Ελληνισμός και πεσιμισμός

Michael Marullus, Poems. Translated by Charles Fantazzi, Harvard University Press (The I Tatti Renaissance Library), Χάρβαρντ 2012, σελ. 496 Michel Marulle, Œuvres Complètes, edition établie, commentée par Roland Guillot. Tome 1: Epigrammaton libri Quattuor, Garnier, Παρίσι 2011, σελ. 854 1. Εισαγωγή Με τον επιθανάτιο ρόγχο του Βυζαντίου γεννιέται ένας Έλληνας μισθοφόρος που έζησε στο πετσί του για σχεδόν μισό αιώνα μια ολοένα ανανεούμενη αποδημία. Είναι ένας από τους stradioti: άνθρωποι της στράτας κατά μια ερμηνεία, αλλιώς soldati vaganti ή vagabundi, δηλαδή πλάνητες, ελαφρώς οπλισμένοι ιππείς στην υπηρεσία ηγεμόνων της Δύσης.[1] Ο παρατεταμένος εκτοπισμός υπήρξε γεωγραφικός, γλωσσικός, κοινωνικός και ψυχικός. Αυτή η εμπειρία ενέπνευσε στον πλάνητα πολεμιστή ποίηση τόσο ιδιότυπη, προσωπική και ισχυρή, ώστε να εξελιχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους ποιητές της ιταλικής Αναγέννησης. Από την εξορία καταπώς φαίνεται δεν επέστρεψε ποτέ, μήτε ο ίδιος μήτε καν τα έργα του. Διότι στην Ελλάδα, όπου κατά τα άλλα ζητούνται θυμικώς και εναγωνίως οι όροι κάποιας γνήσιας εθνικής παιδείας και άλλοτε εκείνοι μιας πολιτισμικής και διανοητικής σύνδεσης με την Δύση, o Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανιώτης (1453-1500) είναι σήμερα πιο ξένος απ’ ό,τι είναι στην Αμερική και στη Γαλλία. Η πρόσφατη αμερικανική και γαλλική μετάφραση έργων του Μάρουλλου έγινε ταυτόχρονα από τον Τσαρλς Φαντάτσι και τον Ρολάν Γκιγιό αντίστοιχα, ωστόσο με κείμενα εισαγωγικά, σχόλια και μορφή που υπηρετούν διαφορετικούς στόχους. Η πρώτη είναι μια πλήρης, ευμεταχείριστη και ευσύνοπτη έκδοση των μεγάλων έργων του Ταρχανιώτη (Επιγράμματα, Φυσικοί ύμνοι, Θρήνοι, Η εκπαίδευση ενός πρίγκιπα), ενώ η δεύτερη μια εκτενέστατα σχολιασμένη έκδοση των Επιγραμμάτων που θα συμπληρωθεί από περαιτέρω τόμους.[2] Οι εκδόσεις αυτές πέρασαν απαρατήρητες στην Ελλάδα. Είναι όμως σημαντικές, διότι επιβάλλουν πλέον την συζήτηση μιας καίριας μετάλλαξης στην διανοητική ιστορία του ελληνισμού, η οποία συμβαίνει την επαύριο της Άλωσης. Είναι η στιγμή όπου η ελληνικότητα επανιδρύεται στην εξορία σε γλώσσα ξένη· όπου μια ελληνική ταυτότητα συγκροτείται εν αποδημία και μακρόθεν· όπου η επιθυμία για μια εστία γίνεται ακατανίκητη, ενόσω εντείνεται η εμπειρία της ανεστιότητας. Τρία είναι τα θέματα που εμμονικά επανέρχονται στην ποίηση του Ταρχανιώτη: ο εκτοπισμός, ο ανανταπόδοτος έρωτας και η παγανιστική αρχαιότητα. Και τα τρία συγκλίνουν σε μια κοινή εμπειρία απώλειας ή αποχωρισμού. Είναι η αίσθηση διαρκούς απουσίας ή απόστασης που φαίνεται να προκαλεί το συντελεσμένο γεγονός της γεωγραφικής μετατόπισης και ψυχικής αποσύνδεσης. Ο Ταρχανιώτης νοσταλγεί την πατρίδα (patria) και το γένος (genus), την μητρική γλώσσα (lingua), την αρχαία θρησκευτικότητα (relligio), συνάμα υποφέρει από την διαβόητη amor heroes, την ασθένεια του έρωτα. Επιπλέον κάθε απόπειρα μετάβασης από τον πλάνη στον εδραίο βίο γίνεται σε γλώσσα δάνεια, την λατινική, σχετίζεται δηλαδή εξαρχής και αναγκαία με μια γλωσσική ορφάνια. Πατρίδα, έρωτας και αρχαιότητα διέλκουν το πρόσωπο από την αποδημία του, παραπέμπουν σε κάτι ελλείπον πέρα από την ιστορική συνθήκη του εκτοπισμού. Είναι ό,τι ο Μάρουλλος ονομάζει τρόπο ύπαρξης (ars vivendi) και αληθή λόγο (vera ratio), καθώς αναζητά ψυχικά και εκφραστικά κανάλια επιστροφής – με την κυριολεκτική και νεοπλατωνική σημασία της λέξης. Αυτή είναι η εσωτερική και φιλοσοφική σημασία της εμπειρίας του εκτοπισμού και του ιδεόπλαστου έρωτα. Κάποιος Ιταλός ομότεχνος είδε στον Μάρουλλο έναν Graeculus που εισέρχεται in alienam proviniciam.[3] Όμως η ποίηση που γράφει στα λατινικά ο γραικύλος αυτός είναι εξίσου ξένη προς τον κόσμο του Βυζαντίου: η εκδοχή της ελληνικότητας που εκπροσωπεί ο Ταρχανιώτης δεν έχει απολύτως τίποτα το βυζαντινό και ορθόδοξο. Ξένος στους Ιταλούς, εξίσου ξένος για το διανοητικό σύμπαν των Βυζαντινών και Ορθόδοξων, ο Ταρχανιώτης είναι μονίμως ενδιάμεσος. Η ποίησή του είναι μια παρατεταμένη διαβατήρια εμπειρία. Μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, αρχαιότητας και νεωτερικότητας, παραμένει πρόσωπο χωρισμένο βίαια από την γενέθλια γη και την μητρική γλώσσα, ένας μισθοφόρος στις λέξεις και στα όπλα, που βιώνει συνεχώς την βία μιας κοσμοϊστορικής μεταβολής. Τόπος καταγωγής και τόπος υποδοχής γίνονται με διαφορετικούς τρόπους ανοίκειοι και αλλότριοι. Μα όσο η πίεση αυξάνει εκατέρωθεν, τόσο ο Μάρουλλος αναγκάζεται να ανασυγκροτηθεί, τόσο αναζητά έναν καταδικό του πυρήνα αναπαλλοτρίωτο, νεωτερικό και καινοφανή, ο οποίος αναδύεται κατά την διάρκεια ενός εκτεταμένου αυτοβιογραφικού εγχειρήματος. Συνάμα αναπτύσσει τους όρους μιας πρωτοεθνικιστικής ελληνικής ταυτότητας: η στροφή προς τα μέσα είναι στροφή προς τα έξω. 2. Η αυτοβιογραφία ως επανίδρυση του εαυτού Ο terminus post quem για την γέννηση του Μάρουλλου είναι το 1453. Ο ίδιος γράφει πως όταν «η πατρίδα κατακτήθηκε και σκλαβώθηκε» ήταν «αδιαμόρφωτο έμβρυο στην κοιλιά της μάνας».[4] Κάποιες παλαιότερες μελέτες διαβάζουν κυριολεκτικά το λογοτεχνικό διαβατήριο που ο Ταρχανιώτης επεδείκνυε στα ιταλικά σαλόνια ως εκπατρισμένος Κωνσταντινουπολίτης (M.T.M. Constantinopolitanus vir patricius) και θεωρούν ότι γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, άλλες πως όταν γεννήθηκε βρισκόταν ήδη στην εξορία έχοντας «τὴν εὐτυχίαν νὰ μὴ γνωρίσῃ, ἔστω μικρός, τὴν πικρίαν καὶ τὰς συγκινήσεις τῆς ἀθλίας ἐκείνης φυγῆς».[5] Κατά την πιο πρόσφατη εκδοχή πραγματικός τόπος γέννησης ήταν η Πελοπόννησος, πιθανόν το Δεσποτάτο του Μορέως· άλλωστε ο φίλος και σημαντικός ποιητής Τζάκοπο Σαναζάρο (Jacopo Sannazaro) τον αποκαλεί Spartanus.[6] Βέβαιο είναι πως με την προέλαση των Οθωμανών η οικογένεια του Μάρουλλου κατέφυγε στη Ραγκούσα (σημερινό Ντουμπρόβνικ). Γύρω στα 1460 ο Μάρουλλος βρίσκεται με τη μητέρα του Ευφροσύνη στην Καλαβρία. Την ίδια εποχή ο Μεχμέτ ΙΙ συντρίβει τις τελευταίες αντιστάσεις των Βυζαντινών στον Μοριά. Ο Θωμάς Παλαιολόγος διαφεύγει στην Κέρκυρα. Ο πατέρας της Ευφροσύνης, Μιχαήλ Ταρχανιώτης, και τρεις γιοί του σκοτώνονται σε μια από τις τελευταίες λυσσαλέες μάχες – ο Μάρουλλος θα τους αφιερώσει το εξής επίγραμμα: τελευταία ελπίδα του τόπου των Ιναχιδών, βρισκόμαστε θαμμένοι σε τούτο τον τύμβο, διαβάτη, είκοσι χιλιάδες άνδρες μαζί με την γη μας. Ενόσω υπερασπιζόμασταν παιδιά και γονείς, τους οικείους θεούς μας και την γενέθλια γη, υπακούσαμε στις διαταγές του αρχηγού μας Ταρχανιώτη. Διότι ο βασιλιάς (Θωμάς Παλαιολόγος), ανίκανος να προστατέψει την πατρίδα με όπλα, ατιμωτικά τό ’σκασε από το βασίλειο και την πατρίδα του.[7] Ινάχεια άρα η γενιά του Ταρχανιώτη και η προγονική του χώρα. Ο ποτάμιος θεός Ίναχος ήταν μυθικός βασιλιάς του Άργους, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος. Η αναφορά στον Ίναχο παραπέμπει στην καταγωγή της αριστοκρατικής οικογένειας της μητέρας του από το Ταρχάνειον του Άργους, όσο σε μια καταγωγή ιδεατή και υπεριστορική. Η απώλεια ενός προσβάσιμου και απτού γενέθλιου τόπου παρωθεί τον Ταρχανιώτη να συνδεθεί με έναν τόπο ανιστορικό, χαμένο στην αχλύ του παγανιστικού μύθου και της συμβολικής μνήμης. Μιχαήλ Μάρουλλου Ταρχανιώτη, Επιγράμματα, Φλωρεντία 1497. Με τέτοιους μηχανισμούς γεννιέται ο ελληνικός πρωτοεθνικισμός του Μάρουλλου: η αυτοαναφορικότητα οδηγεί στο γένος. Όπως ο Πλήθων και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ο Μάρουλλος πιστεύει ότι «η Ρώμη έχει Έλληνες προγόνους» και οι συχνές λατινικές λέξεις genus και patria αφορούν πλέον μια συλλογική ελληνική ταυτότητα.[8] Ο Επιτάφιος για την Ευφροσύνη Ταρχανιώτη είναι ενδεικτικός της αυτοβιογραφούμενης φωνής που πασχίζει στην εξορία και σε γλώσσα ξένη να ανασυνδεθεί με ό,τι πιο οικείο –την πατρίδα και την μητέρα– ανακαλύπτοντας εντέλει κάτι παράδοξα νέο. Πρόκειται για έναν ετεροχρονισμένο πατριωτισμό, ο οποίος όμως σηματοδοτεί την αναδυόμενη νεωτερική ταυτότητα: Ποια γυναίκα βρίσκεται θαμμένη σε τούτο τον τάφο; – Η ευφροσύνη [Venustas: χαρμοσύνη, χάρις]. – Άλλος μου είχε πει: η αγνότητα. – Είναι το ίδιο πράγμα. – Ποια η γενιά της; – Των Ιναχιδών. – Ποια η τύχη της γενιάς της; – Ευδαίμων, μα εκείνη πέθανε όταν η πατρίδα της εξέλιπε. – Τι γάμο έκανε; – Έναν μοναδικό χωρίς δυσαρμονίες με τον [Μανίλιο] Μάρουλλο, – Υπήρξε μητέρα; – Είχε έξι παιδιά. – Τι είδους ζωή έζησε; – Στο σκοτάδι. – Ποια η αιτία του άδικου βασάνου της; – Η πτώση και σκληρή υποτέλεια της πατρίδας της. – Θρήνησε για κάποιον άλλο παρεκτός την πατρίδα; – Για τα αδέρφια, για τον πατέρα της: μα έλεγε πως οι ψυχές τους ήταν ευτυχείς. – Οι ψυχές τους είναι ευτυχείς οπωσδήποτε, μα είναι και η δική της, μιας γυναίκας που αγάπησε με τόσο σπάνιο τρόπο την πατρίδα της.[9] Βάση της οικογένειας γύρω στα 1464 γίνεται η Νάπολη. Κατά τις περιόδους που έζησε εκεί ο Μάρουλλος απόλαυσε την εξεζητημένη ντεκαντάνς της ναπολιτάνικης Ακαδημίας με συντροφιά εξέχοντες ποιητές και λόγιους (Ποντάνο, Λορέντσο Βάλλα, Θεόδωρος Γαζής). Στην Φλωρεντία πάλι υπήρξε προστατευόμενος του τραπεζίτη και μαικήνα Λορέντσο ντι Πιερφρανσέσκο (1463-1503), εξαδέλφου του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπή, στον κύκλο του οποίου ανήκαν ο Μποτιτσέλλι, ο νεαρός Μιχαήλ Άγγελος και ο Αμέριγκο Βεσπούτσι. Όμως ήδη γύρω στα δεκαεπτά είχε ξεκινήσει την ζωή του μισθοφόρου, κατά μια διαδεδομένη εκδοχή σε διαρκή αναζήτηση του ηγέτη που θα ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Τούτη η αγωνία τον έφερε πιθανόν στον στρατό του Ούγγρου βασιλιά Ματθαίου Κορβίνου (1443-1490), ο οποίος ετοιμαζόταν για σύγκρουση με τους Οθωμανούς. Ενδεχομένως υπηρέτησε στον στρατό του Στέφανου του Μέγα (Ștefan cel Mare, 1433-1504), πρίγκιπα της Μολδαβίας.[10] Η ζωή των stradioti πρόσφερε πρώτες ύλες για το αυτοβιογραφικό ποίημα του Ταρχανιώτη αφιερωμένο στην εξορία του (De exilio suo), το οποίο περιέχει μια διπλή ευχή θανάτου. Αφενός, ο θάνατος είναι προτιμότερος από την ζωή του αιχμάλωτου μισθοφόρου. Αφετέρου, όταν ένας τόπος φτάνει στο απόγειο της δόξας όλος ο κόσμος γίνεται διαμιάς φιλόξενος· όταν όμως ο ίδιος τόπος παρακμάζει, ο φιλοξενούμενος μεταμορφώνεται σε εξόριστο: η ευγενική και εξέχουσα καταγωγή, το όνομα ενός οίκου φημισμένου παύουν να έχουν οποιαδήποτε αξία. Άρα, το ιδανικό είναι ένας ηρωικός θάνατος την στιγμή της μεγαλύτερης δόξας του γενέθλιου τόπου.[11] Θάνατος στο ζενίθ λοιπόν, στις εσχατιές είναι η τελείωση – το μοτίβο που διατρέχει εξίσου την ερωτική ποίηση του Μάρουλλου. Είναι σωστή παρατήρηση ότι πατριωτισμός τέτοιου τύπου πρέπει να ξένισε τους Ιταλούς συγκαιρινούς του. Αυτοί πολεμούσαν για τα χρήματα, την τιμή ή τα οικογενειακά και τοπικά συμφέροντα, οι στρατοί τους ήταν επαγγελματικοί και ο πόλεμος μια τέχνη (arte).[12] Μέρος της γοητείας των αυτοβιογραφικών επιγραμμάτων του Ταρχανιώτη πηγάζει από έναν ασυνήθιστο για την ιταλική Αναγέννηση συνδυασμό της αποστασιοποίησης του επαγγελματία μισθοφόρου με την καινοφανή αφοσίωση του πατριώτη. Η βιογράφος του Μάρουλλου Κάρολ Κίντγουελ αντιμετώπισε τα επιγράμματα ως αυθεντικές ιστορικές πηγές αναπλάθοντας περιπέτειες σε χώρες στοιχειωμένες μεταξύ Ανατολής και Δύσης, όπου Ούγγροι και Ρουμάνοι στρατηλάτες εμπλέκονται σε μάχες με Τάταρους και τοπικούς τυράννους ανέγγιχτους από τον πολιτισμό.[13] Ο Μάρουλλος φαίνεται να περιπλανήθηκε στην μαγική Σκυθία και την Κριμαία, στην Μολδαβία, τον Καύκασο και την Αζοφική θάλασσα. Κάποιες κρυπτικές αναφορές σε τόπους και λαούς (όπως οι αρχαίοι Βησσοί ή Βέσσοι) θυμίζουν την ηρωική φαντασία του Ρόμπερτ Χάουαρντ. Γοητευτικό το βιβλίο της Κίντγουελ, δέχθηκε κριτική επειδή τάχα απέτυχε να διαχωρίσει το ποιητικό προσωπείο του Μάρουλλου από το ιστορικό πρόσωπο, τον poseur ποιητή από τον «πραγματικό» Μάρουλλο.[14] Η φιλολογία συχνά περιορίζεται ή μάλλον ηδονίζεται να ανακαλύπτει ασκήσεις ύφους. Οπότε η αυτοβιογραφία, ο παγανισμός και οι έρωτες του Μάρουλλου δεν σημαίνουν πολλά πέρα από μια δημιουργική επεξεργασία δεκάδων διακειμενικών αναφορών – κυρίως στην Αινειάδα και στον Οράτιο. Τέτοιες αποδομιστικές προσεγγίσεις αποπροσανατολίζουν. Διότι μόνο διαβάζοντας τον Μάρουλλο καλή τη πίστει ανακαλύπτουμε κάτι πέραν του ύφους και του ανταγωνισμού με τους Ιταλούς ομοτέχνους του – μια συμπαγή και ρωμαλέα εσωτερική αλήθεια που χρησιμοποιεί την εξορία, τον έρωτα και την αρχαιότητα ως μεταφορές. Σε έναν ύμνο «στον κράτιστο Δία» η πτώση της Κωνσταντινούπολης και η έκπτωση από τον κόσμο των ιδεών ορίζουν την κοινή εμπειρία, όπου τα πάθη διαβρώνουν την «αρχαία πατρίδα» όσο την βαθύτερη πατρίδα του «αληθούς λόγου».[15] Βρεθήκαμε εγκλωβισμένοι σε μια ερεβώδη φυλακή που δεν είναι άλλη από το σώμα (προφανής η αναφορά στο πλατωνικό σῶμα σῆμα), ρουφήξαμε τον θανατερό ύπνο της Στυγός, ο νους μας απώλεσε την άμεση πρόσβαση στην θεωρία της αλήθειας. Αντί για τα όντως όντα βλέπουμε ρευστές σκιές. Εδώ ο εξόριστος γίνεται πλατωνιστής και τανάπαλιν: ο πλατωνιστής βιώνει στο μέγιστο την απόκρυφη σημασία της εξορίας. Άρα ο πόθος για επανασύνδεση με την γενιά των προγόνων συνδέεται με την αποκατάσταση μιας αρχικής και αληθινής κατάστασης του Είναι. Η αυτογνωσία προϋποθέτει θέα των όντων και συμφιλίωση με την ειμαρμένη, όσο την άμεση επαφή με το πατρογονικό παρελθόν.[16] Ο άνθρωπος που ήταν «αδιαμόρφωτο έμβρυο όταν η πατρίδα υποδουλώθηκε» επιδιώκει έκτοτε την επιστροφή σε ό,τι ο Νίτσε ονόμασε κοιλιά του Είναι. 3. Η ασθένεια του έρωτα Ο Ταρχανιώτης γράφει για την οδύνη της γεωγραφικής και μεταφυσικής εξορίας, γράφει όμως και για την οδύνη του έρωτα. Μερικά από τα καλύτερα επιγράμματά του ανήκουν στην δημοφιλή εκείνη την εποχή ποίηση του κακότυχου έρωτα ή disperata και υπήρξαν σημεία αναφοράς για σημαντικούς ποιητές όπως οι Ρονσάρ, Ζαν Σεκόντ και Αντουάν ντε Μπεφ. Πλοκή δεν υπάρχει καμιά: μόνον στιγμές απολυτοποιημένου πάθους, όπου ενίοτε έρωτας και μίσος συναντώνται στην αναμονή του αντέρωτα που ποτέ δεν έρχεται. Είναι ό,τι ο Λακάν ονόμασε hainamoration, συνθήκη όπου το πρόσωπο αυτοαναλίσκεται σε μια μανιακή και νοσηρή ανατροφοδότηση του νου με το ερώμενο πλάσμα. Στην περίπτωση του Ταρχανιώτη τούτο ακούει στο όνομα Νέαιρα: Ζητάς να μάθεις, Νέαιρα, ποια ειναι η ζωή μου! Είναι αυτή που δίνεις σε όποιον σε ερωτεύεται: δυστυχής (infelix), μίζερη (misera), ανήμερη (inquies), βασανισμένη (molesta), ή ακόμη πιο θλιβερή αν μπορούσε να υπάρξει. Ορίστε, η ζωή που μου δίνεις, Νέαιρα. Ποιοι είναι –ρωτάς– οι σύντροφοί σου; Λύπη (Dolor), βάσανοι (Querelae), θρήνος (Lamentatio), αιώνια δάκρυα, κόπωση (Langor), άγχος (Anxietas), πικρία (Amaritudo), ή ακόμη πιο θλιβερή αν μπορούσε να υπάρξει. Ορίστε, Νέαιρα, οι σύντροφοι που έδωσες στην ζωή μου.[17] Αυτός είναι ο διαβόητος amor heroes: η ασθένεια του έρωτα που καθ’ όλον τον Μεσαίωνα συνδέεται με την μελαγχολία, εφόσον εμφανίζει ανάλογα συμπτώματα (ανησυχία, αβελτηρία, θλίψη, έλξη θανάτου), τα οποία όμως αποδίδονταν σε στρέβλωση της φαντασίας ή της νόησης παρά στην οργανική αιτία της δυσκρασίας των χυμών. Σε ένα από τα αριστουργήματα της ύστερης Αναγέννησης, ο Ρόμπερτ Μπέρτον εντόπισε τις συνδέσεις της «μελαγχολίας χωρίς μέλαινα χολή» με το ιπποτικό ιδεώδες και τον εξαιρετικό ή ευγενή έρωτα (amor nobilis). Κυρίως όμως παρατήρησε το ανασκάλεμα ενός ανυπότακτου και ανέλεγκτου δυναμικού, το οποίο αψηφά κάθε κοινωνική σύμβαση, όπως είναι ο γάμος, προκαλώντας την άρση αναστολών ή αφοβία «ενώπιον θεού και ανθρώπων».[18] O έρως αυτός είναι πλάνης (wandering) και υπερβολικός (extravagant), βακχικός, απεριόριστος και καταστροφικός.[19] Ωθεί τον εραστή ολοένα βαθύτερα σε μια απροσδιόριστη και αχαρτογράφητη ψυχική χώρα. Εκεί οι δυνάμεις εραστή και ερωμένης μεγεθύνονται, φαντάζουν υπερφυείς και υπερλογικές. Η συνάφεια των λέξεων ἔρως και ἥρως οδήγησε τον Πλάτωνα σε μια πολυσυζητημένη ετυμολογία (Κρατύλος 398c-e) διασώζοντας την αρχαία δοξασία σχετικά με την φυσική μελαγχολία και ψυχική απόκλιση των ηρώων.[20] Ο amor heroes του μισθοφόρου Μάρουλλου είναι τέτοιος amor heroicus, έρωτας που από ό,τι φαίνεται προσεγγίζει στον θάνατο τουλάχιστον όσο η επικίνδυνη ζωή του μισθοφόρου: Στα κλεφτά σού απέσπασα ένα φιλί παρά την θέλησή σου, αγνή Νέαιρα, και επιπόλαια άφησα την ψυχή μου να κρέμεται στα χείλη σου. Παρέμεινα άψυχος για ώρα πολλή, κι όταν κατάλαβα πως η ψυχή μου δεν επρόκειτο να επιστρέψει από μόνη της και ότι η παραμικρή καθυστέρηση θα μπορούσε να αποβεί θανάσιμη, τότε έστειλα την καρδιά μου να συλλέξει την ψυχή μου. Μα και η καρδιά μου, κι αυτή αιχμαλωτισμένη από την γλυκύτητα των ματιών σου, αποστάτησε για πάντα. Κι αν δεν είχα με εκείνο φιλί ρουφήξει την φλόγα που τώρα με κρατά στην ζωή δίχως ψυχή, αγνή Νέαιρα, τότε εκείνη η ημέρα που σου ξέκλεψα το φιλί, πίστεψέ με, θα ήταν η τελευταία που έριξε φως σε αυτόν τον δυστυχισμένο εραστή.[21] Το μέγιστο πλησίασμα του θανάτου στους στίχους αυτούς έχει εσωτερική σημασία. Το παρ’ ολίγον θανάσιμο φιλί ανακαλεί το μυητικό φίλημα των τροβαδούρων και των Καθαρών, την μοναδική εκείνη σαρκική επαφή με την Κυρία των Στοχασμών που επικυρώνει συμβολικά την cortezia, έναν βίο πλάνητα και ανήσκιωτο.[22] Το ξεστρατημένο φίλημα εισάγει τον Ταρχανιώτη σε μια ψυχική μεθόριο, όπου σώζονται όλα τα αποθέματα και απομένει ο εαυτός να ταλαντεύεται ενδιαμέσως ζωής και θανάτου. Η αξιέραστη Νέαιρα ολοένα μεγαλύνεται, εκτοπίζει τα πάντα πετυχαίνοντας συνάμα την κατακλυσμιαία συναισθηματική υπερχείλιση του επίδοξου εραστή – η οποία παραδόξως συμπίπτει με την πλήρη εξουθένωσή του. Όπως ο πoλεμιστής στην μάχη, ο ερωτευμένος μυρίζει το χνώτο του θανάτου. Ο αμοιβαίος ναρκισσισμός εραστή και ερωμένης παραγκωνίζει το σύμπαν με τίμημα μεγάλο: το ίδιο το γεγονός της ζωής επικρέμαται σε μια κλωστή· μόνο η ακροτελευταία ανάσα συνδέει τον ημιθανή Ταρχανιώτη με τον κόσμο. Σάντρο Μποτιτσέλι, Η προσκύνηση των Μάγων (λεπτομέρεια), 1476. Από αριστερά: Λορέντζο των Μεδίκων, Άντζελο Πολιτζιάνο, Πίκο ντέλα Μιράντολα. Φαίνεται ότι ο Μάρουλλος και ο Πίκο ντέλα Μιράντολα υπήρξαν ερωτικοί αντίζηλοι (Epigr. 3.VII): «Τα πλούτη του πατέρα σου», γράφει στον Πίκο, και «η βαρύθυμη Αθηνά σου» δεν εγγυώνται καμιά ερωτική επιτυχία, ούτε δίνουν δικαίωμα «να ανακατεύεσαι στους έρωτές μου»! Tην όμορφη κόρη o Πίκο δεν θα την κερδίσει με ραβασάκια, παρά με το γυμνό σπαθί: «Αν λοιπόν δεν πάψεις αμέσως να ενοχλείς και δεν παραιτηθείς από την αδικαιολόγητη διεκδίκησή σου, τότε θα καταλάβεις ότι δεν έχεις να κάνεις με κανένα Πλάτωνα, παρά μαζί μου – και δεν είμαι άνθρωπος που τον κάνουν καλά με λέξεις»! Λανθάνει εδώ μια βαθύτερη σύνδεση μεταξύ εκπατρισμού και ανανταπόδοτου έρωτα. Εξορία ως τον θάνατο· έρωτας ανανταπόδοτος ως τον θάνατο. Η αναζήτηση του μισθοφόρου και εραστή Ταρχανιώτη κορυφώνεται σε μια σπειροειδώς εντεινόμενη και μεταιχμιακή εμπειρία του ανικανοποίητου και ελλείποντος που φτάνει στην ευχή θανάτου. Στο ζενίθ της εξορίας ο θάνατος είναι πια προτιμητέος, όπως στο ζενίθ της ερωτικής απώλειας. Κι όμως, στην πλέον κρίσιμη καμπή το βάσανο του εκτοπισμού και το βάσανο του ιδεόπλαστου έρωτα δεν απολήγουν στον θάνατο παρά εκτονώνονται στην ζέση μιας δημιουργικής έκρηξης. Η ιδέα της πατρίδας γεννιέται στην εξορία· αλλά και η «ηρωική μελαγχολία» θεριεύει όσο ο έρωτας παραμένει αποκλεισμένος και αγύριστος. Η ανεστιότητα γεννά την αξία της πατρογονικής εστίας ενόσω η νοσταλγία εντείνεται. Αναλόγως, η σιωπή του αγαπημένου πλάσματος συγκροτεί εκείνη ενός σκολιού έρωτα που γίνεται ολοένα αληθέστερος ενόσω παρεμποδίζεται. Αναρωτιέται κανείς: ποια ήταν η αινιγματική Νέαιρα; Κάποιοι υποστήριξαν πως πρόκειται για την μια ή άλλη εξέχουσα Ιταλίδα.[23] Ο Ζακυθηνός την ταύτισε με την σύζυγο του Μάρουλλου, την Αλεξάνδρα Σκάλα.[24] Ο Σάθας είδε μια απόκρυφη αναφορά στο «μέγα μυστήριον τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας, την μυθικὴν πορνείαν», στην οποία υποτίθεται πως αρίστευαν διάφορες ακόλαστες εστεμμένες του Βυζαντίου με πιο διάσημη την Θεοδώρα.[25] Το όνομα Neaera παραπέμπει στον Βιργίλιο και στον Οράτιο, εντέλει στον λόγο του Απολλόδωρου κατά της Αθηναίας εταίρας και μετέπειτα παλλακίδας Νέαιρας. Εν τω μεταξύ αρκετά επιγράμματα του Ταρχανιώτη αφιερωμένα σε γυναίκες με σιβυλλικά ή αλληγορικά ονόματα (Γκέμμα, Αίγλη, Αβίτα) αναβιώνουν λογοτεχνικούς τόπους, για παράδειγμα αυτόν της αιωνίως ανικανοποίητης γυναίκας, ή της πανέμορφης μα πρόωρα χαμένης κόρης. Άρα, εδώ επίσης η πιθανότητα διακειμενικών παιχνιδισμάτων δεν μπορεί να αποκλειστεί. Άλλωστε, κάποια από τα ερωτικά επιγράμματα του Ταρχανιώτη είναι διασκευές εκείνων της Ελληνικής Ανθολογίας του Πλανούδη (την οποία εξέδωσε γύρω στα 1460 στην Βενετία ο επίσης εκτοπισμένος αριστοκράτης και φίλος του Μάρουλλου, Ιανός Λάσκαρις). Το ερμηνευτικό σχήμα που ανέπτυξε ο Ντενί ντε Ρουζμόν προκειμένου για την μυστική ερωτική ποίηση βοηθά να παραμερίσουμε το φιλολογικό προσωπείο της Νέαιρας. Σύμφωνα με αυτό ο έρως-πάθος προέκυψε «στις ψυχές όπου ακόμη ζούσε ένας φυσικός ή κληρονομημένος παγανισμός» σε αντίστιξη προς την χριστιανική θεωρία περί αγάπης και γάμου.[26] Ο αρχετυπικός παγανισμός που καλλιεργεί και εξυψώνει τον ηδονικό και ναρκισσιστικό πόθο για απόλυτη και πλήρη ένωση με το θείο (ενοποιητικός μυστικισμός) αντιτίθεται στην χριστιανική ιδέα μιας μερικής κοινωνίας στην ουσία του θεού (επιθαλάμιος μυστικισμός). Με ιστορικούς όρους η διαφορά αυτή εκφράστηκε με την εναντίωση του αδηφάγου ιδεόπλαστου έρωτα των τροβαδούρων στην χριστιανική ιδέα ενός ευτυχισμένου γάμου. Ο παγανιστικός πόθος είναι έργο της μοίρας, ο χριστιανικός γάμος έργο ελεύθερης επιλογής. Κυρίως όμως ο επιθαλάμιος μυστικισμός προϋποθέτει την συμφιλίωση με τον πλησίον και μια σχέση αμοιβαία, όπως άλλωστε η χριστιανική αγάπη. Αντίθετα, ο ενοποιητικός μυστικισμός που παραλαμβάνουν οι τροβαδούροι και οι Καθαροί απορρίπτει τον εξημερωμένο έρωτα και παρατείνει τον οδυνηρό, αγύριστο και αναρχικό πόθο για ό,τι βρίσκεται πιο μακριά από τον πλησίον, απόμακρα και πέρα από τα φαινόμενα. Οι τροβαδούροι και οι Καθαροί προέκριναν την περιπλάνηση και την ανησυχία, απορρίπτοντας την υπεσχημένη νηνεμία του γάμου ως ένορκη πορνεία (jurata fornicatio). Ο πλησίον παραμερίζεται χάρη της μακρότητας και απομάκρυνσης. Η εγγύτητα είναι απατηλή. Ακριβώς την έγνοια του ποιητικού παγανισμού να στοχεύει ολοένα μακρύτερα διασώζει αρχετυπικά ο Ζαρατούστρα του Νίτσε: «Σας συνιστώ τάχα την αγάπη προς τον πλησίον; Σας συνιστώ μάλλον την φυγή μακριά από τον πλησίον (Nächste-Flucht) και τον έρωτα του πλέον απομακρυσμένου (Fernste-Liebe)!»[27] Ανήμερος ο παγανιστικός έρωτας ολοένα ξεβολεύεται και αρνείται την προκρούστεια οικονομία του προφανούς. Δεν απαγκιάζει πουθενά, είναι μακροβόλος και ακριτικός. Είναι εξάλλου μονομερής και ανεπίστρεπτος. Η Νέαιρα ποτέ δεν ανταποκρίνεται. Διότι ο παγανιστικός έρωτας δεν λατρεύει πρόσωπα παρά την ιδέα του έρωτα σαν ουροβόρος όφις. Εντέλει αυτοαναλίσκεται σε μια ψυχική εκπύρωση κατά παράβαση της παύλειας προτροπής: κρεῖσσόν ἐστι γαμῆσαι ἢ πυροῦσθαι (Προς Κορινθίους Α΄ 7.9). Με την εκπύρωση και παράβαση αυτή συμβολικά επιβιώνει ένα αρχαίο θεολογικό μοντέλο. Για τους Έλληνες ένας θεός που ανταποδίδει την αγάπη είναι ατελής και ελλιπής, εφόσον πάσχει και άρα αλλοιούται. Η θεία τελειότητα είναι απαθής, ένα κινούν ακίνητον που έλκει τους θνητούς χωρίς να έλκεται, οπότε, κατά την διατύπωση του Βάλτερ Σούμπαρτ, «μπορεί μόνο να αγαπηθεί από αυτούς και μέσα σ᾽ αυτήν την αγάπη των θνητών κατ᾽ ουσίαν αγαπά τον ίδιο τον εαυτό του».[28] Γι’ αυτό το πῦρ που στηλιτεύει ο Παύλος γίνεται ασμένως δεκτό από τους ερωτικούς επιγραμματογράφους της Ελληνικής Ανθολογίας, όσο από τον Ταρχανιώτη. Ενώ στην ερωτική ποίηση ενός βυζαντινού ορθόδοξου στρατιωτικού και ποιητή, του Ιωάννη Γεωμέτρη, η βακχική κάψα υποχωρεί χάρη στην πυροσβεστική επίδραση μιας πνευματικής φλόγας, του πόθου για τον Χριστό (ἔρως ἔρωτι παύεται φλογοτέρῳ),[29] ο Μάρουλλος αφήνει την αρχική φωτιά να καίει. Ο Χριστός απουσιάζει, ο σαρκικός και ο πνευματικός έρωτας είναι αξεδιάλυτοι. Καμιά λύτρωση δεν έρχεται ύπερθεν ή θεόθεν. Ο κύκλος της εκπύρωσης συντηρείται μάλλον παρά διακόπτεται. Το δίπολο εγγύτητας και απόστασης, γάμου και ιδεόπλαστου έρωτα, αμοιβαίας αγάπης και αγύριστου πόθου αναβιώνει στην ερωτική ποίηση του Ταρχανιώτη με την χτυπητή αντίθεση ανάμεσα στα έξι συμβατικά επιγράμματα που αφιέρωσε στην σύζυγό του και στα σαφώς περισσότερα και πιο παθιασμένα που αφιέρωσε στην μυστηριώδη Νέαιρα. Αυτή είναι καμιά και όλες οι γυναίκες μαζί. Το πρόσωπο πίσω από το προσωπείο δεν έχει όνομα, μόνον μια εσωτερική σημασία που συνίσταται ακριβώς στην αινιγματώδη, μακρινή και ανοίκεια, πάντοτε αμφίβολη ταυτότητά της. Η αμφιβολία που προξενεί δεν είναι φιλολογικό ζήτημα προς διερεύνηση και λύση, αλλά η ουσία της. Ο Ρουζμόν πίστευε ότι η οδύνη του έρωτα αποκαλύπτει «το μέγα βάθος του ανατολικού και δυτικού παγανισμού».[30] Ο θανάσιμος έρως συμβολίζει την ρήξη με τα φαινόμενα, μια οριακή αυτογνωσία όπου «όποιος δεν πεθαίνει από τον έρωτά του δεν μπορεί ούτε να ζήσει από αυτόν» (Ιμπν Αλ Φαρίντ). Όπως οι τροβαδούροι και οι μυστικοί ποιητές του έρωτα, ο stratiota Μάρουλλος πλανητεύει διαρκώς, επειδή παραδόξως η απόσταση είναι ο δρόμος για την εγγύτητα, η οδύνη ο δρόμος για την γνώση, η εξουθένωση του εγώ η προϋπόθεση για την ανάσυρση του ένδον κάστρου της ψυχής. Ο πλάνης βίος είναι μυστική πορεία μαθητείας και ενηλικίωσης, όπου ο εαυτός αποκαλύπτεται ολόγυμνος ενώπιον του απολυτοποιημένου προσώπου της αγαπημένης, μάλιστα ταυτίζεται με αυτήν. Εντέλει η Κυρία των Στοχασμών δεν είναι παρά το πνευματικό και αγγελικό μέρος του ίδιου του ποιητή: «Είμαι εσύ ο ίδιος!».[31] 4. Στη σκιά του Πλήθωνα Ποιες επιλογές είχαν οι Έλληνες εμιγκρέδες την εποχή εκείνη; Ο Ιανός Λάσκαρις αφοσιώθηκε στον μονήρη βίο του λογίου. O μαθητής του Πλήθωνα Βησσαρίων αυτομόλησε στο στρατόπεδο των Καθολικών. Και ο αινιγματικός άνθρωπος που έγινε γνωστός ως Μάξιμος ο Γραικός εγκατέλειψε την θαυμαστή Φλωρεντία για τον Άθω, προτίμησε τους Ησυχαστές από τον Φιτσίνο. Ενδιαφέρουσα αντιστροφή: ο Μάρουλλος που ποθούσε παθιασμένα την γενέθλια γη παρέμεινε εξόριστος, ενώ ο Μάξιμος που αποσύνδεσε την πατρίδα από κάθε κοσμική ή επίγεια διάσταση επέστρεψε στην τουρκοκρατούμενη επικράτεια. Ο Μάρουλλος νοσταλγεί την Κωνσταντινούπολη, όμως αποσιωπά πλήρως την ορθόδοξη θεολογία και υμνολογία του Βυζαντίου. Άλλωστε αδιαφορεί παντελώς για την θεολογία των Λατίνων. Αποστασιοποιείται από κάθε εκδοχή Χριστιανισμού και συγγράφει ύμνους στους αρχαίους θεούς. Λορέντζο ντι Κρέντι, πορτρέτο γυναίκας που θεωρείται πως είναι η Κατερίνα Σφόρτσα, περ. 1481-3, Πινακοθήκη του Φορλί, Ιταλία. Εκ πρώτης οι Hymni Naturales είναι μια συλλογή νεοπλατωνικών πειραματισμών. Ξεκίνησαν στην Ρώμη την εποχή που ο Σαβοναρόλα αποκτά δύναμη στην Φλωρεντία. Ο Λίλιους Τζιράλντους (Lilius Giraldus) αναφέρει ως διασταυρωμένη πληροφορία ότι ο Μάρουλλος συνέθεσε τους ύμνους με την βοήθεια του Πίκο ντελα Μιράντολα – με τον οποίο κατά τα άλλα ο Μάρουλλος είχε ερωτικές αντιζηλίες με αφορμή τον όμορφο λαιμό κάποιας Ιταλίδας.[32] Με ενδοκειμενικά κριτήρια οι ύμνοι αυτοί επιδιώκουν να έχουν λειτουργική σημασία, είναι δηλαδή ύμνοι επικλητικοί και εφελκυστικοί.[33] Δύσκολα παραμερίζει κανείς την εκτίμηση του Έρασμου, ο οποίος δεν είχε καμιά αμφιβολία για τον παγανισμό του Ταρχανιώτη,[34] ή τις σχετικές υποψίες του εξάδελφου του Μάρουλλου, Τζιοβάνι Ταρχανιότα (Giovanni Tarchagnota).[35] Οι παλαιότεροι μελετητές (Ζακυθηνός, Κρότσε, Κίντγουελ) θεώρησαν ότι δεν πρόκειται απλώς για λογοτεχνικό παγανισμό, ούτε για αλληγορικό χριστιανισμό, αλλά για μια θρησκευτικότητα που αποκλείει τον χριστιανισμό.[36] O αμερικανός μεταφραστής του Μάρουλλου παρατηρεί ότι δεν βρήκε τίποτα χριστιανικό στους Ύμνους, παρά μόνο μια πνευματική συγγένεια με τον κόσμο του Γεμιστού Πλήθωνα.[37] Παρατηρεί εξάλλου πως οι σημειώσεις του Φιτσίνο στον ιουλιάνειο ύμνο στον βασιλέα Ήλιο περιέχονται στο ίδιο χειρόγραφο με έργα του Πλήθωνα. Εφόσον το έργο αυτό του Ιουλιανού υπήρξε σημείο αναφοράς για τον Μάρουλλο (που συνέγραψε άλλωστε έναν εκτενέστατο Ύμνο στον Ήλιο), είναι λογική εκτίμηση πως θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιήσει ένα τέτοιο χειρόγραφο αποκτώντας πρόσβαση στον Ιουλιανό, όσο και στον Πλήθωνα.[38] Υπάρχουν άραγε πιο χειροπιαστές ενδείξεις ότι ο Μάρουλλος συνδεόταν κάπως με την διαβόητη φρατρία του Πλήθωνα, όπως υπέθεσε ο Ζακυθηνός;[39] Σύμφωνα με τον Πάολο Τζιόβιο (Paolo Giovio 1483-1552) ο Μάρουλλος υπηρέτησε ως μισθοφόρος στο ιππικό των Βενετσιάνων υπό την καθοδήγηση του Νικόλαου Ράλλη. Εικάζεται ότι αδερφός του Νικόλαου Ράλλη ήταν ο ποιητής Μανίλιος Ράλλης, επιστήθιος φίλος του Μάρουλλου.[40] Γνωρίζουμε πως πατέρας του Μανίλιου ήταν ο Δημήτριος Ράλλης, ο επιλεγόμενος Καβάκης, γνωστός stratiota στην Ιταλία, επιπλέον όμως αφοσιωμένος μαθητής του Πλήθωνα, μάλιστα ο ηλιολάτρης εκείνος και θαυμαστής του Ιουλιανού που διέσωσε τα αποσπάσματα των παγανιστικών Νόμων. Οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί: oι συνδέσεις αυτές δεν αποδεικνύουν την επιβίωση της πληθώνειας φρατρίας στην Ιταλία. Εξάλλου η Κίντγουελ επισήμανε ότι το πάθος του Ταρχανιώτη για τον Λουκρήτιο παραπέμπει σε μια περισσότερο επικούρεια άποψη για τον κόσμο.[41] Παραμένει όμως βάσιμη υπόθεση ότι ο Ταρχανιώτης γνώριζε τα πληθώνεια σχέδια, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την πρόσληψη και ανάπλασή τους. Οι ομοιότητες εξάλλου είναι πολλές. Όπως ο Πλήθωνας, ο Ταρχανιώτης θεωρεί κεφαλαιώδες σφάλμα την χρήση μισθοφόρων και πιστεύει ότι η ελευθερία εξαρτάται από την χρήση ίδιων στρατιωτικών δυνάμεων, ενός μικρού και ευέλικτου στρατού που μπορεί να αποκρούσει οποιαδήποτε απειλή.[42] Όπως ο Πλήθωνας, ο Ταρχανιώτης προκρίνει ένα θεολογικό σύμπαν που είναι ταυτόχρονα πανενθεϊστικό (ο κόσμος είναι μέρος του θεού, όμως συνάμα ο θεός υπερβαίνει τον κόσμο), ενοθεϊστικό (ανάλογα την συγκυρία η μια ή άλλη θεότητα ανέρχεται στο προσκήνιο και αποκτά την πρωτοκαθεδρία) και πανθεϊστικό (ο κόσμος είναι θεός). Σε κάθε περίπτωση οι λόγοι για τους οποίους ο Μάρουλλος επικαλείται τους θεούς είναι βαθύτεροι από την τυπικά αναγεννησιακή αναζήτηση λογοτεχνικών σημείων αναφοράς της αρχαιότητας. Στα ποιήματα του Μάρουλλου είναι διάχυτη η αίσθηση ότι περιγράφει μια περίοδο παρακμής, αποϊεροποίησης και διαβολής, μια σκοτεινή Εποχή της Φαυλότητας (Κάλι-Γιούγκα). Η ιστορική εμπειρία τον κάνει να αναρωτιέται ευθέως αν όντως «δεν έχει μείνει πια τίποτα ιερό στην γη».[43] Kαταγράφει ολόγυρα μια σχεδόν ολοκληρωτική απομάγευση της ιστορίας και ζητά την λύτρωση από τις έγνοιες ενός εκχυδαϊσμένου κόσμου (profanes exime curis),[44] ευελπιστεί ότι ο χρόνος και οι αέναες περιφορές των ουρανίων σωμάτων δεν έχουν ακόμη εντελώς νοθεύσει το ιερό (sacrum) με το χυδαίο (profanum).[45] Άρα η επίκληση του αρχαίου κόσμου γίνεται σε αναζήτηση θεραπείας ενός εκφαυλισμένου σύγχρονου κόσμου. Γι’ αυτό στην Εκπαίδευση ενός πρίγκιπα (Institutionum principalium) ζητούμενο είναι η ανάκτηση ενός τρόπου ζωής (ars vivendi) που προσδιορίζεται ως relligio divum, όπου relligio σημαίνει την εκ νέου σύνδεση (religare) του προσώπου με τον κόσμο και το θείο, την ανάκτηση ενός οικείου λόγου λησμονημένου, o οποίος δίνει νόημα σε πρόσωπα και πράγματα, ενός «ιερού άσματος από τα άδυτα του ναού» (carmen sacrum ex adytis). Αυτή η relligio είναι προϋπόθεση ώστε ο πρίγκιπας να διασώσει την γνώση των πρωταρχικών σπερμάτων (semina prima), να υπηρετήσει την πατρίδα και να σχετιστεί με τον ίδιο τον εαυτό και τους φίλους του.[46] Υποφώσκει εδώ η ειδοποιός διαφορά του ελληνισμού του Μάρουλλου από εκείνον του Πλήθωνα. Αυτή προσδίδει στον πρώτο μια ολότελα νέα υπαρξιακή σημασία που νομίζω βαραίνει περισσότερο από τις ομοιότητες και η οποία εξηγεί την προτίμησή του για μια επικούρεια και ηρακλείτεια παρά αμιγώς νεοπλατωνική αντίληψη. Την επαύριο της Πτώσης ο Μάρουλλος δεν έχει αυταπάτες: οι θνητοί όχι μόνο αδυνατούν να εκμαιεύσουν το δίκαιο και το ιερό από τους θεούς· αλλά επιπλέον οι θεοί ανέχονται την παρουσία του ανίερου στην ιστορία. Δεν είναι οπωσδήποτε σύμμαχοι, όπως ήλπιζε ο Πλήθωνας, ενδέχεται να εμφανίζονται αδιάφοροι ή απάνθρωποι. Η μοίρα μπορεί να τσακίζει τα πάντα, ενόσω ο Δίας μένει αδιάφορος στον ανθρώπινο θρήνο και η σχέση μαζί του διατηρείται ως ορφανή οφειλή.[47] Ο πεσιμισμός, έγραψε ο Ζίμμελ, είναι η διάβαση, το μεταιχμιακό ή ενδιάμεσο σημείο ανάμεσα στην ελληνική αισιοδοξία και τη νεωτερική μοναξιά. Είναι η καμπή, όπου το ελληνικό ανθρωποκεντρικό μοντέλο δοκιμάζεται σκληρά, όπου δημιουργείται η υποψία ότι το ελληνικό κοσμοείδωλο είναι ψευδαισθησιακό, ότι ζούμε σε ένα σύμπαν όπου βία και αλογία ανέρχονται από μεγαλύτερο βάθος από το αξιακό σύστημα των ελλήνων θεών.[48] Τι συμβαίνει αν το ελληνικό είδωλο χάσει τις μαγικές δυνάμεις του, αν εξαντληθεί η ικανότητά του να γοητεύει και να διασώζει τον ανθρώπινο λόγο; Στην ιστορική καμπή του 1453 αυτό είναι το ερώτημα που κατατρώει τον Μάρουλλο. Ο πεσιμισμός του εκφράζει την κρίσιμη ταλάντευση ανάμεσα στην αισιοδοξία του παγανιστικού κόσμου, την οποία ακόμη συναντάμε ζώσα στον Πλήθωνα, και στον μηχανιστικό, απομαγεμένο κόσμο της νεωτερικότητας που ολοένα ζυγώνει. Ο υπότιτλος της Γέννησης της Τραγωδίας είναι: Ελληνισμός και πεσιμισμός. Η θέση του Νίτσε είναι ότι το παγανιστικό κοσμοείδωλο και μαζί του η τραγωδία, η φιλοσοφία και η ποίηση αναπτύχθηκαν ως αντίδοτα στην ωμότητα μιας φοβερής αλήθειας που ο άνθρωπος αδυνατεί να υποφέρει στην ατόφια και αβυσσαλέα της εκδοχή. Ο ελληνισμός είναι η αναγκαία θωράκιση που επιτρέπει στη ζωή να παρατείνεται, ολοένα διασώζει τον άνθρωπο από την βύθισή του σε μια άλογη και φοβερή πραγματικότητα πέρα από το καλό και το κακό. Στην ποίηση του Μάρουλλου οι θεοί αποκαλύπτονται ως όψεις μιας τέτοιας ωμής και ατιθάσευτης αλήθειας που ο πολιτισμός εξευμενίζει με την ευσέβεια και το δίκαιο. Όμως η ιστορία εμφανίζεται τώρα να προχωρά ανεξάρτητα από την ευσέβεια και την φιλοσοφία. Και ο Μάρουλλος ξεμένει να αναζητά το ιερό ως άλλος Διογένης. Στα 1490 πεθαίνει ο Κορβίνος. Νέος ισχυρός άνδρας στην Ευρώπη αναδεικνύεται ο Μαξιμιλιανός ο Πρώτος. Στο πρόσωπό του ο Μάρουλλος νόμισε πως βρήκε έναν νέο ηγέτη και την υπόσχεση μιας νέας πατρίδας.[49] Στα 1494 συντάσσεται στο πλευρό του Καρόλου του Όγδοου της Γαλλίας που εισβάλλει στην Ιταλία. Ο πάπας Αλέξανδρος ο Τέταρτος είχε συμμαχήσει με τους Οθωμανούς προκειμένου να ανακόψει την γαλλική προέλαση, κίνηση που οπωσδήποτε έφερε τον Μάρουλλο πιο κοντά στο γαλλικό στρατόπεδο.[50] Τα χρόνια αυτά επεξεργάζεται την ημιτελή και γεμάτη παγανιστικές αναφορές Εκπαίδευση ενός πρίγκιπα, αφιερωμένη στον γιο του Καρόλου, Ρολάνδο, ο οποίος όμως πεθαίνει τριών ετών. Ο Κάρολος εγκαταλείπει την Νάπολη υπό την πίεση των δυνάμεων της Βενετίας. Ο Μάρουλλος βλέπει άλλη μια φορά τις ελπίδες του για μια προέλαση εναντίον των Οθωμανών να διαψεύδονται. Γύρω στα 1497 γίνεται ο uomo d’arme της Κατερίνας Σφόρτσα, κόμισσας του Φορλί, και αναλαμβάνει την υπεράσπιση της πόλης έναντι των δυνάμεων του Καίσαρα Βοργία. Η πόλη πέφτει τον Ιανουάριο του 1500. Ο θάνατος βρίσκει τον Μάρουλλο περίπου τρεις μήνες μετά. Στις 11 Απριλίου αποπειράθηκε να διασχίσει έφιππος τον υπερχειλισμένο ποταμό Τσετσίνα στην Τοσκάνη, καθ’ οδόν για την πόλη Πιομπίνο, όπου ο φίλος του Τζάκοπο Αππιανός ο Τέταρτος ετοιμαζόταν να αντιμετωπίσει τον Καίσαρα Βοργία. Ο Πάολο Κορτέζε αναφέρει πως όταν κάποιοι χωρικοί προσπάθησαν να αποτρέψουν τον Μάρουλλο να διαβεί τον ποταμό, εκείνος απάντησε πως παιδιόθεν δεν φοβόταν τον Ποσειδώνα, αλλά μάλλον τον Άρη. Λένε πως στην τσέπη του βρέθηκε ένα αντίτυπο του Λουκρήτιου με ιδιόχειρες σημειώσεις. Η έκδοση του Λουκρήτιου που επιμελήθηκε στα 1512 στην Φλωρεντία ο Πιέρο Καντίντο υιοθετεί πολλές από τις διορθώσεις του Μάρουλλου.[51] 5. Υστερόγραφο Στα 1939 ένας Έλληνας ποιητής που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και επίσης ανδρώθηκε και σπούδασε στην Ιταλία, βάλθηκε να ασχοληθεί με το πρόβλημα της ελληνικής καταγωγής. Όμως τούτος επιλέγει να γράψει στα ελληνικά κι ας μην είναι δεινός ελληνομαθής. Και στέκεται με περιφρόνηση απέναντι στις «διάφορες Αναγεννήσεις» της Δύσης, όσες διακρίνει η απόπειρα οβελισμού του Χριστιανισμού και η μίμηση της αρχαιότητας εξαιτίας μιας «ανικανότητας να πιστέψουν στον Χριστό». Οι αρχαίοι Έλληνες, γράφει, ασκήθηκαν στην προετοιμασία μιας άρτιας θνητής υπόστασης, για να την δεχθεί ο Χριστός και να την κάμει αθάνατη. Για τούτο σ’ εμάς τους τωρινούς Έλληνες δε μαθαίνουν υποστασιακά τίποτα οι διάφορες Αναγεννήσεις της Δύσης, και μάλλον μας προσφέρουν μια περιττή και συχνά βλαβερή τροφή· γιατί, για την επαφή με μια άρτια θνητή υπόσταση, μας αρκεί η Αρχαία Ελλάδα. Μονάχα εμείς, απ’ όλους του λαούς της γης, μπορούμε, χωρίς ν’ αφήσομε τον τόπο μας, να διατρέξουμε υποστασιακά την απόσταση που χωρίζει την φύση από τον άνθρωπο· λέμε τούτο, γιατί και στον Χριστιανισμό πλησιάζουμε αβίαστα με την ελληνική μας παιδεία και την ελληνική μας γλώσσα.[52] Ιδωμένος από αυτήν τη γωνία ο Ταρχανιώτης δεν εξελίσσει ούτε προσθέτει κάτι στο κοσμοείδωλο της αρχαίας Ελλάδας· ενώ αποσιωπά ένα τεράστιο κομμάτι πολιτισμικών και κοσμοθεωρητικών αλλαγών που συνέβησαν κατά την διάρκεια του ορθόδοξου Βυζαντίου. Άρα, ποιος ο λόγος να ασχοληθεί ένας Νεοέλληνας μαζί του, όταν μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση αφενός απευθείας στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, αφετέρου στην χριστιανική παράδοση την οποία ο Μάρουλλος παραγκωνίζει ωσάν να μην υπήρξε; Ο Μάρουλλος –αλλά και ο Πλήθωνας– εμφανίζονται τότε ως ατελείς μεσάζοντες, υβρίδια ανίκανα να προσθέσουν κάτι στο παρελθόν όσο και να μιλήσουν στο ανεπιστρεπτί εκχριστιανισμένο παρόν. Παύουν να ’χουν raison d’ être, λόγο υπάρξεως. Τέτοια κριτική μοιάζει συντριπτική όσο υιοθετεί κανείς μια γραμμική ή εξελικτική άποψη, όπου ελληνισμός και χριστιανισμός συμπλέκονταν εωσού γίνουν μια αξεδιάλυτη πνευματική οντότητα. Όμως εδώ η ποίηση του Ταρχανιώτη δρα υπονομευτικά υπενθυμίζοντας ότι τα φιλοσοφικά παραδείγματα δεν είναι δεμένα ή ταυτόσημα με τα ιστορικά μορφώματα που τα εκφράζουν. Οι ιδέες διατηρούν με τρόπους ανοίκειους και έκκεντρους την ικανότητα να υπερβαίνουν τα στεγανά της περιοδολόγησης και να επανέρχονται όπως συμβαίνει με έναν ιό που λάνθανε στο σώμα μας και παρέμενε ανενεργός για δεκαετίες. Σε στιγμές κρίσιμες η κατά τόπους ανάδυση ενός λαθραίου ή λησμονημένου τρόπου ύπαρξης υπενθυμίζει πως τελικά οι εποχές και τα κοσμοείδωλά τους δεν διαδέχονται ακριβώς η μία την άλλη, αλλά συνυπάρχουν έστω και αν κάποιες υπνώττουν ενόσω άλλες ακμάζουν. Ό,τι κάνει σημαντική την ποίηση του Ταρχανιώτη είναι αυτή η πεποίθηση πως το τέλος του αρχαίου και του βυζαντινού κόσμου δεν μπορεί ποτέ να καθοριστεί επακριβώς, ότι κάτι βαθύτερο από την ιστορία τους, κάτι ωμό, ακατέργαστο και ανήμερο, καταφέρνει πάντοτε να ανακάμπτει και να επιβεβαιώνει την υποψία ότι «το τέλος ενός κόσμου δεν είναι και δεν μπορεί να είναι παρά το τέλος μιας αυταπάτης».[53] [1] Παρ’ ότι αποσιωπημένο, το έργο του Σάθα για τον διανοητικό κόσμο των stradioti είναι σπουδαίο: βλ. ενδεικτικά C. Sathas, Documents inédits relatifs à l’histoire de Gréce au moyen âge, Παρίσι 1888, τ. 7, σ. IV κ.ε. όπου προχωρεί σε συναρπαστικές συνδέσεις με την αποκλίνουσα θρησκευτικότητα νεοελληνικών λαϊκών ασμάτων (Άσμα του Αρμούρη), και έργων όπως ο Ερωτόκριτος, όσο και με τον ανθρωπότυπο του πλάνητα και αιρετικού (Καθαροί). Για την ανάγκη αποκατάστασης του Σάθα ως ιστορικού και διανοητή, βλ. την εισαγωγή του Νίκου Καραπιδάκη στο Κ. Σάθας, Ἕλληνες Στρατιῶται ἐν τῇ Δύσει, Φιλόμυθος, Αθήνα 1993, 7-35. [2] Στα ελληνικά μεταφράστηκαν πρόσφατα εννέα ποιήματα του Μάρουλλου (Γ. Βαρθαλίτης, «Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανιώτης. Ύμνοι και Επιγράμματα», Παλίμψηστον 30 (2013), 11-38). Ο Σάθας έχει μεταφράσει εκτενές απόσπασμα από τον Ύμνο στον Ήλιο (Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. Ζ, Βενετία 1894, σ. ρν΄- ρνδ´), ενώ εξέδωσε ποιήματα χωρίς μετάφραση στα Documents, ό.π., σ. 173-235). Σημαντική παραμένει η μελέτη του Δ. Ζακυθηνού, «Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανιώτης, Ἕλλην ποιητὴς τῶν χρόνων τῆς Ἀναγεννήσεως», ΕΕΒΣ (1928), 200-242, όπου κάποια μεταφραστικά σχεδιάσματα. [3] Παράθεμα στο B. Croce, Michele Marullo Tarcaniota, La elegie per la patria perduta ed altri suoi carmi, Laterza & Figli, Bari 1938, σ. 116. [4] Epigr. 2.ΧΧΧΙΙ.65-7. [5] Croce, ό.π., σ. 5, Ζακυθηνός, ό.π., σ. 202. [6] Βλ. Κ. Enenkel, Die Erfindung des Menschen: Die Autobiographik des frühchristlichen Humanismus von Petrarca bis Lipsius, De Gruyter, Βερολίνο 2008, σ. 385, 397, ο οποίος θεωρεί πως ο Μάρουλλος γεννήθηκε στα 1458. [7] Epigr. 2.XVII. [8] Epigr. 2.XXXII.121-4. [9] Epigr. 1.LII. [10] Guillot, “Biographie de Marulle” στο Marulle, Oeuvres, σ. 113. [11] Epigr. 3.ΧΧΧVII.25-29. [12] Enenkel, ό.π., 411 [13] C. Kidwell, Marullus, Soldier Poet of the Renaissance, Duckworth, Λονδίνο 1989. [14] Enenkel, ό.π., σ. 372. [15] Hymni Naturales I.1.25-35. [16] HN 2.ΙΙΙ.25-9. [17] Epigr. 1.XXVIII. [18] Burton, Anatomy of Melancholy, ΙΙ.57-58, 186. [19] Burton, ό.π., ΙΙ.54. [20] Βλ. M. Peri, Τοῦ πόθου ἀρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον Ερωτόκριτο, μτφρ. Α. Αθανασοπούλου, ΠΕΚ, Ηράκλειο 1999, σ. 17-45. [21] Epigr. 2.IV. [22] Για αυτόν το συμβολισμό του φιλήματος βλ. Denis de Rougemont, Ο Έρως και η Δύση, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, Ίνδικτος, Αθήνα 1996, σ. 102. [23] Για μια κριτική δες Guillot, ό.π., σ. 15. [24] Ζακυθηνός, ό.π., σ. 208. [25] Σάθας, Μεσαιωνική βιβλιοθήκη, ό.π., σ. ρλη´. [26] Rougemont, ό.π., σ. 88. [27] Also Sprach Zarathustra, 77.10-11 (Colli-Montinari). [28] Βάλτερ Σούμπαρτ, Θρησκεία και Έρως, μτφρ. Μ.Ζ. Κοπιδάκης, Αικ. Σκλήρη, Ολκός, Αθήνα 1993, σ. 120-1. [29] Cramer, Anecdota Graeca IV.348.11-12. [30] Rougemont, ό.π., σ. 78. [31] Rougemont, ό.π., 103, σ. 127. [32] Guillot, ό.π., σ. 137 και Epigr. 3.VII. [33] Πβ. HN 2.I.77-8 και HN 2.II.21-2. [34] Guillot, ό.π., σ. 159, Σάθας, Documents VII, σ. IV: Marulli pauca legi tolerabilia, si minus haberent paganitatis. [35] Guillot, ό.π., σ. 159. [36] Ζακυθηνός, ό.π., σ. 225, Croce, ό.π., σ. 43-7, Kidwell, ό.π., σ. 199-200. [37] Fantazzi, “Introduction”, σ. xix-xv. [38] Fantazzi ό.π., σ. xv. [39] D.A. Zakythenos, Le Despotat grec de Morée II, επιμ. Chryssa Maltézou, Variorum, Λονδίνο 1975, σ. 376. [40] Guillot, ό.π., σ. 115. [41] Κidwell, ό.π., σ. 199-200. [42] Epigr. 3.XXVII.31-5. [43] ΗN 3.I.265. [44] ΗΝ 1.ΙΙΙ.44. [45] ΗΝ 4.ΙV.60-4. [46] Institutionum Principalium I.333-343. [47] ΗN 2.ΙΙΙ.16-25. [48] Βλ. G. Simmel, «Για μια θεωρία του πεσιμισμού», στο Simmel, Περιπλάνηση στη Νεωτερικότητα, μτφρ. Γ. Σαγκριώτης, Ο. Σταθάτου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004, σ. 299. [49] Guillot, ό.π., σ. 145, 149. [50] Guillot, ό.π., σ. 153. [51] Guillot, ό.π., σ. 159. [52] Γ. Σαραντάρης, Έργα 1: Τα δημοσιευμένα από 1933 έως 1942, εισαγωγή - επιμέλεια Σοφία Σκοπετέα, Βικελαία Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2001, σ. 232-3. [53] R. Guénon, The Essential René Guénon: Metaphysics, Tradition, and the Crisis of Modernity, World Wisdom, Μπλούμινγκτον 2009, σ. 67.

Ελληνισμός και πεσιμισμός

Σύνδεση