Ἰδεολογία ἢ δημοκρατικὴ πραγματικότητα: τὰ διλήμματα τῆς σοσιαλδημοκρατίας στὸν εἰκοστὸ αἰώνα

Sheri Berman, Τὸ πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς: Ἡ Σοσιαλδημοκρατία καὶ ἡ Εὐρώπη τοῦ 20οῦ αἰώνα, μτφρ. Ἑλένη Ἀστερίου, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, 2014, σελ. 532 1. Τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι ἡ δεύτερη ἀπὸ δύο πολυσυζητημένες συμβολὲς τῆς καθηγήτριας τοῦ Κολούμπια Σ. Μπέρμαν στὴν κατανόηση τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα. Καὶ οἱ δύο προσεγγίζουν τὴν ἱστορία του ἀπὸ τὴν σκοπιὰ τῆς σοσιαλδημοκρατίας. Καὶ ἐφαρμόζουν τὴν «ἰδεοκεντρικὴ μέθοδο» (ideational method): θεωροῦν δηλαδὴ τὴν ἰδεολογικὴ συγκρότηση τῶν πρωταγωνιστῶν ὡς ἀνεξάρτητη μεταβλητὴ μὲ αἰτιακὴ ἐπενέργεια στὴν πολιτικὴ πράξη, καὶ ὄχι ὡς δευτερογενὲς ἐπιφαινόμενο στὴν διάταξη οἰκονομικῶν καὶ κοινωνικῶν παραγόντων. Ἡ πρώτη μελέτη, μὲ τίτλο Ἡ σοσιαλδημοκρατικὴ στιγμή,[1] ἑστιάζει στὸν μεσοπόλεμο καὶ ἀναλύει συγκριτικὰ τὴν δράση τοῦ γερμανικοῦ καὶ τοῦ σουηδικοῦ σοσιαλδημοκρατικοῦ κόμματος (SPD καὶ SAP ἀντιστοίχως). Τὸ βασικὸ ἐπιχείρημα εἶναι ὅτι τὸ SPD δὲν κατόρθωσε νὰ ἀποτινάξει ἕναν ἄκαμπτο μαρξιστικὸ μεσσιανισμό. Παρὰ τὴν μεταρρυθμιστικὴ καὶ κοινοβουλευτική του δράση, ἡ ἀγκύλωση αὐτὴ δὲν τοῦ ἐπέτρεψε ποτὲ νὰ ἀποδεχθεῖ ἰδεολογικὰ τὴν «ἀστικὴ» δημοκρατία καὶ τὴν ἐλεύθερη οἰκονομία ὡς ἱστορικὰ κεκτημένα. Ἡ προσπάθεια τοῦ Ἔ. Μπέρνσταϊν νὰ στρέψει τὸ κόμμα πρὸς τέτοια κατανόηση πολεμήθηκε καὶ ἀπὸ τὸ «μαρξιστικὸ κέντρο» μὲ ἡγέτη τὸν Κὰρλ Κάουτσκυ καὶ ἀπὸ τὴν ἄκρα ἀριστερὰ ὑπὸ τὴν Ρ. Λούξεμπουργκ. Ἀμφότεροι τόνιζαν οἰκονομικὲς νομοτέλειες ποὺ προκαθόριζαν τὴν κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ κατάρρευση τῆς κεφαλαιοκρατίας. Οἱ ἀντιλήψεις αὐτὲς ἐμπόδισαν τὸ SPD νὰ συνάψει στέρεες συμμαχίες μὲ τὰ ἀστικὰ κόμματα καὶ τὶς ἀγροτικὲς τάξεις καὶ νὰ ἐπεξεργασθεῖ ἕνα πρόγραμμα κρατικοῦ παρεμβατισμοῦ στὴν οἰκονομία. Ὁ δισταγμὸς αὐτὸς συνέβαλε στὸ ὀλέθριο τέλος τῆς Δημοκρατίας τῆς Βαϊμάρης. Ἀντίθετα οἱ σουηδοὶ σοσιαλδημοκράτες ὑπὸ τὴν ἐμπνευσμένη ἡγεσία τοῦ Γιάλμαρ Μπράντινγκ ἀποτίναξαν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ κάθε δογματισμό. Τὸ SAP ἔπαψε νὰ ὁρίζει τὸν ἑαυτό του ὡς στενὰ προλεταριακό, ἐπεξεργάστηκε μιὰ ἰδεολογία τῆς «λαϊκότητας» (folkhemmet: τὸ κόμμα ὡς σπίτι τοῦ λαοῦ), πάλεψε καὶ γιὰ τὰ αἰτήματα τῶν ἀγροτῶν καὶ συμμάχησε μὲ τὴν προοδευτικὴ ἀστικὴ τάξη. Ἀποδέχθηκε εὐθαρσῶς τὸν κοινοβουλευτισμὸ καθὼς καὶ τὴν ἐλεύθερη ἀγορά, ὑπὸ τὸν ἔλεγχο βέβαια ἑνὸς κράτους ποὺ πρώτη του μέριμνα εἶναι ἡ στήριξη τῶν ἀδυνάτων. Κατόρθωσε ἔτσι νὰ θεμελιώσει ἐκτεταμένο καὶ ἀποτελεσματικὸ καθεστὼς κοινωνικῆς προστασίας κάτω ἀπὸ δημοκρατικοὺς θεσμούς, τὴν ὥρα ποὺ ὁ ὁλοκληρωτισμὸς θριάμβευε παντοῦ. Ἂς σημειωθεῖ ὅτι ἡ Σ. Μπέρμαν εἶναι εἰδικὸς στὴν σουηδικὴ σοσιαλδημοκρατία καὶ τὸ ἔργο της ἔχει ἀναδείξει τὴν κομβική της σημασία στὴν ἐξέλιξη τοῦ εὐρωπαϊκοῦ σοσιαλισμοῦ. Τὸ ἕβδομο κεφάλαιο τοῦ Πρωτείου (μὲ τίτλο «Ἡ σουηδικὴ ἐξαίρεση») εἶναι μιὰ χρηστικὴ σύνοψη τῆς πολύτιμης ἐμπειρίας τοῦ SAP.[2] Ἡ ἀνάλυση αὐτὴ εἶναι ὠφέλιμη γιὰ τὴν χώρα μας, ὅπου ἡ ἀριστερὰ ἀντιμετώπιζε πάντα τὸν σκανδιναβικὸ σοσιαλισμὸ μὲ τὴν εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὴν ἄγνοια τῶν ἱστορικῶν γεγονότων. Τὸ Πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς διευρύνει τὸ ὀπτικὸ πεδίο τῆς παλαιότερης μελέτης, ἀναλύοντας τὴν ἐξέλιξη τῆς μαρξιστικῆς σοσιαλδημοκρατίας στὶς κύριες εὐρωπαϊκὲς χῶρες ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα μέχρι καὶ τὶς ἡμέρες μας. Ἡ ἑλληνική του μετάφραση εἶναι μιὰ σημαντικὴ συμβολὴ σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ ἔχουν ἀναζωπυρωθεῖ οἱ προβληματισμοὶ περὶ σοσιαλδημοκρατίας. 2. Ὁ μαρξισμὸς ἦταν ἕνα ἀσταθὲς μίγμα μιᾶς ἑγελιανοῦ τύπου τελολογίας ἐφαρμοσμένης στὴν οἰκονομικὴ σφαίρα μὲ μιὰ πολιτικὴ βουλησιαρχία προσανατολισμένη στὴν τρέχουσα συγκυρία. Ἡ ἀντίφαση ἀνάμεσα στὴν ὑψηλὴ θεωρία τῆς αἰτιοκρατικῆς νομοτέλειας καὶ τὴν πρακτικὴ ἐμπλοκὴ μὲ τὴν καθημερινότητα (τὴν μεταρρυθμιστικὴ δράση) ἐνδημεῖ ἐξ ἀρχῆς.[3] Ἤδη στὸ Κομμουνιστικὸ Μανιφέστο ἡ κρατικοποίηση τῶν παραγωγικῶν καὶ χρηματοπιστωτικῶν δομῶν καὶ ἡ προοδευτικὴ φορολογία (ἀλλαγὲς ποὺ ἔμελλαν νὰ πραγματωθοῦν κάτω ἀπὸ διάφορα καθεστῶτα) ὁρίζονται ὡς οὐσία τῆς ἐπαναστατικῆς ἀνατροπῆς.[4] Στὴν ἐναρκτήρια ὁμιλία του στὸ Γενικὸ Συμβούλιο τῆς Α΄ Διεθνοῦς τὸ 1864 ὁ Μὰρξ ξεχωρίζει τρία γεγονότα ποὺ προμηνύουν τὴν ἐπικείμενη πολιτικὴ ἐπικράτηση τοῦ προλεταριάτου: πρῶτον, τὴν λαϊκὴ κινητοποίηση ποὺ ἀπέτρεψε τὴν ἀνάμιξη τῆς Μ. Βρετανίας στὸν ἀμερικανικὸ ἐμφύλιο στὸ πλευρὸ τοῦ Νότου· δεύτερον, τὴν ψήφιση ἀπὸ τὸ βρετανικὸ κοινοβούλιο τῆς ἐργατικῆς ἡμέρας τῶν 10 ὡρῶν («νίκη τῆς πολιτικῆς οἰκονομίας τῆς ἐργασίας πάνω στὴν πολιτικὴ οἰκονομία τοῦ κεφαλαίου» τὴν ὀνομάζει) και, τρίτον, τὴν ἀνάπτυξη παραγωγικῶν συνεταιρισμῶν. Ὅπως καὶ στὸ Κεφάλαιο ὁ Μὰρξ παραπέμπει ἐδῶ ἐκτενῶς στὶς προτάσεις τῶν κυβερνητικῶν ἐπιθεωρητῶν ἐργασίας γιὰ τὴν βελτίωση τῆς ζωῆς τοῦ προλεταριάτου. Καμιὰ ἀπὸ τὶς κατακτήσεις ποὺ χαιρετίζει δὲν εἶναι ἀσύμβατη μὲ τοὺς «ἀστικοὺς» θεσμούς. Πρόκειται γιὰ ἐπακριβῆ προεικόνιση τοῦ μεταρρυθμιστικοῦ πραγματισμοῦ ποὺ ἐπικράτησε (σὲ δύσκολη συγκατοίκηση μὲ τὴν ἱστορικὴ ἐσχατολογία) στὰ σοσιαλιστικὰ κόμματα.[5] Ἐντονότερος εἶναι ὁ πρακτικὸς προβληματισμὸς στὸν Ἔνγκελς. Πρὸς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του τὸν ἀπασχολοῦν, ὅπως ἐμφαίνεται ἀπὸ τὴν ἀλληλογραφία του μὲ τὸν Κάουτσκυ ἰδίως, τρία ζητήματα.[6] Διαπιστώνει, πρῶτον, τὸ τέλος τῆς «ἐποχῆς τῶν ὁδοφραγμάτων»: ἡ βία, ποὺ ἔτσι κι ἀλλιῶς ἦταν ἀνέκαθεν ἕνα τακτικὸ καὶ μόνο ἐπακολούθημα τοῦ ἐπαναστατικοῦ ἀγώνα, εἶναι πλέον ἱστορικὰ ξεπερασμένη. Οἱ δυνατότητες γιὰ νόμιμη δράση, ἀκόμα καὶ κάτω ἀπὸ αὐταρχικὰ καθεστῶτα ὅπως τὸ αὐτοκρατορικὸ στὴν Γερμανία, εἶναι τώρα ἐκτεταμένες. Ἡ ἐπιλογὴ μιᾶς ἔνοπλης σύγκρουσης τὴν μεταθέτει σὲ πεδίο προνομιακὸ γιὰ τὶς ἄρχουσες τάξεις. Ἕνα δεύτερο ζήτημα ποὺ ἀπασχολεῖ τὸν Ἔνγκελς εἶναι ἡ ἀναρχοσυνδικαλιστικὴ προπαγάνδα γιὰ τὴν «γενικὴ ἀπεργία» ποὺ θὰ ἀνατρέψει μὲ ἕνα υποτίθεται χτύπημα τὸν καπιταλισμό. Ὁ Ἔνγκελς ἀπορρίπτει διαρρήδην τὴν ἀντίληψη αὐτή. Οἱ ἀπεργίες μὲ συγκεκριμένα αἰτήματα γιὰ τὴν βελτίωση τῆς ζωῆς τῶν ἐργαζομένων εἶναι ὁ μόνος δρόμος ποὺ κινητοποιεῖ πολιτικὰ τὸ προλεταριάτο καὶ ὄχι ὁ ὅποιος χιλιαστικὸς μῦθος. Ὁ Ἔνγκελς, τρίτον, ἀναγνωρίζει ὅτι γύρω ἀπὸ ὅλα αὐτὰ ὑπάρχουν διαφορὲς ἀπόψεων. Συμβουλεύει ἡ συζήτηση στὰ μαρξιστικὰ κόμματα νὰ εἶναι ἀνοικτὴ καὶ ἐλεύθερη καὶ σὲ καμία περίπτωση οἱ διαφωνοῦντες νὰ μὴν στιγματίζονται ἢ νὰ ἀποβάλλονται. Ἀπὸ τὴν παρακαταθήκη αὐτὴ πηγάζει καὶ ἡ περίφημη διακήρυξη τῆς Λούξεμπουργκ ὅτι ἐλευθερία εἶναι μονάχα τὸ δικαίωμα τῆς ἔκφρασης «ἐκείνων ποὺ σκέφτονται διαφορετικά» (anders Denkenden). Γιὰ νὰ μὴν ὑπερερμηνεύουμε βέβαια, αὐτὴ ἡ δημοκρατία γιὰ τοὺς ἀντιφρονοῦντες δὲν ἀναφέρεται στὸν «ταξικὸ ἐχθρό», ἀλλὰ στὸ ἐσωτερικὸ τῶν μαρξιστικῶν κομμάτων, στὸν ἀνταγωνισμὸ ἀνάμεσα σὲ προλεταριακὰ κόμματα καὶ στὴν πολιτικὴ ζωὴ ὑπὸ συνθῆκες σοσιαλισμοῦ. Ἀκόμα κι ἔτσι ὅμως βρίσκεται στὸν ἀντίποδα τοῦ στυγνοῦ λενινιστικοῦ μονολιθισμοῦ, ἐναντίον τοῦ ὁποίου καταφέρεται ἡ Λούξεμπουργκ (μὲ ἀφορμὴ τὴν διάλυση τῆς ἐκλεγμένης Συντακτικῆς Συνέλευσης στὴν Ρωσία τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1918). Ο Λεόν Μπλουμ σε συνέδριο του σοσιαλιστικού κόμματος το 1925. Πάντως εἶναι προφανὴς καὶ στὸν Ἔνγκελς ἡ ἀνάγκη νὰ βεβαιωθεῖ ἡ πίστη στὸ προδιατεταγμένο «τέλος τῆς ἱστορίας». Ὁ στιβαρὸς ἐπιστημονισμός του (ἤδη ἀπὸ τὸ 1883 στὸν ἐπικήδειό του γιὰ τὸν Μὰρξ εἶχε ἀποκαλέσει τὸν φίλο του «Δαρβῖνο τῆς ἱστορίας) τὸν δεσμεύει σὲ μιὰν ἱστορικὴ αἰτιοκρατία ποὺ ἀντιστρατεύεται τὴν ἀπροσδιοριστία τῆς πράξης καὶ ὑποβαθμίζει τὴν ὑποκειμενικὴ ἐπιλογή. Ὁ σοσιαλισμὸς δὲν εἶναι κατ’ αὐτὸν ἠθικὸ αἴτημα, ἀλλὰ ἀναπότρεπτη ἔκβαση ἀντικειμενικῶν νόμων. Αὐτὴ ἡ ἀντίφαση θεσμοποιήθηκε στὸ πλαίσιο τοῦ SPD καὶ τῆς Β΄ Διεθνοῦς: οἱ «ὀρθόδοξες» ἡγεσίες ἦταν ἀπρόθυμες νὰ παραδεχθοῦν ὅτι ἡ μεταρρυθμιστική τους πρακτικὴ ἐπέφερε καὶ τὴν ἐγκατάλειψη κάθε δόγματος προκαθορισμοῦ. Ὁ ἐπίσημος μαρξισμὸς ἀρνήθηκε ἐξ ἀρχῆς νὰ κατανοήσει τὸν ἑαυτό του ὡς ἰδεολογία ὅπως ὁ ἴδιος εἶχε ὁρίσει τὸν ὅρο: δηλαδὴ ὡς ἕνα σύστημα ἰδεῶν ποὺ ὅταν ἐφαρμόζεται στὴν πραγματικὴ ζωὴ ἀποκαλύπτονται ἀναποτρέπτως καὶ τὰ ψευδῆ συστατικά του. 3. Ἡ πάλη γιὰ τὴν διεύρυνση τῶν δημοκρατικῶν δικαιωμάτων ἦταν ὁ μόνος δρόμος γιὰ τὴν κοινωνικὴ πρόοδο καὶ οἱ σοσιαδημοκρατικὲς ἡγεσίες τὸν ἀκολούθησαν μὲ συνέπεια. Δὲν τόλμησαν ὅμως μέχρι καὶ τὰ μισὰ τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα νὰ ἀδράξουν τὴν τσουκνίδα, τουτέστιν νὰ δεχθοῦν ὅτι τὸ θεωρητικό τους ὑπόστρωμα ἦταν ἀσύμβατο μὲ τὴν πολιτική τους πρακτική. Ἡ θεολογία τῆς «κατάργησης τῆς μισθωτῆς ἐργασίας» καὶ τῆς «ἀστικῆς» δημοκρατίας ἔβαζε φραγμὸ στὶς συμπράξεις μὲ τὶς προοδευτικὲς φιλελεύθερες δυνάμεις. Ἡ στάση αὐτὴ διευκόλυνε τὴν ἐπέλαση τοῦ ποικιλώνυμου ὁλοκληρωτισμοῦ. Ἡ τραγωδία αὐτὴ ξεδιπλώθηκε παντοῦ, ἀλλὰ ἡ ἐμβληματικὴ ἔκφανσή της ἦταν ἡ κρίση τοῦ «ρεφορμισμοῦ» στὸ SPD. Πέτρα τοῦ σκανδάλου ἦταν ἡ ρήση τοῦ Μπέρνσταϊν ὅτι τὸ «κίνημα εἶναι τὸ πᾶν καὶ ὁ στόχος τίποτα», ποὺ ἀποσκοποῦσε ἀκριβῶς στὴν ἀπαξίωση τῶν ἐσχατολογικῶν ἀναγνώσεων τοῦ μαρξισμοῦ.[7] Ἀπέναντί του συνασπίσθηκαν ἡ ἐπίσημη ἡγεσία ὑπὸ τὸν Κάουτσκυ (τὸ «μαρξιστικὸ Κέντρο») καὶ ἡ ἐπαναστατικὴ ἀριστερὰ ὑπὸ τὴν Ρ. Λούξεμπουργκ. Ὁ «ρεφορμισμός» καταδικάσθηκε, ἀλλὰ τὸ κόμμα συνέχισε ἀταλάντευτα τὴν ἀποκλειστικὰ συνδικαλιστικὴ καὶ κοινοβουλευτική του δράση.[8] Ἡ προσήλωση στὴν νομιμότητα ἦταν πολιτικὰ ἐπωφελής: τὸ 1912 τὸ SPD ἔγινε τὸ μεγαλύτερο κόμμα στὸ Ράιχσταγκ, μὲ δικαίωμα νὰ ἀναδείξει τὸν ἀντιπρόεδρο τοῦ κοινοβουλίου. Παρὰ τὶς προτροπὲς τοῦ Μπέρνσταϊν ἡ «ὀρθόδοξη» πλειοψηφία ἀρνήθηκε τὸ ἀξίωμα. Δυὸ χρόνια ἀργότερα ἐψήφιζε ἐν τούτοις ὑπὲρ τῶν πολεμικῶν κονδυλίων ποὺ ζήτησε ἡ αὐτοκρατορικὴ κυβέρνηση καὶ προσυπέγραφε τὴν «κοινωνικὴ εἰρήνη» (Burgfrieden). Ἡ κυβίστηση αὐτὴ ἔδειχνε ὅτι ἡ ἰδεολογικὴ καθαρότητα ἦταν μιὰ πρόφαση γιὰ νὰ σέρνεται τὸ κόμμα ἀπὸ τὶς περιστάσεις. Τὴν καταδίκασε ὁμοίως ὁ Μπέρνσταϊν. Μετὰ τὸν πόλεμο τὸ SPD ἀνέλαβε δικαιωματικὰ τὴν ἡγεσία τῆς νεοϊδρυθείσας Δημοκρατίας. Ἡ ἐξέγερση τῶν Σπαρτακιστῶν τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1919 δὲν ἦταν ὀργανωμένη ἀπόπειρα γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῆς «δικτατορίας τοῦ προλεταριάτου», ἀλλὰ παρακινδυνευμένη ἀντίδραση ἀνεξάρτητων ἐργατικῶν ἀντιπροσώπων (Obleute) ποὺ ὑποστηρίχθηκε ἐκ τῶν ὑστέρων. Ἡ Λούξεμπουργκ τὴν θεώρησε τυχοδιωκτισμό, καὶ συμβούλευε τὴν συμμετοχὴ στὴν ἐκλογικὴ διαδικασία γιὰ τὴν ἐθνοσυνέλευση τῆς Βαϊμάρης. Πίστευε ὅτι ἕνα κομμουνιστικὸ κόμμα δὲν δικαιοῦται νὰ ἀσκεῖ ἐξουσία χωρὶς τὴν ἐλευθέρως ἐκπεφρασμένη ἀπόφαση τῆς πλειοψηφίας τοῦ ἐργαζόμενου λαοῦ.[9] Ἡ στρατοκρατικὴ δεξιὰ βρῆκε τὴν εὐκαιρία γιὰ τὴν αἱματηρὴ καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης στὸ Βερολῖνο, κατὰ τὴν ὁποία δολοφονήθηκαν ἄγρια ἡ Λούξεμπουργκ καὶ ὁ Λίμπκνεχτ.[10] Στὰ χρόνια ποὺ ἀκολούθησαν, ὑπὸ τὴν κατακραυγὴ γιὰ «προδοσία» τῶν ἐγχώριων κομμουνιστῶν ἀλλὰ καὶ τῆς Τρίτης Διεθνοῦς, ἐνισχύθηκαν οἱ ἰδεολογικὲς ἀναστολὲς τοῦ SPD. Δὲν διέθετε τὴν ἀπόλυτη πλειοψηφία στὸ Ράιχσταγκ. Στήριζε ἔτσι ἐπιλεκτικὰ κυβερνήσεις συνασπισμοῦ μὲ δημοκρατικὰ κόμματα, τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ διατράνωνε παλαιομαρξιστικὰ θέσφατα. Ἡ ἀμφιθυμία αὐτὴ κορυφώθηκε τὶς παραμονὲς τῆς ἀνόδου τοῦ ναζισμοῦ στὴν ἐξουσία. Τὸ SPD στήριξε ἐξ ἀνάγκης τὴν μοιραία κυβέρνηση Μπρύνινγκ (1930-1932) ποὺ ἀκολούθησε μιὰ ἀνελέητη περιοριστικὴ πολιτική. Ἡ καταστροφικὴ ἀνεργία ἀπονομιμοποίησε τὴν Δημοκρατία τῆς Βαϊμάρης, ποὺ ἔμεινε μιὰ «δημοκρατία χωρὶς δημοκράτες». Δέσμιο στὴν ἰδεολογία τοῦ «τέλους τοῦ καπιταλισμοῦ» τὸ SPD ὄχι μόνο δὲν ἐκπόνησε δικό του ἀνορθωτικὸ οἰκονομικὸ πρόγραμμα, ἀλλὰ καὶ ἀντιτάχθηκε στὸ κεϋνσιανὸ σχέδιο WTB, μιὰ πρωτοβουλία τῶν ἐργατικῶν συνδικάτων καὶ σημαντικῶν κρατικῶν αξιωματούχων, γιὰ τὴν δημιουργία θέσεων ἐργασίας μέσω δημοσίων ἐπενδύσεων. Κύριος πολέμιος τῆς δημοσιονομικῆς χαλάρωσης καὶ τῶν ἐλειμμάτων ἀναδείχθηκε τότε ὁ Ρ. Χίλφερντιγκ, ὁ διαπρεπέστερος σοσιαδημοκράτης οἰκονομολόγος καὶ πατέρας τῆς θεωρίας τοῦ χρηματιστικοῦ κεφαλαίου καὶ τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ ὡς ἔσχατης φάσης τῆς κεφαλαιοκρατίας.[11] Τὸ SPD ἀδυνατοῦσε νὰ ἀποφασίσει ἂν θὰ εἶναι ὁ «γιατρὸς στὸ προσκεφάλι τοῦ ἄρρωστου» ἢ ὁ «συγγενὴς ποὺ προσβλέπει στὸν θάνατό του» γιὰ νὰ τὸν κληρονομήσει.[12] Ἡ ἀντικαπιταλιστική του ρητορεία ἐκ τῶν πραγμάτων ἀντιστρατευόταν τὴν θαρραλέα ὑπεράσπιση τῆς Δημοκρατίας. Καὶ στὸ τέλος εὐνόησε μόνο αὐτοὺς ποὺ ὁ ἀντικαπιταλισμός τους συνδυαζόταν εὐχερῶς μὲ τὸ μῖσος γιὰ τὸν κοινοβουλευτισμό. Ὄχι μόνο τοὺς κομμουνιστὲς ἀλλὰ καὶ τὸν ἐθνικοσοσιαλισμό, ποὺ πολιτευόταν (μέχρι καὶ τὴν «Νύχτα τῶν Μεγάλων Μαχαιριῶν» τοῦ 1934) ὡς ἀντικαπιταλιστικὸ κόμμα μὲ προλεταριακὴ βάση καὶ θεωρητικοὺς τοῦ οἰκονομικοῦ κολλεκτιβισμοῦ ὅπως ὁ Γκρέγκορ Στράσσερ. Ἂν ἡ κρίση τοῦ «ρεφορμισμοῦ» ἦταν ἡ σημαδιακὴ θεωρητικὴ ἀντιπαράθεση στὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα, τὸ κρίσιμο πολιτικὸ δίλημμα τέθηκε σὲ μιὰ χώρα μὲ ἑδραία δημοκρατικὴ τάξη καὶ ἔνδοξες ἐπαναστατικὲς παραδόσεις. Τὸ 1899 ὁ γάλλος σοσιαλιστὴς Ἀλεξὰντρ Μιλλερὰν ἔγινε ὑπουργὸς στὴν «κυβέρνηση δημοκρατικῆς ἀμύνης» ἐν μέσω τῆς κρίσης γύρω ἀπὸ τὴν καταδίκη τοῦ Ντρέυφους. Ἡ ὑπουργία του σφραγίστηκε ἀπὸ σημαντικότατες μεταρρυθμίσεις ὑπέρ τῶν ἐργαζομένων (ἀσφάλιση, συντάξεις, ἰατρικὴ περίθαλψη, συνθῆκες δουλειᾶς). Ὅμως ἡ συμμετοχή του στὴν «κυβέρνηση τῶν ἀστῶν» καταδικάστηκε ἐν χορῶ ἀπὸ τὶς ἡγεσίες τῆς Β΄ Διεθνοῦς.[13] Στὴν Γαλλία κύριος ἀντίπαλός του ἦταν ὁ ὑπερορθόδοξος Ζὺλ Γκὲντ, ἱδρυτὴς –μαζὶ μὲ τὸν γαμπρὸ τοῦ Μὰρξ Πὼλ Λαφάργκ– τοῦ γαλλικοῦ ἐργατικοῦ κόμματος, ἐνῶ ὑποστηρικτής του ἦταν ὁ μεγάλος Ζὰν Ζωρές.[14] Ὁ Γκὲντ ἦταν μιὰ ἰδιόρρυθμη προσωπικότητα, ποὺ παρὰ τὶς ρεφορμιστικὲς ταλαντεύσεις του καταστάλαξε σὲ μιὰ ἀδιάλλακτη ἀντίθεση στὸ «ἀστικὸ καθεστώς». Ἔτσι ἀρνήθηκε νὰ στηρίξει τὸν κοινοβουλευτισμὸ ὅταν ἡ ἄνοδος τοῦ στρατηγοῦ Πουζὰντ φαινόταν νὰ προοιωνίζεται ἐπιστροφὴ στὸν βοναπαρτικὸ δεσποτισμό. Οὔτε συμμετέσχε στὸν δημοκρατικὸ συναγερμὸ μὲ ἀφορμὴ τὴν ὑπόθεση Ντρέυφους. Ὁ Ζωρὲς ἀντίθετα ἀναδείχθηκε σὲ ἐπιφανῆ φυσιογνωμία τῶν Dreyfusards, μὲ βασικὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ Δημοκρατία εἶναι ἐπαναστατικὴ κληρονομιά.[15] Ἡ σύγκρουση Γκὲντ - Ζωρὲς ὁδήγησε στὴν ἵδρυση δύο χωριστῶν κομμάτων, τοῦ Σοσιαλιστικοῦ Κόμματος τῆς Γαλλίας (τῶν γκεντιστῶν «ἀδιαλλάκτων») καὶ τοῦ Γαλλικοῦ Σοσιαλιστικοῦ Κόμματος τῶν ρεφορμιστῶν («ποσιμπιλιστῶν»). Ὑπὸ τὴν πίεση τῆς Β΄ Διεθνοῦς αὐτὰ ἑνώθηκαν στὸ Γαλλικὸ Τμῆμα τῆς Ἐργατικῆς Διεθνοῦς (SFIO) τὸ 1905, ὑπὸ τὴν ἰδεολογικὴ ὅμως ἡγεμονία τῶν «ἀδιαλλάκτων». Ὁ εἰρηνιστὴς Ζωρὲς δολοφονεῖται τὴν παραμονὴ τῆς ἔκρηξης τοῦ πολέμου. Καὶ ἡ ὀρθόδοξη ἡγεσία ἀποφασίζει νὰ προσχωρήσει στὴν «ἱερὴ ἕνωση» (union sacrée) τοῦ ἔθνους ποὺ κηρύσσει ἡ κυβέρνηση. Ἦταν μιὰ καιροσκοπικὴ volte face ἀντίστοιχη ἐκείνης τῶν Γερμανῶν συντρόφων τους. Τὸ 1920 ἡ πλειοψηφία τῶν συμμετεχόντων ἀποχωρεῖ ἀπὸ τὸ συνέδριο τῆς Τοὺρ καὶ σχηματίζει τὸ Γαλλικὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα. Ὁ Λεὸν Μπλοὺμ παραμένει γιὰ νὰ κρατήσει ἀνοιχτὸ «τὸ παλιὸ σπίτι SFIO» καὶ ἀναδεικνύεται ἡγέτης του.[16] Ἡ ἀμφιθυμία ὅμως πρὸς τὰ ἀστικὰ κόμματα συνεχίζεται. Οἱ σοσιαλιστὲς συμπράττουν ἐκλογικὰ (1924, 1932) μὲ τὸ Ριζοσπαστικὸ Κόμμα (Cartel des gauches), χωρὶς ὅμως συμμετοχὴ στὴν κυβέρνηση. Ἡ κυβερνητικὴ ἀστάθεια εἶναι ἐνδημικὴ ἐνῶ αὐξάνεται ἁλματωδῶς ἡ δραστηριότητα τῶν ἐθνοφασιστικῶν καὶ μοναρχικῶν ὀργανώσεων. Μὲ ἀφορμὴ τὴν ἐκτεταμένη διαφθορὰ ποὺ ἀποκαλύπτει ἡ ὑπόθεση Σταβισκὶ ἡ ἀκροδεξιὰ ἐξεγείρεται τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1934 γιὰ νὰ ἀνατρέψει τὴν «πόρνη» Δημοκρατία (la gueuse). Ἡ ἐξέγερση καταστέλλεται μὲ αἱματηρὴ βία. Ἡ φασιστικὴ ἀπειλὴ στὴν Γαλλία, ἕνα χρόνο μετὰ τὴν ναζιστικὴ νίκη πέραν τοῦ Ρήνου, φέρνει τὶς πρῶτες ἀπόπειρες γιὰ τὴν σύμπηξη πανδημοκρατικοῦ μετώπου, ἀπὸ τοὺς κομμουνιστὲς καὶ τὰ συνδικάτα μέχρι τὴν συνταγματικὴ δεξιά. Ταυτόχρονα ἐξαναγκάζει τὴν Τρίτη Διεθνῆ νὰ ἐγκαταλείψει τὴν ὀλέθρια γραμμὴ τοῦ ἕκτου συνεδρίου της, ποὺ χαρακτήριζε τὴν σοσιαλδημοκρατία ὡς «σοσιαλφασισμό», γιὰ υἱοθετήσει τὸ 1935 τὴν πολιτικὴ τοῦ «λαϊκοῦ μετώπου». Τὸ Λαϊκὸ Μέτωπο κερδίζει τὶς ἐκλογὲς τοῦ Μαΐου 1936 στὴ Γαλλία, καὶ ὁ Λεὸν Μπλοὺμ γίνεται πρωθυπουργὸς – μὲ τὸ ΚΚΓ τώρα νὰ στηρίζει κοινοβουλευτικὰ τὴν κυβέρνηση χωρὶς νὰ συμμετέχει. Ἕνα κῦμα ἀπεργιῶν ἀκολουθεῖ τὴν νίκη αὐτή. Τὸ ΚΚ παρεμβαίνει γιὰ νὰ ἐπιστρέψουν οἱ ἐργάτες στὰ ἐργοστάσια, μετὰ ὅμως ἀπὸ τὴν «συμφωνία τοῦ Ματινιὸν» ποὺ ἀποφέρει μεγάλα γι’ αὐτοὺς κέρδη (αὐξήσεις μισθῶν, πληρωμένες διακοπές, ἐξάλειψη νομικῶν ἐμποδίων στὸν συνδικαλισμό κ.ἄ.). Ἔμεινε στὴν ἱστορία ἡ διακήρυξη τοῦ Μωρὶς Τορέζ, ὅτι πρέπει νὰ «ξέρουμε πῶς νὰ τερματίζουμε μιὰ ἀπεργία». Ἀπὸ δῶ καὶ πέρα τὸ παλαιὸ μαρξιστικὸ δίλημμα ἀνάμεσα στὴν μεταρρυθμιστικὴ πολιτικὴ στὸ πλαίσιο τῆς κοινοβουλευτικῆς νομιμότητας καὶ τὴν προσήλωση στὸν ἰδεολογικὸ μεσσιανισμὸ μεταφέρεται καὶ στοὺς κόλπους τῶν κομμουνιστικῶν κομμάτων. Ἕνα χρόνο ἀργότερα τὸ Λαϊκὸ Μέτωπο καταρρέει μέσα σὲ οἰκονομικὸ ἀδιέξοδο καὶ τὴν κρίση ποὺ προκάλεσε ἡ οὐδετερότητα στὸν ἱσπανικὸ ἐμφύλιο. Τὸ «θεόσταλτο δῶρο» τῆς συντριβῆς τῆς Γαλλίας τὸν Μάϊο τοῦ 1940 δωρίζει τὴν ἐξουσία στὸν ἀντισημιτικὸ ἐθνοφασισμό, στὸ κράτος τοῦ Βισύ. Ἀντίστοιχη ἦταν καὶ ἡ ἐξέλιξη στὴν Ἰταλία. Ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τῶν ἰδεῶν τοῦ Ἀντόνιο Λαμπριόλα, ἑνὸς ἀπὸ τοὺς πιὸ δημιουργικοὺς μαρξιστὲς στὴν ἱστοριστικὴ παράδοση τοῦ Βίκο,[17] σχηματίσθηκε μιὰ ἰσχυρὴ ρεφορμιστικὴ τάση στὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα μὲ καθοδηγητὴ τὸν Φ. Τουράτι. Ἡ ἡγεσία ὅμως (οἱ «μαξιμαλιστές», στοὺς ὁποίους καταλεγόταν καὶ ὁ Μουσσολίνι) ἀντιτάχθηκε σὲ κάθε εἰσήγηση νὰ στηριχθεῖ ἡ προοδευτικὴ πτέρυγα τῆς ἀστικῆς τάξης. Ἡ ἀντιπαράθεση κορυφώθηκε κατὰ τὶς δυὸ πρῶτες δεκαετίες τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα, τὴν περίοδο τῆς πρωτοκαθεδρίας τοῦ φιλελεύθερου Τζ. Τζιολίττι. Ἦταν μιὰ ἐποχὴ βαθιᾶς διαφθορᾶς. Ἡ πολιτικὴ τοῦ transformismo, τῶν ἀλλεπάλληλων συνασπισμῶν κομματιδίων καὶ ἀρχηγίσκων γιὰ τὴν ἐπίτευξη κοινοβουλευτικῆς πλειοψηφίας, εἶχε ὡς τίμημα τὴν ἐξυπηρέτηση πληθώρας ἰδιοτελῶν συμφερόντων. Ὁ ἴδιος ὁ Τζιολίττι ὅμως κατανοοῦσε ὅτι ἡ ἄνοδος τοῦ σοσιαλιστικοῦ κινήματος ἦταν ἱστορικὴ ἀναγκαιότητα. Ἦταν ἀντίθετος στὴν χρήση τῆς κρατικῆς βίας γιὰ τὴν κατάπνιξη τῶν ἀπεργιῶν καὶ πρόθυμος νὰ ἱκανοποιήσει προοδευτικὰ αἰτήματα, ὅπως τὸ καθολικὸ δικαίωμα ψήφου, προκαλώντας τὴν μῆνι τῶν ἀντιδραστικῶν.[18] Ὅμως ὅλες οἱ προτάσεις του γιὰ κυβερνητικὴ συνεργασία ἀπορρίφθηκαν ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη ἡγεσία τῶν σοσιαλιστῶν. Αὐτὴ στάθηκε ἀνίκανη νὰ τιμήσει τὰ ἀδιάλλακτα λόγια της καὶ νὰ τεθεῖ ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ μαχητικοῦ ἀπεργιακοῦ κινήματος ποὺ κορυφώθηκε τὸ 1920 μὲ καταλήψεις ἐργοστασίων στὸν Βορρᾶ. Τὸ ἐργατικὸ κίνημα ἐκφυλίστηκε χωρὶς ἀποτέλεσμα, ἐνῶ ὁ κοινοβουλευτισμὸς ἀγωνιοῦσε στὸν βόρβορο τῆς συναλλαγῆς. Τὸ φασιστικὸ κίνημα γιγαντώθηκε, μὲ τὸν Μουσσολίνι νὰ λοιδορεῖ (δικαίως) τοὺς πρώην συντρόφους του ὅτι «ἀποδείχθηκαν ἐξ ἴσου ἀνίκανοι στὸν ταξικὸ πόλεμο καὶ στὴν ταξικὴ εἰρήνη». Ἡ Τρίτη Διεθνὴς ἐν τῷ μεταξὺ ἀπαιτοῦσε τὴν ἀποπομπὴ τοῦ «ἰδεαλιστῆ»Τουράτι (ποὺ εἶχε ὅμως διαγνώσει προσφυῶς τὰ καθήκοντα τῆς στιγμῆς) γιὰ νὰ δεχθεῖ τοὺς ἰταλοὺς σοσιαλιστές. Οἱ «μαξιμαλιστές», πρὸς τιμήν τους, ἀρνήθηκαν, μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἀποχώρηση τῶν Ἀ. Μπορντίγκα καὶ Ἀ. Γκράμσι ποὺ ἵδρυσαν τὸ κομμουνιστικὸ κόμμα. Ὅμως οὔτε καὶ τὴν ὕστατη αὐτὴ ὥρα μπόρεσε ἡ σοσιαλιστικὴ ἡγεσία νὰ ξεπεράσει τὴν ἰδεολογική της ἀγκύλωση γιὰ νὰ συμμετάσχει σὲ ἕνα μέτωπο δημοκρατικῆς σωτηρίας. Τελικὰ ὁ Τουράτι ἀνέλαβε ὁ ἴδιος τὴν πρωτοβουλία ἀποχωρώντας ἀπὸ τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα, ἀλλὰ ἦταν πλέον ἀργά. Ὁ Μουσσολίνι εἶχε ἀναλάβει πρωθυπουργός, καὶ μὲ τὴν δολοφονία τοῦ Ματεότι τὸ 1924 ἡ Ἰταλία μετασχηματιζόταν πλέον σὲ ὁλοκληρωτικὸ κράτος.[19] Ἡ τελευταία εἰκόνα στὸ θλιβερὸ αὐτὸ πολύπτυχο συντίθεται ἀπὸ τὴν ἀξιοσημείωτη σταδιοδρομία τοῦ αὐστριακοῦ μαρξισμοῦ. Τὸ αὐστριακὸ σοσιαλδημοκρατικὸ κόμμα στάθηκε ἀποφασιστικὰ στὸ πλευρὸ τῆς ὀρθοδοξίας τῆς Β΄ Διεθνοῦς ἀπέναντι στὸν ρεφορμισμό. Ὅμως ἀπὸ τὶς τάξεις του ἀναδείχθηκαν μιὰ σειρὰ πολιτικοὶ διανοητὲς ἐξαιρετικῆς πρωτοτυπίας: ὁ Βίκτωρ Ἄντλερ, ὁ Κὰρλ Ρέννερ (πρῶτος πρόεδρος τῆς Α΄ καὶ Β΄ Αὐστριακῆς Δημοκρατίας τὸ 1918 καὶ τὸ 1945), ὁ Ὄττο Μπάουερ, ὁ προαναφερθεὶς Ροῦντολφ Χίλφερντινγκ (ποὺ σταδιοδρόμησε ὅμως στὴν Γερμανία) καὶ ὁ ἱστορικὸς Γιούλιους Ντώυτς, ὁ ἡγέτης τῆς ἐργατικῆς ἐξέγερσης τοῦ 1934.[20] Γιὰ τὸν αὐστρομαρξισμὸ ἡ θεωρία ὑπάρχει γιὰ χάρη τῆς πράξης καὶ συνεπῶς ἡ μόρφωση τοῦ προλεταριάτου εἶναι ἀναγκαία συνθήκη γιὰ τὴν πολιτική του κινητοποίηση. Ἱδρύθηκαν ἔτσι σχολὲς καὶ πολιτιστικὰ κέντρα στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς «κόκκινης Βιέννης» ποὺ ἀποτέλεσαν πυρῆνες σύντονου κριτικοῦ προβληματισμοῦ ἀλλὰ καὶ ἑστίες κοινωνικῆς δράσης. Τὸ φιλοσοφικὸ περιοδικὸ Μαρξιστικὲς Μελέτες (Marx-Studien) συγκέντρωνε τὰ πιὸ βαθυστόχαστα καὶ ρηξικέλευθα πνεύματα τῆς μαρξιστικῆς πρωτοπορίας. Ἀπὸ τὶς σελίδες του ὁ Βίκτορ Ἄντλερ ἐπεξεργάστηκε τὴν γνωσιολογικὴ σύνθεση Καντιανισμοῦ καὶ Μαρξισμοῦ σὲ δημιουργικὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὶς νεοκαντιανὲς σχολὲς τῆς Βάδης καὶ τοῦ Μαρβούργου, ποὺ ἦταν μιὰ ἱστορικὴ συνεισφορά. Ἡ θεωρία τοῦ Ἄντλερ εἶχε δύο αἰχμές. Ἀναιροῦσε κατ’ ἀρχὴν τὸν παλαιομαρξισμὸ τῆς «σιδερένιας» οἰκονομικῆς νομοτέλειας, ποὺ εὐνοεῖ τὴν πολιτικὴ μοιρολατρία καὶ ἀσφαλῶς τὴν γραφειοκρατικὴ ἀπονέκρωση τῆς κομματικῆς ζωῆς (ὅπως εἶχε δείξει ἐναργῶς ἡ κοινωνιολογία τοῦ Μίχελς). Ἡ καρδιὰ τοῦ μαρξισμοῦ εἶναι γιὰ τὸν Ἄντλερ ἕνα πλέγμα ἠθικῶν αἰτημάτων ποὺ κινητοποιοῦν συνειδήσεις, καὶ ἀπὸ αὐτὸ τὸ πάθος γιὰ τὶς ἀξίες τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς ἰσότητας (ποὺ δὲν συλλαμβάνει ὁ ψυχρὸς ἐπιστημονισμός) πάλλεται ἡ σκέψη τῶν ἱδρυτῶν του. Ἀπὸ τὴν ἄλλη δίδασκε στοὺς νεοκαντιανοὺς ὅτι ἀνάμεσα στὶς apriori ἔννοιες, διὰ τῶν ὁποίων καντιανῷ τῷ τρόπῳ παράγεται γνώση καὶ πράξη, καταλέγεται καὶ ἐκεῖνο τῆς κοινωνικότητας. Τὸ ὑπερβατολογικὸ Ἐγὼ συγκροτεῖται μέσα ἀπὸ τὴν παραγωγικὴ ἐμπλοκὴ μὲ τὸ Ἕτερο στὸ πεδίο τῆς κοινωνικῆς πράξης, μέσα ἀπὸ τὴν ἑγελιανὴ διαδικασία τῆς Ἀναγνώρισης. Ἀναδεικνυόταν ἔτσι ἐκ νέου ἡ ρίζα τοῦ μαρξισμοῦ στὴν ἰδεαλιστικὴ φιλοσοφία. Πιὸ ἐκρηκτικὴ ὅμως ἦταν ἡ καινούργια θεωρία γιὰ τὸ ἔθνος καὶ τὴν ἐθνικὴ συνείδηση ποὺ ἐπεξεργάστηκε τὸ 1913 ὁ Ὄττο Μπάουερ.[21] Εἶχε γίνει σαφές, καὶ τὸ εἶχε ἤδη διακηρύξει ὁ Μπέρνσταϊν, ὅτι ἡ συνθηματολογία τοῦ «ἐργάτη ποὺ δὲν ἔχει πατρίδα» εἶναι ἁπλῶς τυφλὴ στὴν πραγματικότητα. Ἡ ἀναγνώριση τῆς ἐθνικῆς καταπίεσης καὶ τοῦ πατριωτικοῦ αἰσθήματος ἦταν καίριο μέλημα τῶν αὐστριακῶν σοσιαλιστῶν ποὺ ζοῦσαν σὲ μιὰ πολυεθνικὴ αὐτοκρατορία ὅπου ἡ γερμανικὴ ἐθνότητα κυριαρχοῦσε.[22] Οὔτε ὁ κλασικὸς μαρξισμὸς οὔτε ὁ κλασικὸς φιλελευθερισμὸς εἶχαν καταπιαστεῖ σοβαρὰ μὲ τὸ ζήτημα. Καὶ οἱ δύο ἦταν γιὰ τὸν Μπάουερ μηδενιστικὲς προσεγγίσεις στὴν ἐθνικὴ ἰδέα: ὁ πρῶτος μὲ τὴν εὔκολη ἀναφορὰ στὴν κομμουνιστικὴ παγκοσμιότητα στὸ «τέλος τῆς ἱστορίας», ὁ δεύτερος μὲ τὴν ἐπίκληση ἀφηρημένων δικαιωμάτων γύρω ἀπὸ τὰ ὁποῖα καὶ μόνο συγκροτοῦνται πολιτικὲς κοινότητες. Εἰδικότερα στὸν μαρξισμὸ ἐξακολουθοῦσε νὰ κυριαρχεῖ μιὰ θέση ποὺ εἶχαν προβάλει οἱ Μὰρξ καὶ Ἔνγκελς, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὑφίστανται «μὴ ἱστορικὰ ἔθνη» (ὅπως οἱ νότιοι Σλάβοι) ποὺ δὲν δικαιοῦνται ἀνεξαρτησία ἢ αὐτονομία, ἐπειδὴ δὲν ἔχουν προσφέρει τίποτα στὸν Εὐρωπαϊκὸ πολιτισμὸ καὶ εἶναι ἁπλῶς ἐνεργούμενα τῆς Τσαρικῆς πολιτικῆς.[23] Οἱ Αὐστρομαρξιστὲς κατανοοῦσαν τὸ ψεῦδος αὐτῆς τῆς ρατσιστικῆς «θεωρίας» (δὲν χαρακτηρίζεται ἀλλιῶς). Ἡ ἐθνικὴ χειραφέτηση, τῶν Σλάβων πρωτίστως, ἦταν γι’ αὐτοὺς ἕνα κομβικὸ διακύβευμα, ἂν ἦταν νὰ ἐπιβιώσει ἡ Αὐστρουγγαρία (ὅπως τὸ ἐπιθυμοῦσαν) ὡς πείραμα συνευρέσεως καὶ ἀμοιβαίου πλουτισμοῦ ἑτερόκλητων πολιτισμῶν. Ἤδη ἀπὸ τὸ συνέδριο τοῦ Μπρὺν (Μπρνό, 1899) εἶχαν προτείνει τὴν ἀναδιάρθρωση τῆς αὐτοκρατορίας μὲ τὴν μορφὴ αὐτοκυβερνώμενων συστατικῶν πολιτειῶν, μὲ τὴν κάθε ἐθνότητα νὰ διαθέτει τὴν δική της γεωγραφικὴ ἐπικράτεια. Ὅμως ὁ Ρέννερ καὶ ὁ Μπάουερ ἀντιλαμβάνονταν ὅτι ἡ ἀνάμιξη τῶν ἐθνοτήτων καθιστοῦσε ἀδύνατο τὸν ἐδαφικὸ διαχωρισμό.[24] Γι’ αὐτὸ πρότειναν τώρα τὴν ἀποκόλληση τῆς ἔννοιας τῆς ἐθνότητας ἀπὸ κάθε ἐδαφικὴ ἀναφορά. Ἡ ἐθνικὴ συνείδηση (ὁ «ἐθνικὸς χαρακτήρας» ὅπως τὸν ὀνομάζει ὁ Μπάουερ) εἶναι ἕνα ἱστορικὸ δημιούργημα. Εἶναι μιὰ κοινότητα ἐμπειριῶν, ἠθῶν καὶ συλλογικῆς μνήμης ποὺ μετασχηματίζεται ἀενάως. Αὐτὴ ὁρίζει τὸ ἔθνος –ὅπου καὶ νὰ βρίσκονται γεωγραφικὰ τὰ μέλη του–, ὑπὸ τὴν προϋπόθεση ὅτι οἱ ἄνθρωποι συνειδητὰ ἐπιλέγουν νὰ ἐνταχθοῦν σὲ μιὰ τέτοια ἱστορικὴ συλλογικότητα. Αὐτὸ ποὺ προέχει λοιπὸν εἶναι ἡ ὑποκειμενικὴ ἐπιλογή, ἡ «ἀρχὴ τῆς προσωπικότητας», ἢ τὸ δικαίωμα τοῦ αὐτοκαθορισμοῦ ὅπως λέγεται σήμερα. Τὰ μέλη μιᾶς ἐθνικῆς ὁμάδας καταγράφονται ὡς τέτοια οἰκειοθελῶς καὶ ἀνεμποδίστως, ὅπου καὶ νὰ κατοικοῦν. Συγκροτοῦν ἔτσι ἕνα νομικὰ ἀναγνωρισμένο συλλογικὸ πρόσωπο, μὲ τὸ δικαίωμα νὰ καλλιεργεῖ ἐλεύθερα τὴν πολιτιστική του ἰδιοπροσωπία (στὸ πρότυπο τῶν διαφόρων χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν λόγου χάρη), ἀλλὰ καὶ νὰ ἀντιπροσωπεύεται ἀναλογικὰ στὰ διάφορα ὁμοσπονδιακὰ σώματα. Ἡ πρωτότυπη αὐτὴ ἐπεξεργασία τοῦ ἐθνικοῦ ζητήματος (ποὺ προδιαγράφει τὴν θεωρία τῶν «φαντασιακῶν κοινοτήτων», imagined communities) πολεμήθηκε σφοδρὰ τόσο ἀπὸ τοὺς ἀντιεθνικιστὲς ὅπως ἡ Ρ. Λούξεμπουργκ, ὅσο καὶ ἀπὸ τοὺς ὀπαδοὺς τῆς ἐθνικῆς ἀπόσχισης ὡς ἐργαλείου γιὰ τὴν διάλυση τῶν φεουδαλικῶν αὐτοκρατοριῶν ὅπως ὁ Λένιν. Ο Καρλ Ρέννερ το 1950. Μετὰ τὸν πόλεμο ἡ ἡγεσία τῆς πρώτης αὐστριακῆς δημοκρατίας πέρασε φυσιολογικά, ὅπως καὶ στὴν Γερμανία, στὰ χέρια τῶν σοσιαλδημοκρατῶν. Σὲ συνασπισμὸ μὲ τὸ χριστιανοκοινωνικὸ κόμμα ἡ νέα ἐξουσία ψήφισε σημαντικὲς μεταρρυθμίσεις ὑπὲρ τῶν ἐργατῶν. Ὅμως τὸ νέο καθεστὼς ἦταν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ὑπονομευμένο. Ἡ βαριὰ βιομηχανία τῆς αὐτοκρατορίας εἶχε περάσει στὰ χέρια νεοδημιουργημένων κρατῶν. Γερμανικὰ ἐδάφη (ἡ Σουδητία) εἶχαν προσκολληθεῖ στὴν Τσεχοσλοβακία, ἐνῶ οἱ νικητὲς ἀπαγόρευσαν τὴν ἕνωση τῶν υπόλοιπων γερμανικῶν χωρῶν (Deutschoesterreich) μὲ τὴν κυρίως Γερμανία. Οἱ ἀρχὲς τῆς ἐθνικῆς αὐτοδιάθεσης τοῦ Προέδρου Οὐίλσον δὲν ἔπρεπε νὰ ἐφαρμοσθοῦν στὸν γερμανικὸ κόσμο. Ἡ φτώχεια, λοιπόν, μαζὶ μὲ τὴν ἐθνικὴ ταπείνωση ἐνίσχυσαν τὴν ἐθνικιστικὴ ἀκροδεξιά. Ἡ συμμαχία τῶν σοσιαλιστῶν μὲ τοὺς Καθολικοὺς τερματίσθηκε καὶ ἀκολούθησε μιὰ ἀκραία πόλωση ἀνάμεσα στοὺς σοσιαλδημοκράτες καὶ στὸν κληρικοφασισμό. Ἡ παράλυση τοῦ κοινοβουλίου ἔδωσε τὴν εὐκαιρία στὸν καγκελάριο Ντόλφους νὰ καταργήσει πραξικοπηματικὰ τὴν δημοκρατία το 1933 καὶ νὰ ἐγκαταστήσει ἕνα συντεχνιακὸ ὁλοκληρωτικὸ καθεστώς. Τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1934 ξέσπασε ὁ ἐμφύλιος πόλεμος. Μὲ ὁρμητήριο τὰ ἐργατικὰ κέντρα τῆς «κόκκινης Βιέννης» ἐξεγέρθηκε ἡ σοσιαλδημοκρατικὴ Δημοκρατικὴ Φρουρὰ (Schutzbund) καὶ συγκρούσθηκε μὲ τὴν Πατριωτικὴ Πολιτοφυλακὴ (Heimwehr) ποὺ στήριζε τὸ καθεστώς. Οἱ ἐργάτες ἡττήθηκαν καὶ τὸ σοσιαλδημοκρατικὸ κόμμα τέθηκε ἐκτὸς νόμου (μαζὶ μὲ τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικό). Ὁ αὐστροφασισμὸς ὅμως ἦταν ἕνα ἐθνικὸ κίνημα τῆς μικρῆς Αὐστρίας, ποὺ σὲ συμμαχία μὲ τὸν Μουσσολίνι ἀντιστεκόταν στὶς βλέψεις τῆς Χιτλερικῆς Γερμανίας νὰ τὴν ἐνσωματώσει. Τὸν Ἰούλιο τοῦ 1934 οἱ ναζὶ δολοφόνησαν τὸν Ντόλφους καὶ ἡ κυβέρνηση πέρασε στὰ χέρια τῶν τοπικῶν ὀργάνων τοῦ Χιτλερισμοῦ. Τὸ τέλος τῆς Αὐστρίας, ποὺ ἦρθε τελικὰ τὸ 1938, ἦταν προδιαγεγραμμένο. 4. Ὁ πόλεμος εἶναι «βίαιος διδάσκαλος», ὅπως εἶχε πεῖ ὁ Θουκυδίδης. Πάνω στὰ ἐρείπια τῆς δεύτερης μεγάλης καταστροφῆς τοῦ αἰώνα φύτρωσε ἡ βούληση νὰ μὴν ἐπαναληφθεῖ ἡ ἀνθρωποθυσία. Τόσο στὶς δημοκρατίες ὅσο καὶ στὶς χῶρες τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ μιὰ συνέπεια τοῦ πολέμου ἦταν ἡ ὑποταγὴ τῆς οἰκονομίας σὲ πολιτικὲς στοχοθεσίες. Αὐτὸ σήμαινε τὴν κρατικοποίηση μεγάλων κλάδων καὶ τὴν ἐνίσχυση τοῦ κεντρικοῦ σχεδιασμοῦ. Γενικὴ ἦταν πλέον ἡ ἐπίγνωση ὅτι ἡ κυριαρχία τοῦ ἀνεξέλεγκτου καπιταλισμοῦ εἶχε ὁδηγήσει στὴν κοινωνικὴ πόλωση ποὺ κατέστρεψε τὴν δημοκρατία. Ἀπὸ δῶ καὶ πέρα καθῆκον τῆς πολιτικῆς ἦταν ὄχι νὰ διευκολύνει τὴν μεγιστοποίηση τοῦ ἰδιωτικοῦ πλούτου, ἀλλὰ καὶ μέσω τῆς κρατικῆς παρέμβασης νὰ χειραγωγήσει τὴν οἰκονομικὴ δυναμικὴ πρὸς ὄφελος τῶν λιγότερο εὐνοημένων. Τὰ σοσιαλδημοκρατικὰ κόμματα ἦταν οἱ κατ’ ἐξοχὴν ἐκφραστὲς αὐτοῦ τοῦ «πρωτείου τῆς πολιτικῆς» ἐπὶ τῆς οἰκονομίας. Προϋπόθεση γι’ αὐτὸ ἦταν νὰ ἀποτινάξουν ἐπὶ τέλους τὴν ἀποστεωμένη θεωρία τῆς «κατάργησης τῆς μισθωτῆς ἐργασίας» καὶ νὰ ἀφοσιωθοῦν στὴν βελτίωση τῆς ζωῆς τῶν ἐργατῶν ὑπὸ συνθῆκες ἐλεύθερης οἰκονομίας. Στὶς σκανδιναβικὲς χῶρες, ὅπως εἴδαμε, ἡ μετάλλαξη αὐτὴ εἶχε συντελεσθεῖ ἀβίαστα ἤδη ἀπὸ τὸν μεσοπόλεμο. Τὸ ἴδιο θὰ συνέβαινε τώρα καὶ στὴν ὑπόλοιπη δημοκρατικὴ Εὐρώπη. Οι πρόεδρος τη Γαλλίας Αλεξάντρ Μιλεράν και ο πρωθυπουργός της Ιταλίας Τζοβάνι Τζιολίτι μετά τη συνάντησή τους στην Αιξ-λε-Μπεν, 12 Σεπτεμβρίου 1920. Σημαδιακὴ στὴν πορεία αὐτὴ ἦταν ἡ ἐξέλιξη τοῦ SPD.[25] Ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ πρώτου μεταπολεμικοῦ τους ἡγέτη, τοῦ ἡρωϊκοῦ Κοὺρτ Σουμάχερ,[26] οἱ γερμανοὶ σοσιαλδημοκράτες ὁμολογοῦσαν ἀκόμα τὸν μαρξισμὸ ὡς θεωρητική τους πυξίδα. Παρὰ τὸν ἀντικομμουνισμό του ὁ Σουμάχερ ἀντιπάλευε ἐξ ἴσου μαχητικὰ τὴν προσπάθεια τοῦ Ἀντενάουερ νὰ ἐνσωματώσει τὴν Δ. Γερμανία στὴν ἀναδυόμενη εὐρωατλαντικὴ ἀρχιτεκτονικὴ καὶ ἐπαγγελλόταν τὴν κοινωνικοποίηση τῶν μέσων παραγωγῆς. Μετὰ τὸν θάνατό του, ὅμως, τὸ 1952 ἡ προσήλωση στὰ προπολεμικὰ θέσφατα ἐξασθένησε μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ριζικὴ προγραμματικὴ ἀνανέωση τοῦ κόμματος στὸ συνέδριο τοῦ Μπὰντ Γκόντεσμπεργκ τὸ 1959. Τότε τὸ SPD ὅρισε ὡς κοσμοθεωρητικὲς καταβολές του «τὴν χριστιανικὴ ἠθική, τὸν εὐρωπαϊκὸ ἀνθρωπισμὸ καὶ τὴν κλασικὴ φιλοσοφία» καὶ τὸν ἑαυτό του ὄχι ὡς ταξικὸ, ἀλλὰ ὡς «παλλαϊκὸ» κόμμα, στὸ σκανδιναβικὸ πρότυπο. Ἡ ἀναφορὰ στὸ ἦθος τῆς χριστιανικῆς ἀλληλλεγγύης δὲν ἦταν τυχαία. Ταυτόχρονα μὲ τὴν συνειδητὴ ἀποτίναξη τοῦ παλαιομαρξισμοῦ ἀπὸ τὴν ἀριστερά, τὰ χριστιανοδημοκρατικὰ κόμματα υἱοθετοῦσαν κι αὐτὰ τὴν ἰδέα τῆς «κοινωνικῆς ἀγορᾶς». Ἡ σύγκλιση αὐτὴ κατέστησε δυνατὴ τὴν συγκρότηση τοῦ «εὐρωπαϊκοῦ μοντέλου» τῆς ἰσχυρῆς κοινωνικῆς προστασίας, ἀσχέτως τοῦ κόμματος ποὺ ἀσκοῦσε κυβερνητικὴ ἐξουσία. Καὶ ἡ ἱδρυτικὴ πράξη (δὲν πρέπει νὰ τὸ ξεχνᾶμε) αὐτῆς τῆς ριζικῆς ἀλλαγῆς ἦταν τὸ ἐκτεταμένο κοινωνικὸ κράτος ποὺ θεμελίωσαν οἱ Βρεταννοὶ Ἐργατικοὶ μετὰ τὴν ἱστορικὴ νίκη τους στὶς ἐκλογές τοῦ 1945.[27] Τὶς τάσεις αὐτὲς ἀντιστρατεύονται φαινομενικὰ οἱ μεταπολεμικὲς ἐξελίξεις στὴν Ἰταλία. Ἐκεῖ τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα, ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ πληθωρικοῦ Πιέτρο Νέννι, υἱοθέτησε μιὰ ταξικὴ γραμμὴ ποὺ τὸ ἔφερε δίπλα στοὺς κομμουνιστές. Ὁ Νέννι ἔγινε ὁ ἀγαπημένος «συνοδοιπόρος» τῆς Κομινφὸρμ (καὶ κάτοχος τοῦ βραβείου Στάλιν!). Ἡ σύμπλευση ὅμως αὐτὴ περιθωριοποιοῦσε τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα σὲ πτωχὸ συγγενῆ τοῦ ΚΚΙ.[28] Παρ’ ὅλα αὐτὰ τὸ οὐσιῶδες ἦταν ὅτι στὴν Ἰταλία οἱ κοσμογονικὲς ζυμώσεις γιὰ τὴν ἐγκατάλειψη τοῦ δογματικοῦ μαρξισμοῦ λάμβαναν πλέον χώρα στὶς τάξεις τοῦ ἴδιου τοῦ κομμουνιστικοῦ κόμματος. Ἡ ἱστορία τῶν σοσιαλδημοκρατικῶν κομμάτων εἶναι ἡ ἴδια ἡ ἱστορία τῆς Εὐρώπης τὸν εἰκοστὸ αἰώνα, καὶ τὸ συναρπαστικὸ αὐτὸ πανόραμα ζωντανεύει στὸ βιβλίο τῆς Μπέρμαν. Ἡ ἑνωμένη Εὐρώπη χτίσθηκε πάνω στὰ κοινωνικὰ κεκτημένα ποὺ ἀπέφερε ὁ ἀγώνας τῶν σοσιαλδημοκρατῶν. Καὶ ἕνα σημαντικὸ στοιχεῖο τῆς ἐπιτυχίας τους ἦταν ὅτι μπόλιασαν μὲ τὶς ἀξίες τους καὶ τὰ φιλελεύθερα κόμματα, μὲ ἀποτέλεσμα μιὰν ὑπερκομματικὴ συναίνεση πέρα ἀπὸ ταξικὲς ἰδιοτέλειες καὶ ἐμφυλιοπολεμικοὺς κρωγμούς. Ἂν κάτι λείπει ἀπὸ τὴν ἀφήγηση τῆς Μπέρμαν εἶναι ἀκριβῶς ἡ συμβολὴ τῶν χριστιανοδημοκρατικῶν κομμάτων καὶ ἐργατικῶν ἑνώσεων στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινωνικὸ ἦθος. Ἀλλὰ δὲν μπορεῖ νὰ τὰ πεῖ κανεὶς ὅλα. Στὴν σημερινὴ ὀπισθοδρόμηση τῆς πολιτικῆς μας ζωῆς πρὸς τὸν ἐθνοφασιστικὸ ἀντιευρωπαϊσμὸ καὶ στὴν σταλινικὴ θρησκοληψία σὲ διάφορα μίγματα, ἡ ἐποποιΐα τῆς σοσιαλδημοκρατίας εἶναι ἕνα καλὸ ἀντίδοτο. [1] Sheri Berman, The Social Democratic Moment: Ideas and Politics in the Making of Interwar Europe, Harvard University Press, Καῖμπριτζ Μασ. 1998. Γιὰ τὴν «ἰδεοκεντρικὴ μέθοδο» βλ. Ch. 2, “Evaluating the Role of Ideas”. Ἡ Μπέρμαν ὁρίζει τρεῖς προϋποθέσεις γιὰ τὴν ἐφαρμογή της: α) ἀκριβεῖς ὁρισμούς, β) ἐξαγωγὴ ὑποθέσεων ἐργασίας καὶ γ) ἐμπειρικὸ ἔλεγχο τῶν ὑποθέσεων. [2] Σέρι Μπέρμαν, Τὸ πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς: ἡ Σοσιαλδημοκρατία καὶ ἡ Εὐρώπη τοῦ 20ού αἰώνα, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 2014. Βλ. ἐπίσης Sheri Berman, “Social Democracy and the Creation of the Public Interest”, Critical Review: A Journal of Politics and Society, 23:3, 2011, 237-256. Ἡ Μπέρμαν ἐπιχειρηματολογεῖ ἐδῶ ὅτι στὴν πολιτικὴ δὲν ἐπικρατεῖ ἀναγκαστικὰ τὸ ἰδιοτελὲς συμφέρον, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐπιδίωξη τοῦ κοινοῦ καλοῦ ὅταν ἀναδειχθοῦν ἡγέτες ποὺ συστηματικὰ καλλιεργοῦν αὐτὲς τὶς ἀξίες στὸ εὐρὺ κοινὸ καὶ τὶς πραγματώνουν μὲ τὴν μορφὴ θεσμῶν. Αὐτὴ ἦταν ἡ πολιτικὴ πρακτικὴ τῆς σουηδικῆς σοσιαλδημοκρατίας. Γιὰ τὸ σκανδιναβικὸ μοντέλο βλ. ἐπίσης Mary Hilson, The Nordic Model: Scandinavia Since 1945, Reaktion Books, Λονδῖνο 2008, τὸ ὁποῖο ἔχει μεταφρασθεῖ στὰ ἑλληνικὰ ἀπὸ τὶς Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης μὲ τὸν τίτλο Τὸ σκανδιναβικὸ μοντέλο: Αποτελεσματικότητα καὶ ἀλληλεγγύη, συναίνεση καὶ θεσμικὸς πειραματισμός. [3] Γιὰ τὴν διαλεκτικὴ αὐτὴ βλ. τὸ κλασικὸ George Lichtheim, Marxism: An Historical and Critical Study, Praeger, Νέα Ὑόρκη 1970, καὶ ἰδίως το Part Three: “The Test of Reality, 1848-1871”. [4] Karl Marx and Friedrich Engels, Manifesto of the Communist Party, Νέα Ὑόρκη 1908, p. 34. [5] David McLellan, ed., Karl Marx: Selected Writings, Oxford University Press, Οξφόρδη 2000, κεφ. 35. [6] Γιὰ μιὰ διεξοδικὴ ἀνάλυση βλ. Gerd Callesen, “Engels on Revolutionary Tactics, 1889-1895”, Socialism and Democracy, 26:1, 2012, 85-102. [7] Γιὰ τὸν Μπέρνσταϊν βλ. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, “Οἱ ἀποῦσες παρ’ ἡμῖν ἰδεολογικὲς προϋποθέσεις τῆς σοσιαλδημοκρατίας”, Athens Review of Books, τεῦχος 47, Ἰανουάριος 2014. [8] Τὸ κλασικὸ ἔργο ἀναφορᾶς γιὰ τὴν ἱστορία τῆς γερμανικῆς σοσιαλδημοκρατίας τῆς ἐποχῆς αὐτῆς εἶναι τὸ Carl E. Schorske, German Social Democracy, 1905-1917, Harvard University Press, Καῖμπριτζ Μασ. 1993. Γιὰ τὸν ρεφορμισμὸ βλ. Part I, ch. I: “Background: The Erfurt Synthesis and the Rise of Reformism”. Ἡ πιὸ ἀναλυτικὴ ἱστορία τῶν μαρξιστικῶν ἰδεῶν τῆς περιόδου εἶναι του Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Piper, Μόναχο-Ζυρίχη 1988, τόμος 2. [9] Βλ. Rosa Luxemburg, “What Does the Spartcus League Want?”, στὸ Dick Howard (ed.), Selected Political Writings, Monthly Review Press, Λονδῖνο 1971, 366-376. Τὸ κείμενο αὐτὸ υἱοθετήθηκε ἀπὸ τὸ KPD (Κομμουνιστικὸ Κόμμα Γερμανίας) ὡς τὸ ἐπίσημο πρόγραμμά του. [10] Γιὰ τὶς ἀντιλήψεις τῆς Λούξεμπουργκ περὶ δημοκρατίας, βλ. τὴν ἐμβριθῆ ἀνάλυση τοῦ Κολακόφσκι, Hauptstroemungen, ὅ.π., τόμ. 2, 99-105. [11] Ὁ Χίλφερντιγκ ἐπεξεργάστηκε τὴν οἰκονομικὴ θεωρία τοῦ χρηματιστικοῦ κεφαλαίου καὶ τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ, τὴν ὁποία ἐνσωμάτωσε ἀτόφια ὁ Λένιν. Τὸ χρηματιστικὸ κεφάλαιο προωθεῖ τὴν συγκέντρωση καὶ τὸν συντονισμὸ τῆς παραγωγῆς στὸν ὕψιστο δυνατὸ βαθμὸ στὸ πλαίσιο τοῦ καπιταλισμοῦ, καὶ ἄρα προετοιμάζει τὴν μετάβαση στὸν σοσιαλισμὸ στὶς ἀνεπτυγμένες χῶρες. Γιὰ τὸν Λένιν, ἀντίθετα, τὸ κύριο εἶναι ὅτι ὀξύνει τὴν ἐκμετάλλευση τῶν ἐξαρτημένων χωρῶν καὶ ἄρα εὐνοεῖ τὴν ἐπανάσταση στοὺς «ἀδύναμους κρίκους» τῆς περιφέρειας. Εἶναι σαφὲς ὅτι ὁ Χίλφερντιγκ χτίζει πάνω στὶς αὐθεντικὲς ἀναλύσεις τοῦ Μάρξ, ἐνῶ οἱ πολιτικὲς ἑρμηνεῖες τοῦ Λένιν εἶναι ἄκρως …ἀναθεωρητικές! Βλ. Κολακόφσκι, Hauptstroemungen, ὅ.π., τόμ. 2, 336-342. Γιὰ τὴν καίρια συμβολὴ τοῦ Χίλφερντινγκ στὴν ἰδεολογικὴ συγκρότηση τοῦ SPD καὶ τὸν ρόλο του τὶς παραμονὲς τοῦ ναζισμοῦ, βλ. William Smaldone, “Rudolf Hilferding and the Theoretical Foundations of German Social Democracy, 1902-33”, Central European History, vol. 21, no. 3, Sept. 1988, 267-299. [12] Σέρι Μπέρμαν, Τὸ πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς, 235-244. [13] Ἕνας σημαντικὸς λόγος γιὰ τὴν σφοδρότητα τῶν ἀντιδράσεων ἦταν ἡ παρουσία στὴν κυβέρνηση τοῦ στρατηγοῦ Γκαλιφὲ ποὺ εἶχε καταστείλει βιαίως τὴν Κομμούνα. [14] Ἡ χοντροκομμένη ἐκδοχὴ τοῦ Μαρξισμοῦ ποὺ μεταφύτευσαν στὴν Γαλλία οἱ Λαφὰργκ καὶ Γκὲντ παρακίνησε τὸν Μὰρξ νὰ δηλώσει στὸν γαμπρό του: «Ἕνα εἶναι βέβαιο, ὅτι ἐγὼ δὲν εἶμαι μαρξιστής». Βλ. Samuel Bernstein, “Jules Guesde, Pioneer of Marxism in France”, Science and Society, vol. 4, no. 1, Winter 1940, 29-56. Ὁ Ἔνγκελς ἀντίστοιχα καταδίκαζε τὴν «παράλογη μανία μὲ τὴν καθαρότητα» (absurd purism) τοῦ Γκέντ. Bernstein, στὸ ἴδιο, σ. 52. [15] Γιὰ τὴν στάση τοῦ Γκὲντ σχετικὰ μὲ τὸν ρεφορμισμό, τὸν Μιλλερὰν καὶ τὸν Ζωρές, βλ. Leslie Derfler, “Reformism and Jules Guesde”, International Review of Social History, vol. 12 (1), 1967, 66-80. Ἐπίσης Σέρι Μπέρμαν, Τὸ πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς, 73-88. [16] Ἡ καλύτερη σύντομη πολιτικὴ βιογραφία τοῦ Λεὸν Μπλοὺμ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι James Joll, Three Intellectuals in Politics: Blum, Rathenau, Marinetti, Pantheon, Λονδῖνο 1960. [17] Γιὰ τὸν ἱστορισμὸ τοῦ Λαμπριόλα καὶ τὴν ἑρμηνεία τοῦ μαρξισμοῦ ὄχι ὡς θεωρητικοῦ συστήματος, ἀλλὰ ὡς «πράξεως» (μὲ τὴν ἑγελιανὴ σημασία τοῦ ὅρου), βλ. Kolakowski, Hauptstroemungen, ὅ.π., τόμ. 2, 203-222. [18] Ἡ προθυμία τοῦ Τζιολίττι γιὰ μεταρρυθμίσεις βασιζόταν στὴν ἐκτίμηση ὅτι μόνο ἔτσι διασώζεται τὸ κρατοῦν σύστημα. Γι’ αὐτὴ τὴν «συντηρητικὴ» διάσταση τῆς πολιτικῆς του βλ. Alexander de Grand, “Giovanni Giolitti, a Pessimist as Modernizer”, Journal of Modern Italian Studies, 6:1, 2001, 57-67. [19] Σέρι Μπέρμαν, Τὸ πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς, 220-235. [20] Γιὰ τὸν αὐστρομαρξισμὸ βλ. Κολακόφσκι, Hauptstroemungen, ὅ.π., τόμ. 2, 275-342. Ἐπίσης Norbert Leser, “Austro-Marxism: A Reappraisal”, Journal of Contemporary History, 11 (1976), 133-148. Ἀξιόλογη συμβολὴ εἶναι καὶ ἡ διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ Γρηγόρη Ἀνανιάδη στὸ Πανεπιστήμιο Essex (1995) μὲ τίτλο Rationalism and Historicism in Austro-Marxism. [21] Otto Bauer, The Question of Nationalities and Social Democracy, University of Minnesota, Μινεάπολις 2000. [22] Λεγόταν γιὰ τὸ αὐστριακὸ κόμμα ὅτι ἦταν μιὰ ὁμάδα ἰδιοφυῶν Ἑβραίων διανοητῶν ποὺ ἐκπρόσωποῦσε μεγάλες μάζες καθολικῶν ἐργατῶν, Γερμανῶν καὶ Σλάβων. [23] Michael Loewy, Marxists and the National Question, New Left Review, March-April 1976, 81-100. [24] Ephraim Nimni, “Nationalist Multiculturalism in Late Imperial Austria as a Critique of Contemporary Liberalism: the Case of Bauer and Renner”, Journal of Political Ideologies, 4:3, 1999, 289-314. [25] Σέρι Μπέρμαν, Τὸ πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς, 393-402. [26] Ὁ Σουμάχερ εἶχε χάσει τὸν ἕνα βραχίονά του στὸν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καὶ πέρασε τὰ χρόνια τοῦ ναζισμοῦ σὲ στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Ἡ ὑγεία του ὑπονομεύθηκε καὶ χρειάστηκε νὰ ἀκρωτηριαστεῖ τὸ ἕνα του σκέλος. [27] Τὸ βρετανικὸ ἐργατικὸ κίνημα ποτὲ δὲν υἱοθέτησε τὴν ἰδεολογία τῆς ταξικῆς πάλης καὶ τῆς ἐξάλειψης τοῦ καπιταλισμοῦ, γι’ αὐτὸ καὶ ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ ἱστορία. [28] Γιὰ τὴν μεταπολεμικὴ ἐξέλιξη τοῦ ἰταλικοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος βλ. Raphael Zariski, “The Italian Socialist Party: A Case Study in Factional Conflict”, The American Political Science Review, vol. 56, no. 2, June 1962, 372-390.

Ἰδεολογία ἢ δημοκρατικὴ πραγματικότητα: τὰ διλήμματα τῆς σοσιαλδημοκρατίας στὸν εἰκοστὸ αἰώνα

Σύνδεση