Υπέρ πατρίδος, λόγος επιμνημόσυνος και παραμυθητικός

«Ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μαυλό μας» Γ. Σεφέρης, «Τελευταίος σταθμός» «Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί» Γ. Σεφέρης, «Μνήμη, Α΄» Αν και ο τίτλος της πρόσφατης συλλογής των πεζών του Λεύκιου Ζαφειρίου (στο εξής Λ.Ζ.) είναι παρμένος, όπως (υπο)σημειώνει και ο συγγραφέας στην έκτη σελίδα του βιβλίου του, από το ποίημα «Η κηδεία του Σαρπηδόνος» του διάσημου Αλεξανδρινού με τη χαρακτηριστική «λοξή ματιά στο μετέωρο βήμα της Ιστορίας» (σ. 26), είναι μάλλον η στοχαστική θλίψη του σεφερικού βλέμματος στα ανθρώπινα πράγματα και δη στην ιστορική μοίρα της Κύπρου, όπως και ολόκληρου του ελληνισμού, αυτή που συνέχει τα κείμενα του συγγραφέα, συστήνοντας ουσιαστικά μια απολογία υπέρ πατρίδος (χωρίς, φυσικά, ίχνος ναρκισσιστικών, στενόμυαλων, εμπαθών ή και μισαλλόδοξων «φαιών» -ισμών)· μια απολογία, βέβαια, η οποία αναπόφευκτα καταλήγει να γίνει ένας λόγος περί τραύματος, μνήμης και πένθους. Στην εκτίμηση αυτή για την (σεφερικών καταβολών) ιστορική προοπτική του Λ.Ζ., καθώς και για την κεντρική θέση που επέχουν σε όλη τη συλλογή οι έννοιες της εξορίας και της περιπλάνησης, της αναζήτησης και του νόστου δεν συντείνουν μόνον (ή τόσο) οι ευθείες αναφορές σε ποιήματα του Σεφέρη, όπως στον «Γυρισμό του ξενιτεμένου» ή στο Μυθιστόρημα (πβ. σ. 148)· είναι περισσότερο αυτό το αίσθημα του κενού που διακατέχει τον συγγραφέα, όταν έρχεται σε επαφή με ένα άχρονο παρόν επιβεβλημένης λήθης και διατεταγμένης αμνησίας, καθώς περιδιαβαίνει στις κατεχόμενες πόλεις και στα χωριά του νησιού (κατεξοχήν, μάλιστα, στην Αμμόχωστο και στην Καρπασία). Ο συγγραφέας δείχνει, έτσι, να συμμερίζεται τη σεφερική (ή και αισχυλική) απορία γι’ αυτόν τον «αόρατο μηχανισμό», που επιμένει να «καταστρέφει ακόρεστα ό,τι θα θύμιζε τον κόσμο της Κύπρου», ενώ «ο χρόνος σαν να έχει γυρίσει σελίδα και χαράσσει βαθιά τα πρόσωπα, το τοπίο γύρω, τους τάφους και τ’ αγάλματα.» (σ. 177) Μπροστά στην τραγωδία αυτή, στη «νέμεση», αν θέλετε, της Ιστορίας, αποτέλεσμα ποικίλων «ύβρεων», δικών μας και ξένων (που δεν παρασιωπούνται πάντως στο βιβλίο), ο αφηγητής αισθάνεται πράγματι δέος, «έλεον και φόβον», χωρίς όμως να επέρχεται, κατά τη γνώμη μου, η αναμενόμενη «κάθαρσις». Η «μετέωρη θλίψη της Ιστορίας» σαν να πλανάται στην ατμόσφαιρα και να διαποτίζει τα άψυχα και τα έμψυχα και, διαρκώς παρούσα, να στοιχειώνει τον ύπνο και τον ξύπνιο του αφηγητή, να του τρώει τα σωθικά και να τον γεμίζει με εφιάλτες που παραπέμπουν σε εικόνες μιας απέραντης, «έρημης χώρας». Ο καημός της πατρίδας, η ανυπόφορη διπλή σκλαβιά στον τούρκο κατακτητή και στον τύραννο φόβο, η αίσθηση της βασανιστικής απώλειας όλων όσων δίνουν νόημα και κίνητρο στην ύπαρξή μας, η υποψία (αν όχι η βεβαιότητα) της «τελεσίδικης» και ανέκκλητης καταστροφής είναι τόσο έντονα αποτυπωμένα σε όλα σχεδόν τα κείμενα (ακόμη και σε αυτά που διαδραματίζονται στο αφιλόξενο Λονδίνο ή σε ένα άγνωστο χωριό κοντά στο Σέφιλντ), ώστε μαζί με τον αφηγητή (και γιατί όχι, τον ίδιο τον συγγραφέα, εφόσον κατά κανόνα έχουμε να κάνουμε με έκδηλα αυτοβιογραφικές μαρτυρίες-καταθέσεις) να σου έρχεται «να κλάψεις και μια πίκρα για όλα αυτά να σου “τρώει γιαγκίνι το κορμί και την ψυχή μαράζι”» (σ. 34). Πρόκειται για τις περιπτώσεις των αδικαίωτων εγκλωβισμένων (του τετράχρονου Ζαχαρία και της μητέρας του, της κυρίας Δάφνης, ή της σπαρακτικής κυρίας Παναγιώτας), των χαμένων παλικαριών της ΕΛΔΥΚ και των γονιών τους που συναντώνται κάθε χρόνο στον Τύμβο της Μακεδονίτισσας, της ανώνυμης υπέργηρης μάνας μπροστά στο φέρετρο του αναγνωρισμένου με τη μέθοδο του DNA γιου της, αλλά και του τουρκοκύπριου Σαλί από την Αλαμινό με τα δολοφονημένα αδέλφια του, του βρετανού Τζέημς στο Αφγανιστάν… Λίγο-πολύ, οι ιστορίες του βιβλίου είναι ιστορίες τέτοιων τραυμάτων, που δίνουν τον τόνο αυτό της διάχυτης μελαγχολίας, σκιάζοντας χρώματα και διαθέσεις, σαν να μην είναι η Κύπρος νησί του γελαστού ήλιου, της αιθρίας, του φωτός, αλλά μια «δυστοπία», όπου το παρελθόν εισβάλλει εμμονικά και συμπλέκεται διαρκώς με το παρόν. Για τον λόγο αυτό, εξάλλου, καταργείται κάθε έννοια (χρονικής και αφηγηματικής) γραμμικότητας, τα χρονικά επίπεδα συμφύρονται και συγχέονται, ενώ οι «αναχρονίες», και κυρίως οι «αναδρομές»/ «αναλήψεις» (με αφηγηματολογικούς όρους) καθίστανται ο κανόνας. Η σύγχρονη Ιστορία –ιδιαίτερα της Κύπρου– κατά τον «σύντομο» εικοστό αιώνα, αυτή η καθημαγμένη «μεγάλη αφήγηση» θα θρυμματιστεί σε ψηφίδες (κατά το πρότυπο, ίσως, του «θρυμματισμένου προσώπου» (σ. 153) μιας πατρίδας ακρωτηριασμένης και ανάπηρης, «στις γάζες»), οι οποίες και θα διασπαρούν με τη σειρά τους στα αφηγήματα του βιβλίου, αδιάφορα από τη χρονολογική τους διάταξη, ιεράρχηση ή αλληλουχία, έστω και αν, καθώς θα σφηνώνονται, θα παρεμβάλλονται ή θα παρεισφρέουν σαν από τύχη μέσα στις «μικρές αφηγήσεις» των προσώπων θα φαντάζουν κάποτε ασήμαντες λεπτομέρειες για τους αμύητους στο εξελισσόμενο δράμα του νησιού – και του κόσμου. Γιατί ο πόνος δεν είναι μόνο δικό μας «προνόμιο»· η υπόθεση, για παράδειγμα, των αγνοούμενων και η προσπάθεια διακρίβωσης της τύχης τους εκ μέρους των συγγενών τους δεν διαφέρει καθόλου από τις αναζητήσεις σε ομαδικούς τάφους των θυμάτων του ισπανικού Εμφυλίου ή, ακόμη, από τη μακάβρια ανάσυρση σκελετών κατά την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης από τους βομβαρδισμούς των Συμμάχων πόλης της Δρέσδης ύστερα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Λ.Ζ. φροντίζει να μας υπενθυμίζει διακριτικά πόση απίστευτη βαρβαρότητα συσσωρεύτηκε στον αιώνα που μας πέρασε και με τον τρόπο αυτό, ίσως, να δίνει και μια άλλη διάσταση, μια άλλη πνοή, στο σύνθημα «Δεν ξεχνώ», που εξακολουθεί να φιγουράρει ξεθωριασμένο στα τετράδια των παιδιών των δημοτικών σχολείων της Κύπρου… Μίλησα προηγουμένως για αυτοβιογραφικότητα και δεν χωρεί αμφιβολία ότι όλες οι ιστορίες του βιβλίου βασίζονται σε (ή αντλούν από) προσωπικές εμπειρίες, βιώματα και ακούσματα του συγγραφέα, από τα μαθητικά και φοιτητικά του χρόνια έως και την κορύφωση της εκπαιδευτικής του σταδιοδρομίας στο Γυμνάσιο του κατεχόμενου Ριζοκαρπάσου την περίοδο 2003-2006. Ωστόσο, η αυτοβιογραφικότητα αυτή δεν είναι συχνά παρά το άλλοθι: το «εγώ» του αφηγητή (αυτόπτη, αυτήκοου ή και πρωταγωνιστή) συνήθως δεν ενδιαφέρεται να επικεντρωθεί στο δικό του δράμα, να αφηγηθεί μια προσωπική του ιστορία, αλλά να «ανοίξει» προς τους άλλους, να τους «αγκαλιάσει», να τους οικειωθεί, να τους παραχωρήσει τον λόγο και να τους προσφέρει την ισοτιμία ή την ισηγορία, που τόσο βάναυσα τους στέρησαν κάποιοι ή, αν προτιμάτε, οι αδυσώπητες βουλές της Ιστορίας· εξ ου και οι τόσες αφηγήσεις μέσα στις αφηγήσεις, ό,τι οι περισπούδαστοι της αφηγηματολογίας ονομάζουν «εγκιβωτισμούς» – για μας περισσότερο, ένα σμίξιμο λόγων, φωνών, αναμνήσεων, ψυχών. Ως εκ τούτου, δεν είναι λίγα τα αφηγήματα όπου ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής λειτουργεί ως ρεπόρτερ, καταγράφοντας και αποδίδοντας με σεβασμό και αίσθημα ευθύνης ό,τι του εμπιστεύτηκαν οι αφανείς «άλλοι» της Ιστορίας, περνώντας ο ίδιος σε δεύτερο πλάνο, πάντα όμως μέσα από μια συμ-παθητική (δηλαδή συμπάσχουσα και όχι ουδέτερη) σκοπιά. Τα συγγραφικά αυτοσχόλια που αναστοχάζονται αυτό το «παλίμψηστο» της αφήγησης, προδίδοντας συνάμα την κυρίαρχη προοπτική της βιωματικής προσέγγισης, της συμμετοχής και της ενσυναίσθησης, αποδεικνύουν πόσο συνειδητά γίνεται αυτή η μίξη, αυτή η «αποκέντρωση», το πέρασμα δηλαδή από το «εγώ» στο «εσύ» και η επιβεβαίωση του σεφερικού (και πάλι) στίχου «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας». O περιπλανώμενος αφηγητής του Λ.Ζ. –ένας οδοιπόρος, παρατηρητής και στοχαστής με βλέμμα εξεταστικό, ένας κυνηγός του αυθεντικού, του λησμονημένου, του αδιόρατου– είναι κατά κύριο λόγο, λοιπόν, ένας συλλέκτης αναμνήσεων και αφηγήσεων, ένας σύγχρονος flâneur, όπως θα τον ήθελε ένας Bάλτερ Mπένγιαμιν. Δεν χρειάζεται, βέβαια, να επιμείνει κανείς πολύ στη (σχεδόν αυτονόητη) παρατήρηση ότι τα πρόσωπα που τον ενδιαφέρουν, που ελκύουν την προσοχή του ανήκουν όλα στους «παρίες», ποτέ στους προβεβλημένους, στους κοινωνικά αποδεκτούς, στους «επίσημους». Ωστόσο, οι ήρωες του βιβλίου δεν είναι μόνον οι προβληματικοί «άλλοι», οι «σημαδιακοί κι αταίριαστοι», όπως θα τους ονόμαζε ο Παπαδιαμάντης· είναι οι άνθρωποι που διεκδικούν το αυθεντικό σε έναν άφιλο κόσμο και σε μια βάναυση εποχή, και γι’ αυτό αναδεικνύονται σε συνοδοιπόρους και συντρόφους του ίδιου του αφηγητή, που μοιράζεται μαζί τους, πέρα από το αίσθημα της αδελφοσύνης, αυτή τη διαρκή αίσθηση της ξενότητας, όπως επίσης και τη βασανιστική απορία γύρω από τα ακατανόητα παιχνίδια του χρόνου. Σε αυτό το περιβάλλον, ποιος και τι διασώζεται θα αναρωτηθεί κανείς; Πού υπάρχει η ελπίδα, η απαντοχή και η παρηγοριά; Με δεδομένο ότι κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, για τους ναυαγούς της ζωής νησίδες ανακούφισης και κατανόησης, ευσπλαχνίας και ανθρωπιάς, αποτελούν όσοι συμπάσχουν αθόρυβα και ταπεινά, όσοι εξακολουθούν να χαμογελούν ανυπόκριτα και απροσποίητα, όσοι σπεύδουν να δώσουν από το υστέρημά τους, χωρίς να μετρούν κέρδη και ζημίες. Αντίβαρο στη διάχυτη θλίψη συνιστούν, άλλωστε, οι ατέλειωτες υποσχέσεις της απέραντης θάλασσας «για ταξίδια χωρίς κανέναν περιορισμό» (σ. 184), οι ηδονικές μυρωδιές, τα κρίνα και τα γιασεμιά, το θάμβος του έρωτα στο πρόσωπο και το σώμα μιας Μάρως και, κυρίως, τα παιδιά, η φύτρα της νέας ζωής που ξεπροβάλλει (η Νεφέλη, η Αντιγόνη, η Χρυσοβαλάντη, η Μικαέλα, ο Γιαννάκης…). Αξίζει στο σημείο αυτό να μνημονεύσει κανείς, πέρα από τις ευθείες και άμεσες αναφορές του συγγραφέα σε ομότεχνούς του που αποτέλεσαν προφανώς για τον ίδιο σταθερούς συμπαραστάτες και «οδοδείκτες» στην προσπάθειά του να αποκρυπτογραφήσει την βάσανο της ζωής μέσα από την βάσανο της γραφής (πέρα από τον Καβάφη και τον Σεφέρη, στη χορεία αυτή ανήκουν ο Τσέχοφ, ο Καρυωτάκης, ο Παβέζε, ο Μπόρχες, ο Θεοδόσης Νικολάου και κατεξοχήν, βέβαια, οι επτανήσιοι γενάρχες της λογοτεχνίας μας, ο Σολωμός και ο Κάλβος), τους στίχους ενός άλλου αγαπημένου ποιητή του Λ.Ζ., του Νίκου Καρούζου: «Μη με διαβάζετε όταν δεν έχετε/ παρακολουθήσει κηδείες αγνώστων/ ή έστω μνημόσυνα. Όταν δεν έχετε/ μαντέψει τη δύναμη/ που κάνει την αγάπη/ εφάμιλλη του θανάτου.» («Ρομαντικός επίλογος») Οι στίχοι αυτοί αποδίδουν, νομίζω, την ουσία του εγχειρήματος του Λ.Ζ. στη συγκεκριμένη συλλογή των πεζών να θεραπεύσει με τη γραφή τα ατομικά και συλλογικά τραύματα, όλα διαθλασμένα και σφραγισμένα από τις ιδιαίτερες συνθήκες μιας δύσκολης εποχής, αλλά και ταυτόχρονα ενταγμένα σε ένα πλαίσιο κατανόησης, που μας καλεί να τα επεξεργαστούμε με περίσκεψη προς την κατεύθυνση μιας χαμένης ενότητας, μιας αρραγούς εικόνας, και πάντα, φυσικά, της «φιλαλληλίας», μιας αγαπητικής δηλαδή σχέσης, που προϋποθέτει την ανάγκη της συνάντησης με τον εαυτό στο πρόσωπο του άλλου· εξ ου και οι συχνές αναφορές στα παραμύθια (όπως αυτά του Χ. Κ. Άντερσεν) που προσφέρουν ακριβώς αυτή την παραμυθία της «άλλης» βιοτής (πβ. σ. 95, 96, 100). Μήπως, τελικά, πατρίδα μας είναι οι άλλοι;

Υπέρ πατρίδος, λόγος επιμνημόσυνος και παραμυθητικός

Σύνδεση