Η «αναγκαία και επιθυμητή ασέβεια»

Σπύρος Καράβας, Μυστικά και παραμύθια από την ιστορία της Μακεδονίας, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2014, σελ. 494 Τα Μυστικά του Βάλτου της Πηνελόπης Δέλτα σημείωσαν μόνο κατά την περίοδο 1999-2003 έξι εκδόσεις. Από το 1937 μέχρι σήμερα το βιβλίο αυτό φιλοδοξούσε να διαπαιδαγωγήσει «εθνικά» τους μικρούς αναγνώστες του, αποτυπώνοντας την ιστορία του «Μακεδονικού Αγώνα» στον Βάλτο των Γιαννιτσών, προσπαθώντας να ανυψώσει την αντιπαράθεση των Σλάβων κατοίκων της Μακεδονίας με τους εκ Νότου ορμώμενους οπλαρχηγούς, σε εποποιία τύπου 1821. Η Δέλτα θέλησε να ακολουθήσει ιστορική μεθοδολογία: Γνώρισε και πήρε συνεντεύξεις από οπλαρχηγούς, μελέτησε αρχεία του ΥπΕξ, προβληματίστηκε, αντάλλαξε απόψεις με τους συγχρόνους της. Το αποτέλεσμα ήταν μια λογοτεχνικώς άψογη απάτη, ένα βιβλίο γεμάτο παραποιήσεις, στρεβλώσεις, ωραιοποιήσεις, ωμότητες, εθνικιστικό παροξυσμό και μισαλλοδοξία. Ένα βιβλίο στο οποίο συνειδητά αμνηστεύονται η θηριωδίες των Ελλήνων, οι Βούλγαροι παρουσιάζονται ως αιμοδιψή τέρατα, το μίσος ανάγεται σε κύριο χαρακτηριστικό του καλού πατριώτη και ο άκρατος, δραγούμειας έμπνευσης φυλετισμός κυριαρχεί. Η ανάλυση που κάνει ο Σπύρος Καράβας στην πρώτη μελέτη που περιέχεται στον τόμο Μυστικά και παραμύθια από την ιστορία της Μακεδονίας είναι αποκαλυπτική: Στηρίζεται σε ενδελεχή μελέτη του αρχείου της συγγραφέως, των εκθέσεων που της παρέδωσαν οι οπλαρχηγοί, της αλληλογραφίας της, των σημειώσεών της και τεκμαίρει όχι μόνο τη γνώση της Δέλτα για τα δεδομένα, αλλά και την ηθελημένη, συνειδητή παραποίηση που επιχείρησε. «Στο αρχείο της Π.Σ. Δέλτα καθρεφτίζονται ολοκάθαρα τα Μυστικά του Βάλτου. Αλλά αντεστραμμένα. Ενώ η ταύτιση είναι αναμφισβήτητη σε σωρεία ανώδυνων πληροφοριών και λεπτομερειών που συνέλεξε η ίδια, επί της ουσίας η αντιστροφή είναι πλήρης.» (σ. 78) Έτσι, ξεκινώντας με την εμβάθυνση στο αρχείο της Δέλτα, ο Καράβας επιχειρεί και επιτυγχάνει σε μια σειρά μελετών και άρθρων την πλήρη ανατροπή των μύθων περί Μακεδονίας που επί δεκαετίες συνιστούν άβατο για τη σοβαρή επιστημονική προσέγγιση, των μύθων που η καλλιέργειά τους παρέχει τα απαραίτητα διαπιστευτήρια για τη γενική αλλά και ειδικότερη αποδοχή στην «ευαίσθητη περί του Μακεδονικού», σαφώς αποπλανημένη ελληνική κοινωνία και στους «ακαδημαϊκούς κύκλους» της. Αν η μελέτη για την παραποίηση που ενσυνείδητα έπραξε, «ποιητική αδεία» και στο όνομα του κακώς εννοούμενου «πατριωτισμού» της, η εθνική συγγραφέας εκπλήσσει τον αδαή αναγνώστη, η λεπτομερέστατη συγκριτική προσέγγιση των απομνημονευμάτων του θρυλικού «καπετάν Ακρίτα», του στρατηγού Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αινιάνος στην αρχική τους μορφή στο αρχείο, στην πρώτη έκδοσή τους (1937), και στις βιαίως προσαρμοσμένες στο «εθνικό συμφέρον» αναδημοσιεύσεις τους από τους υπεύθυνους του «Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου» το 1963 (Β. Λαούρδας) και το 1984 (Κ. Σβολόπουλος) αντίστοιχα, κυριολεκτικά εξοργίζει. Εξοργίζει, επειδή συνειδητοποιεί ο ανήξερος αναγνώστης των απομνημονευμάτων πως έχει εξαπατηθεί κατ’ επανάληψιν, πως έχει διαβάσει «χειραγωγημένες» πηγές, βέβαιος για την εγκυρότητά τους, μια και οι εκδόσεις τους υπογράφονται από ιστορικούς που φιλοδοξούν να εκλαμβάνονται ως επιστήμονες. Απάτη λοιπόν. Πώς αλλιώς να αναγνωστεί η επανειλημμένη απάλειψη ολόκληρων προτάσεων από τα απομνημονεύματα στην αρχική τους μορφή, η αλλαγή ονομάτων, η συμπλήρωση ανύπαρκτων χωρίων; Ο Καράβας αντιπαραβάλλει τα απομνημονεύματα με τις τρεις τους εκδόσεις πρόταση-πρόταση, λέξη-λέξη, και αποκαλύπτει εξωφρενικές, «εξαγνιστικές» επεμβάσεις στα αρχικώς γραφόμενα. Απαλείφεται για παράδειγμα η πληροφορία περί έχθρας των εντοπίων προς τους ελλαδίτες (σ. 180), ή προστίθεται ο όρος «τρομοκρατία» στην περιγραφή της επανάστασης του Ίλιντεν, η οποία βεβαίως από «επανάσταση» (σύμφωνα με τον Μαζαράκη-Αινιάν) υποβιβάζεται σε «κίνημα» και μάλιστα (απολύτως αυθαίρετα) «τη βοηθεία βεβαίως και της Βουλγαρικής Κυβερνήσεως» (1963)! (σ. 167). Οι Έλληνες, που σύμφωνα με τον Μαζαράκη ακολούθησαν το κίνημα «με όλα σχεδόν τα φιλελεύθερα και γενναία στοιχεία», αίφνης, το 1984, μετατρέπονται σε παρασυρθέντες «εις την ιδέαν…» (σ. 172). Αναλόγως έχει λογοκριθεί στις δυο τελευταίες εκδόσεις, η ενημέρωση του 1937 προς τον αναγνώστη, πως πολλοί που παρίσταναν τους πατριώτες προσέφεραν τις επί πληρωμή υπηρεσίες τους ως δολοφόνοι (σ. 182). Περιποίηση προς το «εθνικότερο» έχουν υποστεί και μια σειρά ονόματα και όροι , αλλά και βεβαίως επικίνδυνες στατιστικές εκτιμήσεις. Απαλείφεται λοιπόν η διαπίστωση της πρώτης έκδοσης πως οι ελληνόφωνοι «κατείχον την Ν. του Αλιάκμονος ζώνην μόνον» (σ. 191), μεταλλάσσονται οι εκφράσεις «να προσεταιρισθώμεν» τους βουλγαρόφωνους και «να τους δώσωμεν Εθνικήν Ελληνικήν συνείδησιν» (1937) σε «να εξυπνήσωμεν την ελληνικήν εθνικήν συνείδησιν…» (1984) (σ. 162), αλλάζει εκ βάθρων η περιγραφή αλλά και το όνομα ενός πολεμιστή του Μαζαράκη – ο Νίτσης που σύμφωνα με την πρώτη έκδοση «ήτο γλυκύτατος άνθρωπος. Δεν εγνώριζε λέξιν Ελληνικήν» στην έκδοση του 1984 γίνεται Μήτσης (!!!) που «Δεν εγνώριζε λέξιν Ελληνική, αλλά (ήτο) βαθύτατα Έλλην» (σ. 160). Φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στην Μηνιαία Εικονογραφημένη Ατλαντίδα της Νέας Υόρκης, τον Ιανουάριο του 1913. Αποκαλυπτικές στην παρουσίαση του «παλίμψηστου των αναμνήσεων του καπετάν Ακρίτα» από τον Καράβα είναι και οι υποσημειώσεις στο καθαυτό κείμενο: Έτσι, για παράδειγμα, στη σημείωση 95 (σσ. 189-191) μαθαίνουμε για την από τις «απρόβλεπτες δαπάνες» του ΥπΕξ εξαγορασμένη παρουσίαση της Μακεδονίας από τον Paillarès με τίτλο «Η Μακεδονική Θύελλα», στην επανέκδοση της οποίας το 1984 ο Κ. Βακαλόπουλος πιστοποιούσε «αντικειμενικότητα» που επαληθευόταν «από τη διασταύρωση των πηγών», ειδικώς βεβαίως ως προς την «ελληνική εθνική συνείδηση ενός μεγάλου ποσοστού των ξενόφωνων χριστιανικών πληθυσμών», επισήμανση την οποία «εσκεμμένα αγνοούν οι «προοδευτικοί» ιστορικοί μας» (!). Ως ανήκων λοιπόν στους «προοδευτικούς» αυτούς ιστορικούς που επικρίνει ο προλογίζων την επανέκδοση των απομνημονευμάτων του Μαζαράκη αλλά και την επανέκδοση του Paillarès, ο Καράβας σκύβει στην επόμενη μελέτη του πάνω από μια εθνικώς πέραν πάσης υποψίας, πολυτιμότατη πηγή πληροφοριών για τη Μακεδονία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα: Τις εκθέσεις των απεσταλμένων του ελληνικού κράτους στην περιοχή. «Υπουργοί, πρέσβεις, πρόξενοι, στρατιωτικοί ακόλουθοι, διερμηνείς, επιθεωρητές σχολείων και γενικά παντός είδους διπλωμάτες, ανώτεροι αξιωματούχοι ή πράκτορες, είναι, κυρίως αυτοί, οι επιστολογράφοι-συντάκτες των επίσημων αυτών κειμένων», σημειώνει ο Καράβας (σ. 202). Η αποκαλυπτικότατη αυτή μελέτη είχε παρουσιαστεί ήδη το 1998 σε επιστημονικό συνέδριο της Σχολής Μωραΐτη, και επιβάλλει την αναθεώρηση πολλών «δεδομένων» απόψεων για τη Μακεδονία της εποχής. Ρευστότητα συνειδήσεων, λοιπόν, αντί για ακραιφνές ελληνικό φρόνημα, αδιαφορία των εντοπίων έναντι των «εθνικών ζητημάτων», εκτεταμένη βουλγαροφωνία, επιμιξίες «μετά των Βουλγάρων», «θρησκευτική ιδέα και πεποίθησις ουδεμία», χωρικοί που επιμένουν να «αυτοκαλούνται Μακεδόνες μάλλον ή Βούλγαροι», ελληνίδες διδασκάλισσες που για να τις καταλάβουν οι μαθητές τους διδάσκουν «βουλγαριστί», πληθυσμός «άνευ καθαρών εθνικών φρονημάτων» κ.λπ., κ.λπ. Πλήρης ανατροπή της εικόνας, από επίσημα χείλη, που επιβεβαιώνεται από την επόμενη μελέτη, η οποία είχε παρουσιαστεί σε επιστημονική συνάντηση των ΑΣΚΙ το 2002 και είναι αφιερωμένη στη σχέση εκκλησιαστικών και κοσμικών αρχών με αφορμή τη θητεία του Παρθενίου Πολυανής στη Μακεδονία (1899-1907). Η επισκόπηση των εγγράφων που αναφέρονται σε αυτή τη θητεία είναι πολύτιμη για τη γνώση μας της συνεργασίας των ελληνικών πολιτικών και θρησκευτικών αρχών στη Μακεδονία. Στα στοιχεία της γλώσσας, της αντίληψης για την ορθοδοξία μετά το σχίσμα, του κοινού εχθρού (Βούλγαροι), του κοινού συμμάχου (Τούρκοι), της κοινής πεποίθησης περί της ελληνικής ανωτερότητας εντοπίζει ο Καράβας όλα όσα συνέβαλλαν στην συνεργασία των δύο πόλων της ελληνικής πολιτικής: προξένων και ιερέων. Στις εκθέσεις και στην αλληλογραφία από, αλλά και περί του Παρθενίου Πολυανής εύκολα διακρίνει ο αναγνώστης το παιχνίδι με τα κρατικά κονδύλια περί των εθνικών θεμάτων, ήδη από τότε, αλλά και την αντιδικία μεταξύ εκπροσώπων του Πατριαρχείου και του ελληνικού κράτους. Ο ιεράρχης, γνωρίζοντας τις «εθνικές ευαισθησίες» του κέντρου, γράφει επιστολές πρωτίστως ζητώντας χρήματα για τον «ποθούμενον Ιερόν σκοπόν» και δευτερευόντως καταγγέλλοντας τις διπλωματικές αρχές για αυταρχισμό. Οι πρόξενοι, με τη σειρά τους, αλλά κι ο ελληνόφωνος Τύπος αγανακτούν: Οι θητείες των ιεραρχών είχαν ποσοτικά κριτήρια αξιολόγησης – πόσες οικογένειες θα αποστρέφονταν την εξαρχία, πόσες θα επέστρεφαν στους κόλπους της μόνης αποδεκτής θρησκευτικής, ορθόδοξης έκφανσης; «Αλλ’ οι Επίσκοποι αποβλέποντες μόνον πώς να φάγωσι χρήματα, όχι μόνον την κατέστρεψαν υλικώς, αλλά και αφήκαν βαθμηδόν και αυτούς τους ορθοδόξους να ψάλλωσι σλαβιστί», γράφει ο Λάμπρος Κορομηλάς το 1905. Ο Παρθένιος Πολυανής, λοιπόν, ενδέχεται να καταγγελλόταν και για τη μετριοπαθή στάση του έναντι των σλαβοφώνων. «Εύσωμος, εύσχημος, χαρίεις, ζωηρός, ωραίος άνθρωπος. Τα υπό της φύσεως εις τον αγύρτην χορηγούμενα όπλα διά των οποίων ούτος αποκοιμίζει και απατά τους ευπίστους. Ανήθικος αυτός, αρέσκεται εις τον συγχρωτισμόν και την συνεργασίαν μετ’ ανηθίκων και αποκτηνωμένων στοιχείων», γράφει ο πράκτορας του ελληνικού προξενείου την ίδια χρονιά. Η διαλλακτικότητα πολλών παπάδων απέναντι στο ξενόφωνο ποίμνιό τους στη Μακεδονία της καμπής του αιώνα επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τις αγανακτισμένες σημειώσεις των προξένων, αλλά και από την ανάλογη στάση του πατριάρχη Ιωακείμ το 1902, τα λόγια του οποίου παραθέτει προς το τέλος αυτής της μελέτης του ο Καράβας: «Δυστυχώς ματαιοπονούμεν· η Μακεδονία είναι από πάσης απόψεως Βουλγαρική.» (σ. 273) Οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν για τον εξελληνισμό αυτής της βουλγαρικής Μακεδονίας υπήρξαν ενίοτε πέραν κάθε έννοιας δικαίου. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, ίσως, που ανέδειξε το 2007 ο Τάσος Κωστόπουλος, χαρακτηρίζοντάς το, σωστά, «εθνοκάθαρση» και το οποίο ενδελεχώς διερεύνησε ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, ήταν η πυρπόληση του Κιλκίς και τουλάχιστον 137 βουλγαρικών χωριών το 1913, με την επέλαση του ελληνικού στρατού. Μια επιχείρηση που είχε προτείνει παλαιότερα ο ιδρυτής του «Μακεδονικού Συνδέσμου» στην Καβάλα, περιγράφοντάς την με την χαρακτηριστική έκφραση «διαγραφή εκ του χάρτου» (σ. 319). Παρά την αποσιώπηση ή παραποίηση του γεγονότος από τα πολεμικά ανακοινωθέντα, τα ίδια τα απομνημονεύματα ελλήνων στρατιωτών αποκαλύπτουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα και θέτουν επιτακτικά το ερώτημα γιατί έπρεπε να λεηλατηθεί και να πυρποληθεί μια πόλη που είχε εκκενωθεί την προηγουμένη. Στη μελέτη του «Περί κοινότητος ελληνικής εν Κιλκίς, 1901», ο Καράβας επιχειρεί μια επισκόπηση των προσπαθειών ίδρυσης ορθόδοξης κοινότητας στην πόλη στις αρχές του αιώνα, βάσει των πληροφοριών που του παρέχονται από έναν φάκελο των ΑΣΚΙ: Με γνώμονα το υλικό που αναδεικνύεται σε αυτή τη μελέτη, ενισχύεται η θέση του Κωστόπουλου, ότι στο Κιλκίς η ελληνική πολιτική και ο ελληνικός στρατός βρίσκονταν ενώπιον ενός άλυτου προβλήματος. Ποτέ, καθώς φαίνεται, ο ακραιφνής βουλγαρικός πληθυσμός της πόλης και των περιχώρων της, που είχε μάλιστα μαζικά προσχωρήσει στην Ουνία, δεν διανοήθηκε να υποχωρήσει σε προσπάθειες προσηλυτισμού της από τους απεσταλμένους του Πατριαρχείου, ακόμη και έναντι χρηματισμού: «…δεν βλέπω πώς είναι δυνατόν να γείνη ενέργεια εν μέσω εντελώς ξένου και εις το άκρον εκφανατισθέντος πλήθους…» (σ. 309), γράφει ο μεγαλοτσιφλικάς της περιοχής Χατζηλαζάρου προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης. Ανάλογες εκτιμήσεις κάνει και ο απεσταλμένος από τον γνωστό μας Παρθένιο Πολυανής, παπά-Νέστορας Βήτας, ο οποίος, σε σύνολο πληθυσμού 8.000-10.000 μελών, δεν δύναται να ιδρύσει κοινότητα, αφού «πρόκειται για βουλγάρους εξησκημμένους από 40ετίας εις την φοβερήν διπροσωπίαν, [οι οποίοι] καταντούν να είναι υλισταί και ουχί χριστιανοί, αποβλέποντες εις τον χρυσόν παρά εις τον Χριστόν, διά τούτο εις Κιλκίσιον έχομεν Ουνίτας, Σέρβους και Σχισματικούς» (σ. 292). Δεκαετίες, λοιπόν, «αγωνιζόταν» η ελληνική πολιτική να αποκτήσει μια έστω και απλώς φίλα κείμενη κοινότητα ελάχιστων οικογενειών στην περιοχή – όταν πια έφτασε η ώρα της μεγάλης αναμέτρησης, με τον βαλκανικό πόλεμο, αποφασίστηκε το αδιανόητο: η εξόντωση. Μια εξόντωση που γιορτάστηκε ως νίκη. Στην κατεστραμμένη πόλη εγκαθίστανται πατριαρχικοί πρόσφυγες, το Κιλκίς αποκτά τη δική του «ελληνική» μυθολογία, που φτάνει έως την ευτράπελη ετυμολόγηση του ονόματός του από τον Γενικό Επιθεωρητή Μέσης Εκπαιδεύσεως εν έτει 1963: «Η ονομασία Κιλκίς είναι λέξις ελληνικοτάτη και προήλθεν εκ της λέξεως Κιγκλίς, ήτις σημαίνει την κιγκλιδωτήν πύλην, την πύλην την φρασσομένην διά κιγκλίδων…» κ.ο.κ. (σ. 323). Αφού όμως βρισκόμαστε στους βαλκανικούς πολέμους, ας πάμε ένα μικρό βηματάκι πίσω και ας δούμε τι έγινε την 26η Οκτωβρίου 1912 στη Θεσσαλονίκη. Η απάντηση είναι μονολεκτική: Τίποτα. Τίποτα που να μπορεί να δικαιολογεί πανηγυρισμούς τη συγκεκριμένη μέρα με τον τρόπο που ξέρουμε όλοι, ήδη έναν αιώνα. Αλλά, βεβαίως, μια και ο πολιούχος της πόλης εορτάζεται τη συγκεκριμένη ημέρα, έτσι και η «απελευθέρωση» της Θεσσαλονίκης (αυστηρώς σε εισαγωγικά) από τον ελληνικό στρατό έπρεπε να γίνει τότε. Και παρά τρίχα η κατάληψη από τον ελληνικό στρατό (χωρίς εισαγωγικά) να γινόταν τότε. Το χρονικό αυτού του μύθου καταγράφει ο Καράβας στην επόμενη μελέτη του: Από τις τυμπανοκρουσίες και τις δοξολογίες στην Αθήνα με αφορμή την ψεύτικη είδηση «πήραμε τη Θεσσαλονίκη» το πρωί της 26ης Οκτωβρίου 1912, μέχρι την διάψευση της επομένης, με την Εστία να κατακεραυνώνει όσους «φαμπρικάρουν» ειδήσεις, με τον Βενιζέλο ανήσυχο και κατηφή, με τον Κωνσταντίνο φοβισμένο και διστακτικό, που το πρωί της 28ης «όχι έφιππος, όχι επικεφαλής του νικηφόρου στρατού του, αλλά μυστικά θα μεταφερθεί με τραίνο στον σιδηροδρομικό σταθμό και από κει πάλι μυστικά, σ’ ένα αγοραίο αμάξι, θα μεταβεί στο Διοικητήριο» (σ. 348), για να συνεννοηθεί πρώτα με τις τουρκικές αρχές και ύστερα να δώσει εντολή να εισέλθουν επιτέλους οι ελληνικές στρατιωτικές μονάδες καθόλου θριαμβευτικά («σαν να περνούν γάτες»…) (σ. 343) με καθυστέρηση δύο ολόκληρων ημερών. Έτσι λοιπόν, καθώς φαίνεται, για άλλη μια φορά η μυθολογία αποδεικνύεται ισχυρότερη της ιστοριογραφίας. Ο Καράβας, σε υποσημείωση και πάλι, διακριτικά παρουσιάζει την γνωστή στους περισσοτέρους εικόνα της θριαμβευτικής, τάχα, εισόδου στην πόλη του «βουλγαροκτόνου» Κωνσταντίνου ως ευφάνταστη εικονογράφηση ενός μη-γεγονότος από τον γιο του Τούρκου διοικητή Χασάν Ταχσίν, ο οποίος με τη σειρά του, καθώς λέγεται μπορεί και να πληρώθηκε για την προτίμησή του στον ελληνικό και όχι στον βουλγαρικό στρατό. Σε υποσημείωση υποδεικνύει ο συγγραφέας και την επαναλαμβανόμενη από συγχρόνους μας ιστορικούς σύγχυση (;) ως προς την χρονολόγηση υπογραφής του Πρωτοκόλλου παράδοσης της πόλης – την επαναλαμβανόμενη, δηλαδή, προχρονολόγηση, προκειμένου να δικαιολογηθεί το «θαύμα» του Αγίου Δημητρίου. Όλα αυτά κάνουν, βεβαίως, τον αναγνώστη να αναρωτιέται τι να είναι άραγε το χείρον: η παραποίηση ή η σύγχυση και η άγνοια; Μέχρι να διατυπωθεί από αρκετούς το ερώτημα, οι Έλληνες θα συνεχίσουν να γιορτάζουν την 26η Οκτωβρίου ως ημέρα απελευθέρωσης της πόλης. Ο καπετάν Μπούας με τους άνδρες του στο κατάστρωμα του «Κεφαλληνία», τον Απρίλιο του 1905. (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ). Στον ενθουσιασμό τους, δε, για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας από τον τουρκικό ζυγό, θα είναι οι εορτάζοντες πλήρως πεπεισμένοι πως το 1912 ήταν για όλους τους απελευθερωθέντες πληθυσμούς ευλογία. Φευ – και εδώ η παραποίηση και/ή η αποσιώπηση έκαναν το θαύμα τους: Η βία, οι διώξεις, οι εκκαθαρίσεις και οι ωμότητες αφορούσαν όλους όσους «δεν κρίθηκε ότι πληρούν τα κριτήρια του ομόγλωσσου, του ομόθρησκου και του ομότροπου με τον εκάστοτε “ελευθερωτή”» (σ. 358). Ο λόγος περί του βιβλίου του Τάσου Κωστόπουλου, Πόλεμος και εθνοκάθαρση. Η ξεχασμένη πλευρά μιας δεκαετούς εθνικής εξόρμησης 1912-1922 (2007), το οποίο ο Καράβας κρίνει πολύ θετικά, διακρίνοντας σε αυτό την επαναστατική και σίγουρα σπανιότατη οπτική της ανταλλαγής πληθυσμών, λ.χ., ως εθνοκάθαρσης, ή των εξευγενισμένων «απελευθερωτικών αγώνων» ως οργίων βαρβαρότητας (ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος ως «το δεύτερο βαλκανικό σφαγείο»), εξαίροντας την χρήση πηγών των ίδιων των θυτών (ημερολόγια και αναμνήσεις στρατιωτών), και τη «συνομιλία που επιτυγχάνεται ανάμεσα στο απομνημόνευμα του φαντάρου, στην επίσημη εκδοχή της πολιτείας, στον τύπο, στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία» (σ. 366). Ο Κωστόπουλος, πράγματι, ως ιστορικός, ταιριάζει με τον Καράβα. Ταιριάζουν στο θάρρος με το οποίο εισβάλλουν στο «άβατον» της εθνικής μυθολογίας για να ξετρυπώσουν αλήθειες άρρητες και καλοκρυμμένες, όπως αρμόζει, άλλωστε, σε κάθε έγκλημα. Πρόκειται όχι απλώς για μια μέθοδο συνδυασμού των πηγών, άμεμπτης χρήσης της βιβλιογραφίας κ.λπ., αλλά κυρίως για μια «στάση» που προδίδει συνάμα αυστηρότητα και ήθος, σεβασμό στον αναγνώστη και στην αλήθεια, μαζί με θάρρος. Η επόμενη εκτενής μελέτη αναφέρεται στη δράση της 15ης Μεραρχίας του ελληνικού στρατού μεσούσης της δεκαετίας του 1950. Ο Καράβας εδώ παρουσιάζει και αναλύει μια ενδεκασέλιδη έκθεση του Α2 Γραφείου της συγκεκριμένης στρατιωτικής μονάδας που, αν και διαβαθμισμένη ως «άκρως απόρρητη», βρέθηκε ανάμεσα σε άλλα έγγραφα σε αρχείο στο ΕΛΙΑ. Η έκθεση περιγράφει όλα τα κατά τον συντάκτη της καίρια ζητήματα του νομού Καστοριάς και μέρους της περιοχής των Πρεσπών. Πρόκειται για τους προβληματισμούς της στρατιωτικής αρχής η οποία στην ουσία υποκαθιστά το κράτος στις προβληματικές περιοχές των ξενόγλωσσων «απελευθερωμένων» περιοχών. Από την έκθεση αυτή τεκμαίρεται, ανάμεσα σε άλλα, πόσο κεντρικός ήταν ο ρόλος του στρατού. Η περιοχή χωρίζεται σε πέντε περισσότερο και λιγότερο επικίνδυνες ζώνες, όπου λιγότερο επικίνδυνα κρίνονται τα ελληνόφωνα χωριά, τα χωριά των προσφύγων, αλλά και όσα σλαβόφωνα χωριά τον καιρό του πολέμου τάχθηκαν με το πλευρό των κατακτητών (!) (σ. 393), τη στιγμή βεβαίως που τα υπόλοιπα σλαβόφωνα θεωρούνται προβληματικά από άποψη εθνικοφροσύνης. Η μεραρχία λοιπόν εκθέτει κατ’ αρχάς το μείζον θέμα της εθνικοφροσύνης, για να περιγράψει ακολούθως όλα τα «προβλήματα» και να προτείνει λύσεις: οι δάσκαλοι δεν επιτελούν σωστά το έργο της «εξάλειψης» του «Σλαυοφώνου γλωσσικού ιδιώματος», άρα η διοίκηση της μεραρχίας προτείνει ότι καλύτερα θα ήταν να διορίζονταν ως δάσκαλοι… έφεδροι αξιωματικοί! (σ. 402). Όσον αφορά το θρήσκευμα, οι απελευθερωθέντες πληθυσμοί είναι τόσο χαλαροί, που η μεραρχία ζητά να γίνει υποχρεωτικός ο εκκλησιασμός των κατοίκων, αφού προηγηθεί εκκαθάριση των ιερέων από απόψεως εθνικού φρονήματος. Αποφαίνεται και για μια σειρά άλλα θέματα η μεραρχία – για το πολύ σημαντικό θέμα της τύχης των περιουσιών των φυγάδων ή ακόμα και όσων επαναπατρισθέντων κριθούν «υπόπτων εθνικών φρονημάτων» για παράδειγμα, για τις οποίες προτείνει, βεβαίως, να μην τους επιστρέφονται, για μετεγκαταστάσεις ολόκληρων οικογενειών κ.λπ. Πρόκειται περί στρατοκρατίας. Ο Καράβας το ξεκαθαρίζει με πολύ απλά λόγια: «Εκεί οι άνθρωποι, όσοι δεν συνεργάστηκαν με τις αρχές, δηλαδή η πλειονότητα, έζησαν πολύ απλά σ’ ένα στυγνό καθεστώς κατοχής. Ο τόπος τους τελούσε υπό κατοχή, οι ίδιοι οι άνθρωποι υπό καταστολή και διωγμό. (…) Έπρεπε να «αποπτύσουν» τη μητρική τους γλώσσα, έπρεπε να σιγήσουν τα τραγούδια τους, έπρεπε να ρίξουν ανάθεμα στους συγγενείς τους στην υπερορία, έπρεπε εν τέλει να αποποιηθούν τον ίδιο τους τον εαυτό.» (σ. 371). Και σε αυτή τη μελέτη, οι υποσημειώσεις σπουδαίες. Αντιγράφω μια, την πιο συνταρακτική, που αναφέρεται σε προφορική συνέντευξη που πήρε ο συγγραφέας από έναν πρώην στρατιώτη της 15ης μεραρχίας: «… Αντίστοιχη μαρτυρία είναι και αυτή του Γ.Λ., πρώην Δόκιμου επίσης, που υπηρέτησε σε φυλάκιο στο Αετοχώρι της Αλμωπίας (Τούσιανη Καρατζόβας) την ίδια εποχή με συγκλονιστικές λεπτομέρειες για την κακοποίηση μικρών αγοριών, καθώς τα κορίτσια «τα έκρυβαν από τον στρατό» (Συνέντευξη Χίος, Σεπτέμβριος 2004)» (σ. 372). Κλείνοντας το εξαιρετικό αυτό βιβλίο του, ο Καράβας επιχειρεί μια μικρή επισκόπηση στην «εθνική ευαισθησία» περί μακεδονικού ζητήματος. Γνωρίζει κι εκείνος πολύ καλά, όπως το γνωρίζουν όλοι όσοι τόλμησαν να ασχοληθούν με παρόμοια θέματα, πως η εσωτερική πολιτική φιλοδοξία πολλών και ανιστόρητων επέβαλε λογοκρισία, υποστηριζόμενη από όλες τις παρατάξεις και πως η ίδια η ιδέα του έθνους υποβάλλει αποκλεισμούς, εχθρότητες και λάθη. Αν με τη σειρά μου θα ήθελα να περιγράψω το βιβλίο αυτό, θα χρησιμοποιούσα τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα σε μια δική του παλιά βιβλιοπαρουσίαση (για το Απαγορευμένη γλώσσα του Τ. Κωστόπουλου): «Το βιβλίο αυτό βρίσκεται στον αντίποδα της κυρίαρχης ελληνικής ιστοριογραφίας για το μακεδονικό ζήτημα, γιατί δεν αποσιωπά και δεν παραποιεί τα πεπραγμένα των ελλήνων αξιωματούχων στην ελληνική Μακεδονία». Ο Καράβας, σε όλες τις μελέτες του παρόντος τόμου πραγματώνει το όραμα του Φίλιππου Ηλιού για μια «υπέρβαση της στρατευμένης ιστοριογραφίας», για μια ιστοριογραφία «με την αναγκαία και επιθυμητή ασέβεια» (σ. 354), για μια ιστοριογραφία που θα υπονομεύει τους εδραιωμένους μύθους (σ. 331), τις αποσιωπήσεις, τις στρεβλώσεις και τις παραποιήσεις στο όνομα του «εθνικού συμφέροντος» κατά την κρίση πάντα των ευρέως αποδεκτών ιεραρχών της. Τα Μυστικά και παραμύθια από την ιστορία της Μακεδονίας συνιστούν, πράγματι, ένα αιρετικό βιβλίο, του οποίου ο συγγραφέας συνειδητά και τεκμηριωμένα τάσσει εαυτόν στην παράταξη εκείνων των ιστορικών που αρνούνται να παραχαράξουν και που υπομονετικά αξιολογώντας τις αρχειακές πηγές καταγράφουν αλήθειες, σε μια «λεπτομερειακή αποκατάσταση των όντως όντων» (σ. 331).

Η «αναγκαία και επιθυμητή ασέβεια»

Σύνδεση