον φιλελεύθερο χαρακτήρα του Συντάγματός μας. Όσο και αν οι ιδέες αυτές δεν έχουν κατισχύσει κατά κράτος στις τάξεις των ελλήνων δικαστικών και εισαγγελέων, η εμφάνισή τους σε δικαστικές αποφάσεις και εισαγγελικές διώξεις κρούει ηχηρότατα τον κώδωνα του μεγάλου κινδύνου που απειλεί κεφαλαιώδους σημασίας έννομα βιοτικά αγαθά, μερικά από τα οποία έχουν πληγεί ανεπανόρθωτα στο πρόσωπο συμπολιτών και συνανθρώπων μας. Δεν νομίζετε, κ. Πικραμένε, ότι η ΕΣΔι βαρύνεται με το καθήκον να οπλίσει τους έλληνες δικαστές και εισαγγελείς που πέρασαν από τα θρανία της με ό,τι απαιτείται –θάρρος, ήθος, φρόνημα και γνώσεις– για να κρατήσουν τις ιδέες αυτές μακριά από την Ελληνική Δικαιοσύνη, μακριά από την ελληνική κοινωνία; Όλα αυτά που αναφέρετε είναι αυτονόητα. Η Σχολή οφείλει να τα μεταφέρει στους σπουδαστές με όλες τις δυνάμεις που διαθέτει και με όλες τις δυνατότητες που έχει, γιατί συνδέονται εν τέλει με την ίδια την ύπαρξη της δημοκρατίας, με τα ατομικά δικαιώματα, με τις ελευθερίες του πολίτη, του ανθρώπου. Καινοφανείς συνδικαλιστικές νοοτροπίες και πρακτικές παλαιού τύπου— Στα τέλη του 2012 με αρχές του 2013 πολύ μεγάλος αριθμός δικαστών της πολιτικής και διοικητικής Δικαιοσύνης απήργησαν, κατά παράβαση της σαφούς συνταγματικής διατάξεως του άρθρου 23 παρ. 2, η οποία ορίζει ότι «απαγορεύεται η απεργία με οποιαδήποτε μορφή στους δικαστικούς λειτουργούς….». Η συντριπτική πλειονότητα των απεργών δικαστών ήταν πρωτοδίκες - απόφοιτοι της ΕΣΔι. Αυτό το αλγεινό προηγούμενο, κ. Πικραμένε, θέτει επιτακτικά το ερώτημα: τι είδους νομική παιδεία παρέχει εν τέλει η ΕΣΔι και τι είδους συνείδηση περί θεσμών δημιουργεί στους σπουδαστές της, τουτέστιν στους αυριανούς δικαστές και εισαγγελείς της χώρας. Είπα και προηγουμένως ότι μέσα από το πρόγραμμα σπουδών εκείνο που επιδιώκεται είναι η ανάδειξη ενός μοντέλου δικαστή που βλέπει το λειτούργημά του όχι ως ένα χώρο προσωπικών προνομίων, αλλά διαρκούς προσφοράς στην κοινωνία. Επίσης, δεν θέλουμε την αναπαραγωγή, τόσο από την διεύθυνση όσο και από τους διδάσκοντες, «φιλοδικαστικών» αντιλήψεων παλαιοσυνδικαλιστικού τύπου που θέτουν τον δικαστή στο επίκεντρο με την προβολή συντεχνιακών αιτημάτων. Με άλλα λόγια, η Σχολή δείχνει την κατεύθυνση, αλλά αυτό από μόνο του δεν αρκεί. Μη ξεχνάμε ότι οι δικαστές διανύουν, κατά κανόνα, μακρά σταδιοδρομία στο σώμα και σ’ αυτό το μεγάλο χρονικό διάστημα διαμορφώνουν άποψη για τα θέματα που τους αφορούν και για τον τρόπο δράσης ιδίως σε οικονομικού περιεχομένου αιτήματα. Επομένως, η εκπαίδευση που παρέχει η Σχολή στην αρχή της σταδιοδρομίας ενός δικαστή δεν είναι αρκετή από μόνη της για να αποτρέψει άστοχες κινήσεις. Είναι ευρύτερο το ζήτημα και αφορά την εν γένει λειτουργία του σώματος καθώς και τη στάση των συνδικαλιστικών ενώσεων. ************ Ο Μιχάλης Ν. Πικραμένος γεννήθηκε το 1960. Σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες. Είναι απόφοιτος του Τμήματος Διοικητικής Δικαιοσύνης της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης. Το 1991 αναγορεύθηκε διδάκτορας από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετεκπαιδεύτηκε στο συγκριτικό δημόσιο δίκαιο και στα δικαιώματα του ανθρώπου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Σταδιοδρομεί στο Συμβούλιο της Επικρατείας από το 1989, ενώ από το 2011 είναι Σύμβουλος Επικρατείας. Το 2008 εξελέγη λέκτορας του διοικητικού δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου από το 2013 είναι επίκουρος καθηγητής. Από το 2013 είναι, επί τριετή θητεία, Διευθυντής της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών. Έχει συγγράψει άρθρα και μελέτες στα πεδία του δικαίου των διοικητικών πράξεων, της διοικητικής δικονομίας, του δικαίου της διοικητικής οργανώσεως του κράτους, του συνταγματικού δικαίου κ.ά. Βιβλία του, μεταξύ άλλων, είναι: Η δικαστική ανεξαρτησία στη δίνη των πολιτικών κρίσεων. Από τον εθνικό διχασμό στο δικτατορικό καθεστώς της 21.4.1967 (2002), Όψεις της διοικητικής οργάνωσης του κράτους μετά τον Καλλικράτη (2012), Η αιτιολογία των διοικητικών πράξεων και ο ακυρωτικός δικαστικός έλεγχος (2012).

Η εκπαίδευση των δικαστών: ζήτημα παιδείας

Σύνδεση