Η σμίκρυνση του Kαβάφη

Δημήτρης Παπανικολάου, «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι»: ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας, Πατάκη, Αθήνα 2014, σελ. 360 Το βιβλίο του Δημήτρη Παπανικολάου (στο εξής Δ. Π.) επανεξετάζει την καβαφική ομοφυλοφιλία με τη βοήθεια των Σπουδών Φύλου και Σεξουαλικότητας (Gender and Sexuality Studies) στα κοινωνικοϊστορικά συμφραζόμενα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Μεταξύ των άλλων, διερευνά τη σχέση της καβαφικής ομοφυλοφιλίας με τον κοινωνικό έλεγχο της εποχής και στέκεται ιδιαίτερα στην «ποιητική της απόκρυψης» και στο πώς ο Καβάφης διαμόρφωσε μια «συλλογική ομοφυλοφιλική ταυτότητα». Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διασύνδεση της ομοφυλοφιλίας του Καβάφη με τις συζητήσεις περί σεξουαλικότητας στο γύρισμα του αιώνα («σεξολογία» τις αποκαλεί ο Δ. Π.). Για να υποστηρίξει τις θέσεις του, ο Δ. Π. δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στα αναγνωρισμένα ποιήματα και τις λοιπές κατηγορίες ποιημάτων. Στην ανάλυσή του ενσωματώνει την πρόσληψη του Καβάφη από τους ομοφυλόφιλους. Γράφει συγκεκριμένα: «[…] η καβαφική ποίηση χρησιμοποιήθηκε από γενιές ομοφυλόφιλων ανδρών και γυναικών, στη δική τους προσπάθεια να κατανοήσουν και να εκφέρουν έναν λόγο ταύτισης και σεξουαλικής ταυτότητας· κάποιοι από αυτούς, καλλιτέχνες, συγγραφείς, λιγότερο ή περισσότερο δημιουργικοί αναγνώστες, αναφέρθηκαν μάλιστα άμεσα ή έμμεσα και στην εμπειρία αυτή» (σ. 15). Στον βαθμό που το βιβλίο επιχειρεί να προσεγγίσει την καβαφική ομοφυλοφιλία με σύγχρονα εργαλεία είναι ευπρόσδεκτη, όπως και κάθε άλλη επιστημονική εργασία για το ίδιο ή άλλο θέμα, ανεξάρτητα από αν κανείς συμφωνεί ή διαφωνεί με τα πορίσματά της και τον βαθμό της πρωτοτυπίας της. Το πρόβλημα έγκειται στις ερμηνείες και κυρίως στις προεκτάσεις που δίνει ο συγγραφέας, οι οποίες υπηρετούν την παρακάτω κεντρική θέση: η ομοφυλοφιλία του Καβάφη και ο τρόπος που τη διαχειρίστηκε στις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις της εποχής του συνιστούν τη μήτρα της ποίησης και της ποιητικής του. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας φιλοδοξεί να επιβάλει ως εργαλείο ανάγνωσης της καβαφικής ποίησης και ποιητικής μιαν ομοφυλοφιλική κουλτούρα. Την άποψή μου για την ποιητική του Καβάφη την καταθέτω σε άρθρο μου που τιτλοφορείται «Η ποιητική του μεταιχμίου» και θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος του περιοδικού Ποιητική. Εδώ θα περιοριστώ να εξηγήσω γιατί η ως άνω θέση της μελέτης του Δ. Π. είναι αυθαίρετη. Θα ξεκινήσω, όμως, από ένα στοιχείο του βιβλίου που, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ πιο σημαντικό από μιαν αυθαίρετη ερμηνευτική άποψη. Αναφέρομαι στον ισχυρισμό του συγγραφέα ότι οι κριτικοί που κατέθεσαν διαφορετικές απόψεις από τη δική του για την ομοφυλοφιλία και τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη συσκότισαν, απέκρυψαν, παρανόησαν ή διαστρέβλωσαν το αληθινό πρόσωπό του, επειδή κατά τη γνώμη του είναι «συμπλεγματικοί» και κυρίως «ομοφοβικοί». Μάλιστα, ο Δ. Π. ανοίγει σκόπιμα την αφήγησή του με επίθεση εναντίον του Γ. Π. Σαββίδη και του Δ. Ν. Μαρωνίτη, προφανώς επειδή στην αντίληψή του εκπροσωπούν το «αντίπαλον δέος», και συνεχίζει με την εξής προγραμματική δήλωση: Στόχος του [βιβλίου] είναι να αναλύσει την ομοφοβία που μπορεί να δημιούργησε τέτοιες απόψεις στο παρελθόν, αλλά και να δείξει πώς την ακυρώνει, στην πράξη, το ίδιο το καβαφικό έργο […]. Και εδώ και αλλού στο βιβλίο ο συγγραφέας κατασκευάζει «ομοφοβικούς» καβαφιστές. Πιστεύω ότι η εκ μέρους του άσκηση κριτικής που επεκτείνεται πέρα από τον λόγο στα υποτιθέμενα κίνητρα αυτού που τον εκφέρει εκδηλώνει πάθος ασύμβατο με τη νηφαλιότητα που οφείλει να διακρίνει την επιστημονική έρευνα. Θυμίζει περισσότερο πολιτική, πατριωτική ή θρησκευτική σταυροφορία, και έχει δύο στόχους: να στιγματίσει ως ρατσιστικές, και κατά συνέπεια, ύποπτες και αναξιόπιστες τις παλιότερες ερμηνείες και, εικάζω, να αποτρέψει ανάλογες ερμηνείες στο μέλλον ή και κριτικές κατά του βιβλίου του. Επιπλέον, οι κατηγορίες περί ομοφοβίας δημιουργούν ένα κλίμα που δεν μπορεί να διαχειριστεί ούτε ο ίδιος ο συγγραφέας. Πιστεύω ότι η επιστημονική κοινότητα πρέπει να καταδικάσει με μια φωνή τέτοιου είδους πρακτικές, ανεξάρτητα από την κρίση που έχει διαμορφώσει ο καθένας για το περιεχόμενο του βιβλίου. Η παραπάνω στάση έναντι των «παραδοσιακών» κριτικών (ή «φιλολόγων», όπως τους αποκαλεί υποτιμητικά ο Δ. Π.) είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένη με τη φύση της μελέτης του. Εννοώ ότι πρόκειται για μια μελέτη «στρατευμένη» στην υπόθεση της καβαφικής ομοφυλοφιλίας, όπως άλλωστε δηλώνει ο ίδιος ο συγγραφέας στα συμπεράσματα: «Προσπάθησα να πω μια ιστορία που επαναξιώνει τον ομοφυλόφιλο βίο και στην ιστορική στιγμή, και στο έργο, και στην πρόσληψη του Καβάφη» (σ. 302). Το ότι η μελέτη είναι μονόπλευρη, υπερβολική στις (υπο)θέσεις της και με κενά στη συγκρότησή της αποτελεί φυσικό επακόλουθο της στράτευσης. Ως σημαντικότερη αδυναμία θα επισήμαινα το γεγονός ότι ο Δ. Π. προχωρά σε γενικεύσεις για το σύνολο του καβαφικού ποιητικού έργου, παρ’ όλο που λαμβάνει υπ’ όψιν του μόνο τα ερωτικά ποιήματα και συνολικά το 1/3 των αναγνωρισμένων ποιημάτων. Αλλά ακόμη και στην περίπτωση των ερωτικών του Καβάφη, αυτά που σχολιάζει αναλυτικά είναι ελάχιστα. Επίσης δεν εξηγεί τα κριτήρια των επιλογών του: γιατί, π.χ., εντάσσει στη συζήτηση για την ομοφυλοφιλία του Καβάφη μόνο τα «Τείχη» (και en passant τους «Τρώες») από τα λεγόμενα «συμβολικά» ποιήματα (έστω και για να απαντήσει στον Μαλάνο, που περιέλαβε 5 ποιήματα αυτής της κατηγορίας) και κυρίως γιατί αφήνει ασχολίαστα πολλά και σημαντικά ιστορικά ποιήματα με ερωτικό περιεχόμενο. Ξεχωρίζω τις παρακάτω τέσσερις γενικεύσεις του βιβλίου, που δίνουν, κατά τη γνώμη μου, ένα καθαρό στίγμα για τον αυθαίρετο τρόπο, με τον οποίο ο συγγραφέας επιδιώκει να αναγάγει στην ομοφυλοφιλία τις αφετηρίες της καβαφικής ποιητικής. Στην αρχή κάθε γενίκευσης συνοψίζω το νόημά της μέσα σε διπλά γωνιώδη εισαγωγικά (προκειμένου για τα λόγια του συγγραφέα, χρησιμοποιώ σε δεύτερο επίπεδο τα διπλά ανωφερή εισαγωγικά), για να τo διακρίνω από τον σχολιασμό που ακολουθεί. (α) «Οι “πρωτοτυπικοί” αναγνώστες του Καβάφη, αυτοί που δείχνουν τη σκοπιά από την οποία πρέπει να διαβαστεί συνολικά η ποίησή του, είναι οι ομοφυλόφιλοι» (βλ. ειδικά το υποκεφάλαιο 5.3 «Οι καμωμένοι – και η αρχειακή τους ποιητική, σ. 321-337): Θυμίζω ότι αυτού του τύπου η αρχειακή ποιητική συνδέεται με το ίδιο το καβαφικό κείμενο, ουσιαστικά απαντώντας στην πολύ συγκεκριμένη δική του κατεύθυνση. Μπορεί πρωτοτυπικά, ως εκ τούτου, να αντιπροσωπεύεται από ομοφυλόφιλους αναγνώστες του Καβάφη που θέλησαν να αναδείξουν την απάντησή τους σε αυτή την απεύθυνση, είναι σημαντικό όμως να συνειδητοποιήσουμε πως δεν περιορίζεται μόνο σε αυτούς. Πως απλώνεται προς κάθε αναγνώστη. [….] ο «ομοφυλόφιλος Καβάφης», τόσο ως ιστορική στιγμή όσο και ως πρόταση ποιητικής φέρνει στο κέντρο της συζήτησης την έννοια της κοινωνικής κατασκευής, της πολλαπλής σχέσης με την ιστορία και την πολιτική, και της ηθικής σύνδεσης ως μοντέλου επιμέλειας του εαυτού και της επαφής του με τους άλλους [….]. (σ. 336). Ο υποκειμενισμός είναι τόσο προφανής, ώστε ο σχολιασμός περιττεύει. Γιατί δηλαδή πρέπει να ανατρέξει κανείς στη σκοπιά του «ομοφυλόφιλου αναγνώστη» και στον «ομοφυλόφιλο Καβάφη», για να διαβάσει, π.χ., τα ποιήματα «Από υαλί χρωματιστό» ή «Βυζαντινός Άρχων, εξόριστος, στιχουργών»; (β) «Η οικουμενική απήχηση του Καβάφη οφείλεται στην ομοφυλόφιλη ταυτότητά του». Στο υποκεφάλαιο «Από τους Καβαφιστές στους Cavafistas» (σ. 36-40), ο Δ. Π. επισημαίνει ότι ο Καβάφης είναι «ο Έλληνας συγγραφέας με τη μεγαλύτερη, διαρκώς αυξανόμενη και ιδιαίτερα παραγωγική παγκόσμια δημοφιλία, ουσιαστικά ο μόνος που ανήκει στον κανόνα αυτού που ονομάζουμε “world literature”» – εδώ ας προσθέσουμε και τον Καζαντζάκη. Αλλά ενώ ορθά χαρακτηρίζει τον Καβάφη «πολυφωνικό» και «πολυπρισματικό», σπεύδει αμέσως μετά να αποδώσει την τεράστια απήχησή του στο γεγονός ότι «αναγνωρίζεται ως πρωτοτυπικός ποιητής της νεωτερικότητας» και ότι «καταξιώνεται ως ένας από τους βασικούς συγγραφείς […] της “ηθικής του ευάλωτου εαυτού”». Το βάρος πέφτει στον δεύτερο παράγοντα, ο οποίος κατά τη γνώμη του χαρακτηρίζει το καβαφικό έργο στο σύνολό του: […] ο Καβάφης καταξιώνεται ως ένας από τους βασικούς συγγραφείς αυτού που θα ήθελα εδώ να ονομάσω «ηθική του ευάλωτου εαυτού». Εννοώ ότι μπορεί κανείς να διαβάσει όλο του το έργο ως μια συνεχή προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού και αυτοαναίρεσης, μια διαρκή τεχνολόγηση του εαυτού που αυτοεκτίθεται και αυτογενεαλογείται, δείχνει δηλαδή την οπτική γωνία από την οποία μιλάει αλλά και τις λεπτομέρειες της προσπάθειας να απευθυνθεί – όχι απλώς να μιλήσει, αλλά να μιλήσει για έναν εαυτό σε σύνδεση με τους άλλους, (σ)το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του. (σ. 39) Πόσους και ποιους καβαφικούς χαρακτήρες που δεν εμφανίζονται σε ερωτικά ποιήματα εντάσσει ο Δ. Π. στην κατηγορία του «ευάλωτου εαυτού» είναι κάτι που δεν εξηγεί. Θα ήμουν περίεργος, λοιπόν, να ακούσω πώς η «ηθική του ευάλωτου εαυτού» θα μπορούσε να έχει αναφορά π.χ. στον Ιούλιο Καίσαρα, τον Φίλιππο Ε΄, τον Νέρωνα, τον Απολλώνιο Τυανέα, τον Φερνάζη, τον Αλέξιο Κομνηνό, την Άννα Κομνηνή, τον Ιουλιανό, τον Κλεομένη Γ΄, τον Μιθριδάτη Ε΄ ή την Κρατησίκλεια. (γ) «Η στάση του Καβάφη απέναντι στην ομοφυλοφιλία αποτέλεσε την αφετηρία για τη διαμόρφωση μιας “ολοκληρωμένης μοντέρνας ποιητικής”». Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα: Έτσι, από αυτό τον συνδυασμό [του ομοερωτικού λογοτεχνικού πλαισίου με τη νεωτερική συζήτηση περί σεξουαλικότητας] παράγει ο Καβάφης μια από τις πρώτες τόσο σύνθετες, τόσο συντονισμένα διακινημένες, τόσο ρεαλιστικές και τόσο πολυσήμαντες αναφορές στη σύγχρονη ανδρική ομοφυλοφιλία. Αυτή η στάση του μάλιστα, υποστηρίζω, δεν είναι άσχετη με την κατάκτηση μιας ολοκληρωμένης μοντέρνας ποιητικής: η αναφορά στο παρελθόν, η αντίληψή του για την ιστορία, την εξουσία και τη γνώση, η κομβική κατανόηση που ρόλου που παίζει ο χρόνος και η μνήμη στη θεώρηση της πραγματικότητας, χρωστούν πάρα πολλά στην ενσώματη εμπειρία αντικανονικής επιθυμίας, αποκλεισμού και ταύτισης, που και ο ίδιος τόσο πολύ προσπάθησε να περιγράψει με αφορμή την ανδρική ομοφυλοφιλία στις αρχές του 20ού αιώνα. (σ. 61) Ο Δ. Π. δεν δίνει κανένα παράδειγμα που να τεκμηριώνει τον παραπάνω ισχυρισμό, διότι συζητά αποκλειστικά τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη. Στη σχετική συζήτηση (βλ. επίσης παραπάνω, το παράθεμα της περίπτωσης [α]) αναδύεται η άποψη ότι ο Καβάφης ανακάλυψε το ιστορικό παρελθόν και συγκρότησε την αντίληψή του για την ιστορία επειδή βίωσε τη σεξουαλική του εμπειρία και διαμόρφωσε τη σεξουαλική του ταυτότητα υπό την πίεση συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών και επειδή αποφάσισε να «ιστορικοποιήσει» την ομοφυλοφιλία του (βλ. σ. 234-238, την ανάλυση του Δ. Π. για το ποίημα «Ίμενος»). Ειδικά για το τελευταίο στοιχείο, ας θυμηθούμε μόνον ότι στις μεταιχμιακές στιγμές της καβαφικής ιστορικής αφήγησης κινούνται χαρακτήρες κάθε κατηγορίας και όχι μόνον ομοφυλόφιλοι. Προφανώς στη συνείδηση του Καβάφη προϋπήρχε η αντίληψη για την ιστορία, που είναι το μείζον, και σε αυτήν ενέγραψε την ομοφυλοφιλία (του). Όπως προκύπτει από την ανάγνωση των ποιημάτων του, η εποπτεία του ιστορικού χρόνου και η αντίληψη για τη διαμόρφωση των ιστορικών συνθηκών, με έμφαση στις μεταβατικές περιόδους, αποτελούν το προϊόν μακρόχρονης κύησης και στοχασμού, που ωρίμασαν σταδιακά και μέσα από τη μελέτη των ιστορικών γεγονότων. Θα ήταν λοιπόν τουλάχιστον αφελές να αναγάγουμε, έστω και αφετηριακά, την αντίληψή του για την ιστορία, δηλαδή ένα ποίημα όπως «Στα 200 π. Χ.», σε προσωπικά βιώματα. Αναρωτιέμαι, τέλος, πώς είναι δυνατόν η εξουσία που ασκήθηκε πάνω στη σεξουαλικότητα του Καβάφη να βρίσκεται στην αφετηρία των σχέσεων εξουσίας, της ανόδου και της πτώσης των ηγεμόνων, στον ελληνιστικό, τον ρωμαϊκό και τον βυζαντινό κόσμο της ποίησής του. (δ) «Ο ιδιότυπος τρόπος που ο Καβάφης εξέδιδε και διακινούσε τα ποιήματά του αποτελούσε “μορφή αυτοπροστασίας απέναντι σε ομοφοβικές επιθέσεις”»: […] το σχολαστικό και ιδιότυπο σύστημα δημοσίευσης που ανέπτυξε ο Καβάφης επινοήθηκε ενδεχομένως ως μορφή αυτοπροστασίας απέναντι σε ομοφοβικές επιθέσεις εναντίον του ιδίου και της ποίησής του. Δημοσίευε ιδιωτικά, ποίημα το ποίημα, σε φυλλάδια και τυπογραφικά τεύχη που διακινούσε σε μια προσεκτική διαμορφωμένη λίστα παραληπτών. Πολύ προσεκτικά, κατέθετε επίσης ορισμένα ποιήματα σε περιοδικά για δημοσίευση. (σ. 184). Δεδομένου ότι οι καβαφικές εκδόσεις, που εκτείνονται σε χρονικό διάστημα 41 ετών (Οκτώβριος 1891 έως τον Νοέμβριο του 1932), περιλάμβαναν από νωρίς ποιήματα ποικίλου περιεχομένου, ανάμεσα στα οποία τα ερωτικά είναι τα λιγότερα (βλ. Γ. Π. Σαββίδης, Οι καβαφικές εκδόσεις, Αθήνα 1992), η υπόθεση του Δ. Π. δεν επιβεβαιώνεται. Συμπερασματικά, θα έλεγα ότι η μελέτη του Δημήτρη Παπανικολάου σμικρύνει τον, κατά δήλωσή του, «πολυφωνικό» Καβάφη στα όρια της μίας και μοναδικής φωνής, που είναι η ομοφυλοφιλία. Το γεγονός ότι «γενιές ομοφυλόφιλων ανδρών και γυναικών στράφηκαν στον Καβάφη για να εκφραστούν», αποτελεί μία ακόμη απόδειξη της οικουμενικότητάς του· που σημαίνει ότι η καβαφική ποίηση προσφέρει φιλόξενη στέγη σε κάθε είδους αναγνωστική προτίμηση. Όπως όμως δήλωσε ο Ντάνιελ Μέντελσον στη Λαμπρινή Κουζέλη μιλώντας για τον Καβάφη, «Αν εστιάσουμε αποκλειστικά στην ομοφυλοφιλία του, περιθωριοποιούμε την υπόλοιπη ποίησή του». Και συμπλήρωσε: «αν η ποίησή του δεν είναι για όλους, ποιος ο λόγος να ασχοληθείς μαζί της;» (Το Βήμα, 30.12.2012). Υπενθυμίζω ότι ο Μέντελσον, κλασικός φιλόλογος, μελετητής και μεταφραστής του Καβάφη, είναι και ο ίδιος ομοφυλόφιλος. Το συντριπτικά μεγαλύτερο αναγνωστικό κοινό του Καβάφη δεν είναι όμως ομοφυλόφιλοι, ούτε εστιάζουν το ενδιαφέρον τους αποκλειστικά στην καβαφική ομοφυλοφιλία. Τον έναν έλκει ο ιστορικός, τον άλλο ο διδακτικός και κάποιον τρίτο ο εθνοκεντρικός Καβάφης, ενώ οι περισσότεροι έλκονται από την καβαφική ποίηση στο σύνολό της. Επειδή, τηρουμένων των αναλογιών και με σημερινούς όρους, για τον Καβάφη ισχύει αυτό που είπε ο Δίων ο Χρυσόστομος για τον Όμηρο: πρῶτος καὶ μέσος καὶ ὕστατος παντὶ παιδὶ καὶ ἀνδρὶ καὶ γέροντι, τοσοῦτον ἀφ’ αὑτοῦ διδοὺς ὅσον ἕκαστος δύναται λαβεῖν. Ο Ντάνιελ Μέντελσον, στη δημόσια συζήτηση με τον Δημήτρη Παπανικολάου για τον Καβάφη, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών στις 21 Ιανουαρίου 2014, συνόψισε με τον τρόπο του τα λόγια του Δίωνα: «Cavafy allows everyone to feel that he has been understood». Ή με άλλα λόγια, «Ο Καβάφης αφήνει τον καθένα μας να νιώθει ότι έγραψε ειδικά για εκείνον».

Σύνδεση