Το Μηδέν που θεοποιήθηκε

Φρ. Νίτσε Ο Αντίχριστος. Ανάθεμα κατά του Χριστιανισμού, πρόλογος-μετάφραση-σχόλια: Βαγγέλης Δουβαλέρης, εισαγωγή-φιλ. επιμ.-σχόλια: Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, Gutenberg, Αθήνα 2014, σελ. 285 «Πρέπει να είναι κανείς τέρας ψευτιάς ώστε να μην ντρέπεται να ονομάζεται χριστιανός» (Νίτσε) 1. Η ιστορία του χριστιανισμού βρίθει από αναθέματα κατ’ εναντίων. Το έργο τής, επιτέλους, εξαποστολής ενός αντι-αναθέματος ανέλαβε το τρομερότερο ίσως παιδί του 19ου αιώνα· ενός αιώνα στον οποίο οι μετοχές της θρησκείας έπεφταν διαρκώς. Το συγκεκριμένο παιδί γεννήθηκε σε ένα πρεσβυτέριο του Ραίκεν της τότε πρωσικής Σαξονίας στις 15 Οκτωβρίου 1844, εκατόν εβδομήντα ακριβώς χρόνια από σήμερα. Συνεπώς γνώριζε «από κούνια» τι σημαίνει χριστιανισμός. Ο Φρειδερίκος Νίτσε ήταν γιος, εγγονός και ανεψιός λουθηρανών παστόρων. Ο αυστηρών αρχών πατέρας του πέθανε προτού ο Φριτς, όπως τον φώναζαν μικρό, κλείσει τα πέντε. Προόριζαν το παιδί για το άνετο επάγγελμα του κληρικού. Νωρίς ωστόσο άρχισε να αισθάνεται ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τις ακλόνητες χριστιανικές αλήθειες. «Αλήθειες είναι οι πλάνες του ανθρώπου που δεν έχουν διαψευσθεί» θα γράψει λίγες δεκαετίες αργότερα. Τα στάδια εξέλιξης των σχέσεων του Νίτσε με τη θρησκεία των χριστιανών θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως εξής:[1] α) 1844-1861. Παιδική και εφηβική ηλικία ενός ευσεβούς χριστιανόπουλου· παπαδοπαίδι γαρ! Στο σχολείο τον φωνάζουν «μικρό πάστορα». Είναι φρόνιμος, υπάκουος και ευσεβής. Γνωρίζει από στήθους ολόκληρες περικοπές των Γραφών, ψέλνει ύμνους, γράφει θρησκευτικά ποιήματα και τροπάρια. Όλα προμηνύουν έναν μελλοντικό βλοσυρό επαγγελματία της πίστης. β) 1861-1865. Αμφιβολίες και βαθμιαία απώλεια πίστης. Για δώρο γενεθλίων τον Οκτώβριο 1861 ζητάει δύο βιβλία του Φόυερμπαχ, μεταξύ των οποίων το opus magnum, Η ουσία του Χριστιανισμού. Τον Απρίλιο 1862 γράφει ότι η αυταπάτη περί ενός άλλου κόσμου έξω απ’ τον πραγματικό ανήκει στην παιδική ηλικία ενός λαού. Σε μαθητικές σημειώσεις του 1863 κρίνει τις «αποδείξεις» για την ύπαρξη θεού. Διαβάζει με ενδιαφέρον για τον Βολταίρο. Ήδη απορρίπτει σαφώς τη χριστιανική μεταφυσική («θεολογική αστρονομία» την ονομάζει στη Γενεαλογία της Ηθικής), αλλά όχι ακόμη τη χριστιανική ηθική. Αργότερα θα εννοήσει ότι αυτά τα δύο αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία· ότι πρόκειται για ένα «package deal». Μέχρι το 1865, σε ηλικία 21 ετών, η εκ μέρους του απόρριψη του χριστιανισμού είναι οριστική. Εντούτοις με πολλούς δισταγμούς γράφτηκε στη θεολογική σχολή της Βόννης (1864), για να την εγκαταλείψει τον επόμενο χρόνο υπέρ της κλασικής φιλολογίας. Η μεταστροφή προκαλεί αναστάτωση στην από θεοφοβούμενες γυναίκες αποτελούμενη οικογένειά του. Η πρεσβυτέρα μάνα του τελικά υπομένει το πλήγμα ως θέλημα θεού. Ήταν γραφτό να μην τον καμαρώσει πάστορα. Στην απόφαση αυτή του Νίτσε έχουν συμβάλει καθοριστικά Ο βίος του Ιησού του Στράους και το Περίγραμμα του χαρακτήρα του Ιησού του Σένκελ. Η επαφή με την επιστήμη της κριτικής των κειμένων υπονομεύει περαιτέρω την πίστη του, αφού ήταν φανερό ότι η Εκκλησία αδυνατεί να υπερασπιστεί επιστημονικά ακόμη και τα ιερά της κείμενα. Έτσι ο Νίτσε αρχίζει να θέτει τις βάσεις μιας δικής του «ερμηνευτικής της υποψίας». Να βλέπει το χριστιανισμό σαν ένα ολέθριο φαινόμενο, όπου την αδυναμία απόδειξης της ύπαρξης του θεού αντικαθιστούν οι «απειλές και οι δωροδοκίες»:[2] η φρίκη της Κόλασης και η ευδαιμονία του Παράδεισου. «Ο χριστιανισμός είναι μια μεταφυσική του δήμιου» θα γράψει στο Λυκόφως των ειδώλων. Στην πλήρη μεταστροφή του βοηθάει και η «ανακάλυψη» του Σοπενχάουερ (Νοέμ. 1865), αν και τότε ο Νίτσε πίστευε ότι ο πεσιμιστής φιλόσοφος θα μπορούσε να χρησιμεύσει για την επανεπεξεργασία μιας χριστιανικής ηθικής κατάλληλης για ενήλικες[3]. γ) 1866-1874. Άθεος, αλλά παθητικός. Κατ’ αυτή την περίοδο έχει εμπεδώσει την ανυπαρξία θεού. Αυτό δεν τον εμποδίζει να συνθέσει ένα «Κύριε!» για πιάνο, δώρο στα γενέθλια της μητέρας του (Φεβρ. 1866). Ωστόσο μέχρι το 1874, δηλαδή μέχρι τα τριάντα του, σπάνια θίγει θρησκευτικά θέματα σε επιστολές, σημειώματα ή δημοσιευμένα έργα του. Ας μην ξεχνάμε ότι πολλοί, λόγω της εκπεφρασμένης αθεΐας τους, έχασαν ή δεν πήραν ποτέ ακαδημαϊκές και άλλες θέσεις ή απομονώθηκαν κοινωνικά. Μελετά και επαινεί το Περί κράτους και θρησκείας (1864-65) του Βάγκνερ, ενώ αργότερα (1878) θα ειρωνευτεί τον χριστιανικό Πάρσιφαλ του συνθέτη. Μεγάλη και μακροχρόνια επίδραση δέχεται από την Ιστορία του υλισμού του Φ.Α. Λάνγκε. δ) 1875/6-1879. Πρώτα κριτικά κείμενα για τον χριστιανισμό, που όμως δεν αποτελεί ακόμη γι’ αυτόν μείζον θέμα. Δεν φαίνεται να συμμεριζόταν την άποψη του πρώιμου Μαρξ, ότι «προϋπόθεση κάθε κριτικής είναι η κριτική της θρησκείας». Κατά την περίοδο αυτή ο φιλόσοφος γίνεται αθεϊστής· «από ένστικτο». Θεωρεί τον χριστιανισμό πρωτόγονο, δεισιδαιμονικό, αντιεπιστημονικό και σαφή οπισθοδρόμηση· ιδίως σε σύγκριση με τα επιτεύγματα της ελληνικής σκέψης. Κατηγορεί τους κλασικούς φιλόλογους ως κρυπτοχριστιανούς και υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση παρέχει πάρα πολύ χριστιανισμό. Σε σημειώσεις του αναφέρει ότι ο Χριστός «προώθησε την αποβλάκωση των ανθρώπων και σταμάτησε την παραγωγή μεγάλων πνευμάτων»[4]. «Τα μεγάλα έργα της ανθρωπότητας γράφτηκαν προ Χριστού» έλεγε μια εκδοτική διαφήμιση των ημερών μας για έργα της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Κατά την περίοδο αυτή απομακρύνεται από τον Βάγκνερ και τον Σοπενχάουερ, ενώ αφιερώνει το πρώτο μέρος τού Ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα (1878) στα εκατό χρόνια από τον θάνατο του χλευαστή της θρησκείας Βολταίρου. Οι αφορισμοί 108 έως 144 του βιβλίου αφορούν τη θρησκευτική ζωή. Σκόρπιες αντιχριστιανικές παράγραφοι υπάρχουν επίσης στα έργα του Σκέψεις και αποφθέγματα (Μάρτ. 1879) και Ο οδοιπόρος και η σκιά του (Δεκ. 1879). Στο τελευταίο τοποθετεί τον Σωκράτη πάνω από τον Ιησού, ενώ θεωρεί ότι ο χριστιανισμός διέδωσε την έννοια της αμαρτίας στον κόσμο. ε) 1880-1888. Αντιχριστιανική περίοδος. Σαφής, ριζοσπαστικός και κλιμακούμενα πολεμικός αθεϊσμός, που ξεκινάει με την Ροδαυγή (1881), που προέκυψε από διαβάσματα και σημειώσεις του 1880. Ουσιαστικά αναλαμβάνει κάτι σαν προσωπικό αγώνα εναντίον του χριστιανισμού, αφού θεωρεί ότι οι πριν από αυτόν αθεϊστές ακολούθησαν λάθος δρόμο. Έτσι, πέρα από τα ζητήματα της ηθικής, που τον απασχολούν διαρκώς, ο Νίτσε τροφοδοτεί τις συστοιχίες των πυροβόλων του με ψυχολογικά, ανθρωπολογικά και κοινωνιολογικά πυρά, ενώ θέτει και ζητήματα αξιών.[5] Στη διάσημη § 125 της Χαρούμενης επιστήμης (1882) ο φιλόσοφος διακηρύσσει ότι «ο θεός είναι νεκρός», μια διάγνωση που έχει προκαλέσει άπειρες συζητήσεις[6]. Φερέφωνό του ένας «τρελός». «Από παιδί κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια» λέει μια πανευρωπαϊκή παροιμία. Προς τι λοιπόν o αγώνας εναντίον ενός νεκρού;[7] Ίσως κάτι σαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, γιατί ο Νίτσε πίστευε ότι οι άνθρωποι για πολύ καιρό ακόμη θα συνεχίσουν να λατρεύουν σκιές. Ο φιλόσοφος διαχωρίζει σαφώς τον Ιησού από τον χριστιανισμό, θεωρώντας τον δεύτερο μισαλλόδοξο εφεύρημα του Παύλου. Πώς θα μπορούσε να λυτρωθεί η Ευρώπη απ’ όλα αυτά; Με την «επιστροφή στους Έλληνες», φαίνεται να είναι η απάντησή του[8]. 2. Ο Νίτσε κατέληξε μηδενιστής, γιατί πίσω από κάθε αξία του δυτικού πολιτισμού έβρισκε το Μηδέν. Ανέπτυξε μια γενεαλογική μέθοδο έρευνας, δηλαδή την εξέταση της ιστορίας των απαρχών, αν και του ήταν δύσκολο να μείνει πιστός σε οποιαδήποτε μέθοδο ή σύστημα σκέψης. Ο Αντίχριστος αποτελεί μια τέτοια γενεαλογία του χριστιανισμού. Με την πάροδο των χρόνων ο έντονος σκεπτικισμός του Νίτσε έναντι της χριστιανικής ηθικής μεταβαλλόταν σε διαμαρτυρία και εν τέλει σε οργή. Λίγο πριν το μυαλό του εξουθενωμένο από τη σκέψη πάψει να τον υπηρετεί (τέλη Δεκ. 1888), αυτός ο συνειδητά άπατρις αλλά «καλός Ευρωπαίος», σαν νέος Σαμψών, γκρεμίζει τις διαβρωμένες κολώνες του χριστιανικού οικοδομήματος και καταπλακώνεται στα συντρίμμια. Ήταν ένας σεισμός με καλές προθέσεις. Ο 19ος αιώνας ήταν σπουδαίος (και) για τη δυτική θεολογία. (Στην καθ’ ημάς Ανατολή πέρα έβρεχε). Η κριτική των λεγόμενων ιερών κειμένων του χριστιανισμού έχει προχωρήσει, όπως και η ιστορική έρευνα για τη ζωή του Ιησού. Τα κείμενα μέσω των οποίων «μιλάει» ο χριστιανικός θεός (που ποτέ δεν έμαθε καλά ελληνικά) αποδεικνύονται κείμενα ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα. Έτσι αποκαλύπτεται ότι το χριστιανικό οικοδόμημα στηριζόταν όχι πάνω στην άμμο (της ιουδαϊκής ερήμου, έστω), αλλά κυριολεκτικά στον αέρα, στα σύννεφα, αποτελώντας μιαν ουράνια νεφελοκοκκυγία. Είναι όμως δυνατόν θρησκευτικές πεποιθήσεις είκοσι αιώνων να αποτελούν ένα τεράστιο Μηδέν; Είναι, λέει ο φιλόσοφος, που πίστευε ότι οι πεποιθήσεις είναι πιο επικίνδυνες κι από τα ψέματα. 3. Ο Αντίχριστος, γράφτηκε μέσα στον Σεπτέμβριο του 1888, αμέσως μετά το Λυκόφως των ειδώλων. Τρεις μήνες αργότερα ο Νίτσε τρελαίνεται. Η προγραμματική σκέψη του συγγραφέα του ήταν να αποτελέσει το πρώτο μέρος μιας Επαναξιολόγησης όλων των αξιών, έργο που θα εκτεινόταν σε τέσσερα βιβλία. Στο αρχικό σχέδιο το βιβλίο είχε υπότιτλο «Προσπάθεια κριτικής του χριστιανισμού». Τελικά τον διέγραψε και έβαλε το ήκιστα κομψό: «Fluch auf das Christentum». «Ανάθεμα (ή: Κατάρα) στο χριστιανισμό». Ο Αντίχριστος πρωτοεκδόθηκε το 1894 με ορισμένα κενά και αλλοιώσεις. Antichrist στα γερμανικά μπορεί να σημαίνει είτε αντι-Χριστός (το αντίθετο της πίστης στον Ιησού ως Μεσσία/Χριστό) είτε αντι-χριστιανός· σε καμιά περίπτωση Σατανάς, Διάβολος κ.τ.τ. Δεν θα πέφταμε πολύ έξω αν υποστηρίζαμε ότι αυτό το αντι- στρέφεται ενάντια σχεδόν σε κάθε γερμανικό ουσιαστικό ή επίθετο (ή/και συνδυασμό των δύο) που αρχίζει από C/christ-. Ο Φόυερμπαχ γράφει στην απαράμιλλη Ουσία του Χριστιανισμού ότι όποιος δεν είναι υπέρ του Χριστού θεωρείται ότι είναι εναντίον του Χριστού[9]. Ό,τι δεν είναι χριστιανικό θεωρείται αντιχριστιανικό. Αλλά τι είναι χριστιανικό; Εδώ ο Νίτσε δίνει τη δική του οξυδερκή απάντηση. Ας σημειωθεί ότι την προηγούμενη χρονιά (1887) είχε κυκλοφορήσει η γερμανική μετάφραση του Αντίχριστου του Ρενάν, 4ος τόμος της Histoire des origins du christianisme (1863-1881). Ίσως να θέλησε ο Νίτσε να δείξει το μπόι του στο Γάλλο σοφό. Για το πρόσωπο του ιστορικού Ιησού ο Νίτσε αισθάνεται μια συγκαταβατική συμπάθεια, ενώ κατά του ποιμνίου των χριστιανών εκφράζει ανοιχτή περιφρόνηση. Το βιβλίο αποτελείται από έναν Πρόλογο και 62 σύντομα κεφάλαια. Σε ορισμένα σημεία θυμίζει δικανικό κατηγορητήριο: «Απαγγέλλω κατά της χριστιανικής Εκκλησίας την φοβερότερη όλων των κατηγοριών…». Ως addendum υπάρχει ένας δρακόντειος «Νόμος κατά του χριστιανισμού»· ένα φανατικό κείμενο. Ο Αντίχριστος αποτελεί κάτι σαν πνευματική διαθήκη του Νίτσε, στην οποία προσπαθεί να δείξει ότι το κιβώτιο με την Καινή Διαθήκη ήταν τελικά κενό. 4. Ξύνει λοιπόν ο Νίτσε με σπαθί το μολύβι του και ξεκινάει την κριτική του. Κριτική δε, όπως λέει κάπου ο Ρενάν, είναι «η πιο λεπτή μορφή παρατήρησης». Ενώ στον Πρόλογο ξεκαθαρίζει ότι αυτό το βιβλίο είναι για ελάχιστους, εντούτοις επιμένει ότι στον ίδιο ανήκει όχι το αύριο, αλλά το μεθαύριο. Και πραγματικά, η φιλοσοφία, η ψυχολογία, η θεολογία και –γιατί όχι;– η πολιτική του 20ού αιώνα, δύσκολα είναι κατανοητές χωρίς τον Νίτσε. Ο ίδιος ζητάει μια αρετή Αναγεννησιακού τύπου (virtù), μια αρετή δίχως μοραλίνη (moralinefreie)[10]. Θεωρεί, αυτός ο παρά λίγο λουθηρανός πάστορας, ότι ο χριστιανισμός διέφθειρε ακόμη και τις πιο ρωμαλέες φύσεις. Το πιο οικτρό παράδειγμα ενός τέτοιου θύματος του χριστιανισμού, ο Πασκάλ. Ο φιλόσοφος ανιχνεύει τη διαφθορά εκεί ακριβώς όπου οι άνθρωποι έστηναν ως τώρα ιερά στην «αρετή» ή στο «θείο». Πρώτη αρετή του χριστιανισμού είναι η άρνηση της ζωής. Ο αντι-μεσσίας Νίτσε αρνείται τη συμπόνια (Mitleid(en)) είτε με τη χριστιανική είτε με τη σοπενχαουερική έννοια, διότι η συμπόνια παρασύρει στο μηδέν. Φυσικά οι επιτήδειοι δεν λένε «μηδέν», αλλά λένε «επέκεινα», «θεός», «ζωή της αλήθειας», νιρβάνα, σωτηρία, μακαριότητα και άλλες θεόπνευστες λέξεις στις οποίες κρύβεται η εχθρότητα κατά της ζωής. 5. Από το κεφάλαιο 8 ο Νίτσε αρχίζει να ασχολείται με τους αντιπάλους του/μας: τους ιερείς, τους θεολόγους, «κι ό,τι έχει θεολογικό αίμα στις φλέβες του – όλη εντέλει τη φιλοσοφία μας…». Θεωρεί τον ιερέα εξ επαγγέλματος αρνητή, υβριστή και δηλητηριαστή της ζωής. Ό,τι θεωρεί ο θεολόγος αληθινό, δεν μπορεί παρά να είναι ψεύτικο. Πιστεύω σημαίνει δεν θέλω να ξέρω τι εστί αλήθεια. Εννοείται πως ο ιερέας, δήθεν φερέφωνο των προσταγών του «επέκεινα», στέκει έξω από κάθε λογική αξιολόγηση. Τι τον ενδιαφέρει τον ιερέα η Επιστήμη όταν αυτός καθορίζει τι είναι αληθινό και τι μη αληθινό; Συνεπώς στα ελεύθερα πνεύματα ανήκει η κήρυξη πολέμου κατά της παλαιάς αντίληψης περί «αληθούς» και «αναληθούς». Με άλλα λόγια η επαναξιολόγηση όλων των αξιών. Ποια η σχέση φιλοσοφίας και θεολογίας; Ο άνθρωπος που «φιλοσοφούσε με το σφυρί» πιστεύει ακράδαντα ότι η φιλοσοφία μολύνθηκε από το αίμα των θεολόγων. Αμφισβητεί μάλιστα ζωηρά τη διαδεδομένη πεποίθηση ότι με τον Καντ ξεκίνησε μια στροφή προς το καλύτερο. Το κατόρθωμα του Καντ είναι το κατόρθωμα ενός θεολόγου. Σε ό,τι δε αφορά τον ηθικολόγο Καντ, ο Νίτσε εξηγεί πως μια αρετή πρέπει να είναι δική μας επινόηση, δική μας προσωπική άμυνα και ανάγκη. Συνολικά ο Καντ θεωρείται από τον Νίτσε υπεύθυνος για την μη τήρηση των αποστάσεων μεταξύ φιλοσοφίας και χριστιανισμού.[11] 6. Στο χριστιανισμό, ούτε η ηθική ούτε η θρησκεία έχουν οποιοδήποτε σημείο επαφής με την πραγματικότητα. Εδώ έχουμε μόνο φανταστικές αιτίες και φαντασιοκοπικά αποτελέσματα. Όλος αυτός ο πλασματικός κόσμος υστερεί ακόμη και έναντι του κόσμου των ονείρων. Διότι ο τελευταίος αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, ενώ ο πρώτος τη νοθεύει, την υποτιμά και την αρνείται. Από τότε που η έννοια «Φύση» καθιερώθηκε ως αντίθετη του «Θεού», το φυσιολογικό έγινε συνώνυμο του απορριπτέου. Στη συνέχεια ο Νίτσε εξηγεί τη διαδικασία μέσω της οποίας οι υποταγμένοι διαβολοποιούν (verteufeln) το θεό των άλλων. Αναρωτιέται δε, πώς θα μπορούσε κανείς σήμερα να ενδώσει στην αφέλεια των θεολόγων ότι τάχα το πέρασμα απ’ τον «θεό του Ισραήλ» (δηλαδή έναν εθνικό θεό) στον χριστιανικό θεό, μπορεί στα σοβαρά ν’ αποτελεί πρόοδο. Ο φιλόσοφος θεωρεί πως αυτό το έπαθε μέχρι και ο Ρενάν – «λες κ’ είχε ο Ρενάν το δικαίωμα νάναι αφελής!». Παρατηρεί επίσης, πως αν κρατήσουμε μόνο την ιδιότητα του «σωτήρα» ή του «λυτρωτή», αυτό συνεπάγεται μείωση του θείου. Κατά τις χριστιανικές Γραφές, ο Αντίχριστος είναι ο άρχων του κόσμου τούτου. Στα Ευαγγέλια ο διάβολος «πειράζει» τον Ιησού στην έρημο με διάφορους πειρασμούς. Στη νωπογραφία του Λούκα Σινιορέλι Το κήρυγμα και τα έργα του Αντιχρίστου (περ. 1500, καθεδρικός ναός του Ορβιέτο), ο Αντίχριστος, με τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του Χριστού κάνει κήρυγμα. Πίσω του ο πραγματικός Αντίχριστος, του υπαγορεύει τι να πει. Ο Αντίχριστος του Νίτσε δεν έχει καμιά σχέση με αυτά. Αποτελεί μια γενεαλογία, δηλαδή μια μελέτη των απαρχών του χριστιανισμού, ιδρυτή και «δυσαγγελιστή» τού οποίου θεωρεί τον Παύλο. Βέβαια η «βασιλεία» του θεού, με τούτα και με κείνα, μεγάλωσε. Παλιά ο θεός δεν είχε παρά μόνο τον «περιούσιο λαό», τον λαό του. Τώρα έγινε «κοσμοπολίτης», πήρε με το μέρος του –το π ώ ς είναι θλιβερά γνωστό– «το μισό της γης!». Ωστόσο, δεν πήρε τίποτα από την αίγλη των θεών της αρχαιότητας. Η χριστιανική έννοια του θεού είναι μια από τις πιο εκφυλισμένες έννοιες του θείου που διατυπώθηκε ποτέ πάνω στη γη. Περιγράφει ίσως το τελευταίο στάδιο στην κατιούσα εξέλιξη των τύπων του θείου. Ο θεός κατάντησε το αντίθετο της ζωής. Ο θεός είναι η αλάνθαστη συνταγή για κάθε συκοφαντία κατά του «ενθάδε» και για κάθε ψέμα υπέρ του «επέκεινα». Θεός είναι το Μηδέν που θεοποιήθηκε, η βούληση για εκμηδένιση που ανακηρύχτηκε «αγία»! 7. Ο Νίτσε διευκρινίζει ότι καταδικάζοντας τον χριστιανισμό δεν θα ήθελε να αδικήσει μια θρησκεία συγγενική του, τον βουδισμό. Και οι δύο είναι βέβαια θρησκείες μηδενιστικές και της παρακμής· αλλά διαφέρουν ουσιαστικά. Όταν εμφανίστηκε ο βουδισμός, η έννοια «θεός» ήταν ήδη ξεπερασμένη[12]. Είχε αφήσει πίσω του την αυταπάτη των ηθικών εννοιών, αφού στέκει πέρα απ’ το Καλό και το Κακό. Αξιοσημείωτη είναι για τον Νίτσε η βαναυσότητα με την οποία οφείλει να συμπεριφέρεται ο «καλός χριστιανός» προς το σώμα του. Στον χριστιανισμό ακόμα και η υγιεινή και η καθαρότητα του σώματος απορρίπτονται ως αισθησιασμός. Τι αξία έχει το σώμα μπροστά στην ψυχή; Τι αξία έχει ετούτος εδώ ο κόσμος, μπροστά στον «άλλο»; Σύμφωνα με τους θεολόγους, «η ευτυχεστέρα ώρα του πιστού είναι η του θανάτου του» (Π. Τρεμπέλας). «Viva la muerte»! Για τον Νίτσε ο άνθρωπος οφείλει να ζει και να πεθαίνει περήφανα, «σε πλήρη αντίθεση με την αξιοθρήνητη και ανατριχιαστική κωμωδία στην οποία έχει μετατρέψει την ώρα του θανάτου ο χριστιανισμός» (Λυκόφως, 36). Συνεχίζοντας ο Νίτσε εξηγεί πως ο χριστιανισμός χρειάστηκε βάρβαρες έννοιες και αξίες (και μεθόδους βεβαίως) για να γίνει κύριος των βαρβάρων. Για τη θρησκεία αυτή έχει ύψιστη σημασία κάτι εφόσον πιστεύεται σαν αληθινό. Οι άνθρωποι πρέπει να πεισθούν ότι είναι αμαρτωλοί (και μάλιστα εκ γενετής) και να αισθάνονται τέτοιοι· ώστε να έχουν ανάγκη λύτρωσης. Ο άνθρωπος πρέπει να κρατηθεί δυστυχής έχοντας μια μόνο ελπίδα: το επέκεινα. Μια πρώτη αρχή (Satz) για τη λύση του προβλήματος της γένεσης του χριστιανισμού, είναι το έδαφος πάνω στο οποίο φύτρωσε. Αποτελεί συνέπεια του ιουδαϊκού ενστίκτου. Σύμφωνα με τον Ιησού «ἡ σωτηρία ἐκ τῶν Ἰουδαίων ἐστὶν» (Ιω. 4:22). Μια δεύτερη αρχή είναι ότι ο ψυχολογικός τύπος του Γαλιλαίου εκφυλίστηκε από τα χαρακτηριστικά του, ώστε να τον παρουσιάσουν σαν Σωτήρα όλης της ανθρωπότητας. Στη Γενεαλογία της ηθικής, ο Νίτσε αντιπαραθέτει την ευγενή ηθική προς τη χριστιανική ηθική των δούλων και της μνησικακίας. Η δεύτερη είναι το «όχι» που αντιτάσσεται κατά της πρώτης. Και αυτή ακριβώς είναι η ιουδαιο-χριστιανική ηθική. Έτσι όμως παραποίησαν τόσο την έννοια του θεού, όσο και την έννοια της ηθικής. Οι φιλόσοφοι σιγοντάρισαν την Εκκλησία, με το ψέμα της λεγόμενης «ηθικής τάξης πραγμάτων». Δηλαδή ότι όλα ορίζονται κατά το θέλημα του θεού. Η πραγματικότητα που κρύβεται πίσω απ’ αυτό το άθλιο ψέμα είναι ότι ένα παράσιτο, ο ιερέας, κακοποίησε το όνομα του θεού: ονόμασε βασιλεία του θεού μια κατάσταση πραγμάτων στην οποία ο ίδιος καθόρισε την αξία τους. Ονόμασε θέλημα του θεού τα μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται ή συντηρείται μια τέτοια κατάσταση. Και με ωμό κυνισμό αποτίμησε λαούς, εποχές και πρόσωπα, ανάλογα με το αν στάθηκαν ωφέλιμα ή αντιστάθηκαν στην ιερατική του παντοδυναμία. Πέραν αυτών, οι ιερείς έπρεπε να γνωστοποιήσουν το θέλημα του («κρυπτόμενου») θεού –Deus absconditus!–, ήτοι τους όρους για τη διατήρηση της εξουσίας τους. Έτσι επινόησαν την «αποκάλυψη». Δηλαδή ο ιερέας με άκρα σχολαστικότητα καθόρισε τι ήθελε λαμβάνειν· στη γλώσσα της απάτης: «ποιο ήταν το θέλημα του θεού». Έκτοτε ο ιερέας είναι πανταχού παρών. Από εδώ και πέρα η ανυπακοή στο θεό –δηλαδή στον ιερέα–, και στις «εντολές του», ονομάζεται «αμαρτία». Τα μέσα για τη «συμφιλίωση με το θεό», είναι τα μέσα που εγγυώνται μια πιο ολοκληρωτική υποταγή στον ιερέα. Μονάχα ο ιερέας «λυτρώνει». Αυτός ο ίδιος έδωσε στον εαυτό του το δικαίωμα να «συγχωρεί αμαρτίες». Οι αμαρτίες αποτελούν απαραίτητο κομμάτι κάθε ιεροκρατικά οργανωμένης κοινωνίας. Αυτές είναι οι πραγματικοί μοχλοί της εξουσίας. Ο ιερέας ζει από τις αμαρτίες· τού είναι αναγκαίο να διαπράττονται αμαρτίες. Η ύψιστη αρχή είναι πλέον: «ο θεός συγχωρεί τους μετανοούντες». Παναπεί: τους υποτασσόμενους στον ιερέα… 8. Πάνω σε ένα τόσο διαβρωμένο έδαφος αναπτύχθηκε ο χριστιανισμός: μια μορφή θανάσιμης έχθρας κατά της πραγματικότητας, αξεπέραστη μέχρι σήμερα. Έχει επισημανθεί η σκληρή γλώσσα του Ιησού[13] εναντίον των επαγγελματιών της πίστης. Ο Νίτσε θεωρεί ότι αυτό το μικρό επαναστατικό [;] κίνημα που πήρε το όνομα του Ιησού του Ναζωραίου, στρεφόταν εναντίον της ιουδαϊκής Εκκλησίας. Αυτός ο άγιος αναρχικός, όπως τον χαρακτηρίζει ο Ρενάν, που ξεσήκωσε τα κατώτερα λαϊκά στρώματα, τους απόβλητους και τους αμαρτωλούς, τους «τσαντάλα»[14] του ιουδαϊσμού, εναντίον της άρχουσας τάξης, ήταν ένας πολιτικός εγκληματίας. Όσο βέβαια είναι δυνατή η ύπαρξη πολιτικών εγκληματιών σε μια μέχρι γελοιότητος απολιτική κοινότητα. Απόδειξη η επιγραφή στο σταυρό: «Βασιλεύς των Ιουδαίων». Πέθανε λοιπόν για τις δικές του «αμαρτίες» (Schuld). Κανένα στοιχείο δεν μπορεί να στηρίξει τον ισχυρισμό ότι πέθανε για τις «αμαρτίες» άλλων, μια άποψη που οφείλεται στον Παύλο. Σε κάποιες σημειώσεις του ο Νίτσε αναφέρει ότι στη σημερινή Ευρώπη ο Ιησούς θα δίδασκε και θα μιλούσε σαν μηδενιστής. Άλλοι, σύγχρονοί μας, τον παρομοιάζουν με hippie της εποχής του. Ένα ζήτημα είναι αν ο ίδιος ο Ιησούς είχε πράγματι συνείδηση μιας τέτοιας αντίθεσης. Εδώ ο Νίτσε εξετάζει το πρόβλημα της ψυχολογίας του Λυτρωτή. Ωστόσο ομολογεί ότι λίγα βιβλία τον δυσκολεύουν όσο τα Ευαγγέλια. Παραδέχεται ότι και αυτός, στα είκοσί του, απόλαυσε την απομυθοποιημένη Ζωή του Ιησού του Στράους. Τώρα όμως παρατηρεί: «Τι μ’ ενδιαφέρουν οι αντιφάσεις της “παράδοσης”; Και με ποια λογική ονομάζουν “παράδοση” ένα μάτσο θρύλους αγίων!». Θεωρεί ότι οι ιστορίες αυτές αποτελούν το πιο αμφιλεγόμενο είδος γραμματείας και ότι η εφαρμογή επιστημονικής μεθόδου πάνω σε τέτοια κείμενα είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη. Τα Ευαγγέλια, έχουν ιστορική αξία, όση τα διάφορα συναξάρια με βίους αγίων για γριούλες. Ωστόσο ο Νίτσε πιστεύει ότι μέσα στα Ευαγγέλια, οία είναι, μπορεί να ανιχνευθεί ο ψυχολογικός τύπος του Λυτρωτή. Απ’ αυτή την άποψη ο Ρενάν είναι ένας παλιάτσος στα ψυχολογικά ζητήματα. Τους χαρακτηρισμούς «ιδιοφυΐα» και «ήρωας» που εισήγαγε ο Γάλλος θρησκειολόγος για τον Ιησού, ο Νίτσε τους θεωρεί εντελώς ακατάλληλους. Το νόημα που δίνουμε σήμερα στη λέξη «πνεύμα» («Geist») δεν σημαίνει τίποτα στον κόσμο που ζει ο Ιησούς. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι εδώ ταιριάζει η λέξη Idiot (ηλίθιος), μια λέξη που έντρομα αφαιρέθηκε από τις πρώτες γερμανικές εκδόσεις του Αντίχριστου. Η λέξη χρησιμοποιείται πιθανώς με την αρχαιοελληνική έννοια τού ἰδιώτης (: ο μη συμμετέχων στα κοινά), ή/και με την έννοια του Ηλίθιου του Ντοστογιέφσκι, όπου περιγράφεται ο καλόβολος, επιληπτικός και ευήθης πρίγκιπας Μύσκιν. Αν σ’ αυτά προστεθεί ότι η λ. χριστιανός συγγενεύει ετυμολογικά με τη λ. κρετίνος, το πράγμα δένει. Ο φιλόσοφος θεωρεί κρίμα που δίπλα σ’ αυτόν τον πιο ενδιαφέροντα από όλους τους παρακμιακούς δεν έζησε ένας Ντοστογιέφσκι για να περιγράψει αυτό το συναρπαστικό και συγκινητικό μίγμα του μεγαλειώδους, του νοσηρού και του παιδιάστικου. Ο Νίτσε αρνείται να χαρακτηρίσει τον Ιησού «φανατικό». Από το ψυχολογικό υπόβαθρο του Ευαγγελίου απουσιάζει η έννοια της «ενοχής» και της «τιμωρίας»· όπως και της «ανταμοιβής». Η «αμαρτία», κάθε απόσταση μεταξύ θεού και ανθρώπου, έχει καταργηθεί. Αυτό ακριβώς είναι το «χαρμόσυνο άγγελμα» (εὐ-αγγέλιον). Ο Νίτσε θεωρεί ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο αντιχριστιανικό από τις εκκλησιαστικές χυδαιότητες που εικονίζουν ένα θεό ως πρόσωπο, ένα «βασίλειο του θεού» που μέλλει να έρθει, από μια «βασιλεία των ουρανών» στο επέκεινα, από τον «υιό του θεού» σαν δεύτερο πρόσωπο της Τριάδας. Όλα αυτά είναι μια «γροθιά στο πρόσωπο του Ευαγγελίου». 9. Συνεπώς από καθήκον προς την εντιμότητα τα ελεύθερα πνεύματα κηρύσσουν πόλεμο κατά του «ιερού ψεύδους», που οικοδόμησε την Εκκλησία σύμφωνα με το αντίθετο του Ευαγγελίου. Εξάλλου, ο ίδιος ο Ιησούς δεν πολέμησε ό,τι σήμερα ονομάζεται χριστιανισμός; Τότε πώς η εποχή μας πίστεψε την ανοησία ότι ο χονδροειδής μύθος του θαυματοποιού λυτρωτή συνιστά τάχα την απαρχή του χριστιανισμού; Όσο ο χριστιανισμός επεκτεινόταν σε πιο πλατιές, πιο ακαλλιέργητες μάζες, έπρεπε κατ’ ανάγκη να εκλαϊκεύεται και να εκβαρβαρώνεται. Έτσι καταβρόχθισε δόγματα και τελετουργίες όλων των υποχθόνιων θρησκειών του Imperium Romanun, καταβρόχθισε τις ανοησίες κάθε αρρωστημένου νου. Ο Νίτσε διασχίζει λοιπόν βιαστικά το φρενοκομείο που ονομάζεται «χριστιανισμός», «χριστιανική πίστη», «χριστιανική Εκκλησία». Ούτε μία λέξη δεν έμεινε από εκείνο που κάποτε ονομαζόταν «αλήθεια». Δεν ανεχόμαστε καν τη λέξη «αλήθεια» από το στόμα ενός παπά, λέει. Όσο ελαστικός και να είναι κανείς σε θέματα εντιμότητας, πρέπει να γνωρίζει σήμερα ότι ένας θεολόγος, ένας παπάς, ένας πάπας, με κάθε λέξη που προφέρουν δεν πλανώνται απλώς, αλλά ψεύδονται. Ακόμη, θεωρεί ο φιλόσοφος ότι πρέπει να είναι κανείς τέρας ψευτιάς ώστε να μην ντρέπεται να ονομάζεται χριστιανός. Η λέξη «χριστιανισμός» καθεαυτή είναι μια παρεξήγηση. Κατά βάθος υπήρξε ένας μονάχα χριστιανός, αλλ’ αυτός πέθανε στον σταυρό. Μαζί του και το «Ευαγγέλιο». Αυτό που ονομάστηκε εφεξής Ευαγγέλιο, είναι ένα Δυσ-αγγέλιο. Και το δόγμα της Ανάστασης; Ο Παύλος το διατύπωσε εν είδει συλλογισμού: «Αν ο Χριστός δεν αναστήθηκε εκ νεκρών, τότε η πίστη μας [sic] ματαία»[15]. Έτσι μετά το λεγόμενο «χαρμόσυνο άγγελμα», ακολούθησε κατά πόδας το ακόμη χειρότερο άγγελμα του Παύλου. Στον Παύλο ενσαρκώθηκε ο εκ διαμέτρου αντίθετος τύπος από εκείνον του «χαρούμενου αγγελιαφόρου»: το πνεύμα του μίσους. Πόσα δεν θυσίασε αυτός ο δυσαγγελιστής στον βωμό του μίσους! Φυσικά αργότερα η Εκκλησία νόθευσε ως και την ιστορία της ανθρωπότητας, παρουσιάζοντάς την σαν προϊστορία του χριστιανισμού. Το εφεύρημα του Παύλου περί «μέλλουσας κρίσης» ήταν πολύ δραστικό για τη διαμόρφωση της χριστιανικής αγέλης. Όταν κανείς μετατοπίζει το κέντρο βάρους της ζωής στο «επέκεινα», στο Τίποτα, αφήνει ετούτη τη ζωή ανερμάτιστη. Ο άνθρωπος καλείται να ζήσει έτσι ώστε η ζωή του να μην έχει κανένα νόημα. Αυτό είναι πλέον το αληθινό «νόημα» της ζωής. 10. Για τον Νίτσε, τα Ευαγγέλια δεν συγκρίνονται επ’ ουδενί με τη Βίβλο. Με τον χριστιανισμό, ως τέχνη του ευσεβώς ψεύδεσθαι, όλος ο ιουδαϊσμός φτάνει εδώ στην ύστατη τελείωση. Το γεγονός ότι το Ευαγγέλιο διαβάστηκε σαν βιβλίο της αθωότητας δείχνει πόσο αριστοτεχνικά παίχτηκε το έργο. «Μη κρίνετε» λένε, αλλά στέλνουν στο πυρ το εξώτερο οτιδήποτε μπει στον δρόμο τους. Παραχωρώντας τάχα στον θεό την κρίση, κρίνουν οι ίδιοι. Δοξολογώντας τον θεό, δοξολογούν τους εαυτούς τους. Τα Ευαγγέλια πρέπει να διαβαστούν ως βιβλία παραπλάνησης, εξαπάτησης διά της Ηθικής. Είναι τόσο εύκολο να σύρεις την ανθρωπότητα από τη μύτη με κοασμούς Ηθικής! Η ηθική, μονοπώλιο τούτων των αθλίων!… Αφού παραθέτει ορισμένες ευαγγελικές περικοπές ως τεκμήρια της ηθικής των τσαντάλα, ο Νίτσε σημειώνει: Ποιο είναι το συμπέρασμα λοιπόν; Το συμπέρασμα είναι «ότι καλά θα κάνουν να φοράνε γάντια όσοι διαβάζουν την Καινή Διαθήκη». Σ’ ολόκληρη την Καινή Διαθήκη, μία μόνο μορφή εμπνέει τον ειλικρινή σεβασμό του Νίτσε: ο Ρωμαίος επίτροπος Πιλάτος. Ο ευγενής σαρκασμός ενός Ρωμαίου, μπροστά στον οποίο κακοποιείται θρασύτατα η λέξη «αλήθεια», εμπλούτισε την Καινή Διαθήκη με τη μοναδική φράση που έχει πράγματι αξία – που συνιστά την κριτική και συγχρόνως την αναίρεσή της: «Τί ἐστιν ἀλήθεια!» (Ιω. 18:38). Το ερώτημα του Πιλάτου μένει αναπάντητο από τον Ιησού. «Ακούει κανείς μόνο εκείνες τις ερωτήσεις για τις οποίες είναι σε θέση να βρει απαντήσεις» γράφει στη Χαρούμενη Επιστήμη ο Νίτσε. Φυσικά ο Ιησούς, απευθυνόμενος σε μη πτωχὸν τῷ πνεύματι, αποφεύγει να πει «ἐγὼ εἰμὶ ἡ ἀλήθεια». Με την ευκαιρία: Ποια γνώμη θα σχηματίζαμε άραγε για κάποιον, φερ’ ειπείν τον Πλάτωνα, αν ισχυριζόταν: «Εγώ, ο Πλάτων, είμαι η αλήθεια»;[16] Εκείνο που διαφοροποιεί εμάς, συνεχίζει ο Νίτσε, δεν είναι πως δεν βρίσκουμε πια κανέναν θεό, είτε στην ιστορία, είτε στη φύση, είτε πίσω από τη φύση. Μας διαφοροποιεί ότι εκείνο που λάτρευαν σαν θεό, εμείς το αισθανόμαστε, όχι απλώς σαν πλάνη, αλλά σαν έγκλημα εναντίον της ζωής. Το ζήτημα λοιπόν δεν έχει να κάνει καθόλου με το αν υπάρχει ή όχι θεός. Το ζήτημα είναι τι θα γίνει με το είδος της ηθικής και με την κλίμακα αξιών που συνδέονται με την πίστη στην ύπαρξη ενός τέτοιου θεού[17]. Γι’ αυτό μέμφεται την αγγλική λογική: «Έχουν ξεφορτωθεί τον χριστιανικό θεό και πιστεύουν ότι οφείλουν να διατηρήσουν όσο περισσότερο μπορούν τη χριστιανική ηθική» (Λυκόφως, 5). Κατά τον Νίτσε, η ιδέα του θεού αποτελεί «το ψέμα με τη μεγαλύτερη διάρκεια»[18]. 11. Ο Νίτσε γράφει ότι κανείς δεν εννόησε την διαβόητη ιστορία που βρίσκεται στην αρχή της Βίβλου (Γέν. 2:8, 3:14). Είναι η ιστορία του θανάσιμου φόβου που ένιωσε ο «θεός» (δηλαδή ο fictionist του βιβλίου της Γένεσης) μπροστά στην Επιστήμη. Τούτο το κατεξοχήν ιερατικό βιβλίο αρχίζει με τη μεγάλη αμηχανία του ιερέα. Τόσο ο θεός όσο και ο ιερέας γνωρίζουν ότι από τη γυναίκα προέρχονται όλα τα κακά. Από τη γυναίκα και η επιστήμη. Από τη γυναίκα πρωτόμαθε ο άνθρωπος να γεύεται τους καρπούς του δέντρου της γνώσης. Θανάσιμος φόβος κυρίευσε τον γερο-θεό. Ο άνθρωπος κατάντησε το μεγαλύτερο σφάλμα του, έγινε ο αντίπαλός του. Η επιστήμη μάς κάνει ισόθεους. Αν ο άνθρωπος γίνει φιλομαθής, ξόφλησαν και οι ιερείς και οι θεοί. Ηθικό δίδαγμα: Η Επιστήμη είναι το κατεξοχήν απαγορευμένο· είναι το προπατορικό αμάρτημα. Αφού λοιπόν ο άνθρωπος παράκουσε και έγινε φιλομαθής, μια έσχατη λύση υπήρχε: ο μαζικός πνιγμός του. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι ένα μονάχα κίνδυνο γνωρίζει ο ιερέας: την Επιστήμη. Η ιδέα της «αμαρτίας», της «ενοχής», της «τιμωρίας», όπως και ολόκληρη η «ηθική τάξη πραγμάτων», επινοήθηκαν για να αναχαιτίσουν την Επιστήμη. Ο άνθρωπος πρέπει να υποφέρει διαρκώς ώστε πάντα να έχει την ανάγκη του ιερέα. Η ίδια η Εκκλησία θέλει όλη τη γη ένα άσυλο φρενοβλαβών. Για τον χριστιανισμό ο μόνος αποδεκτός νους είναι ο νοσηρός νους. Η «πίστη» είναι μια μορφή αρρώστιας. «Πιστεύω» σημαίνει «δεν θέλω να ξέρω τι εστί αλήθεια». Ψέμα είναι να μη θέλεις να δεις ό,τι πράγματι βλέπεις. Ακόμη και η αμφιβολία συνιστά αμαρτία. Ιδού γιατί η τελική ετυμηγορία του Νίτσε είναι ότι «ο χριστιανισμός υπήρξε μέχρι σήμερα η μεγαλύτερη συμφορά της ανθρωπότητας». 12. Ο Έλληνας μεταφραστής του Αντίχριστου δεν στερείται βοηθημάτων. Από την πρώτη (;) μετάφραση του Κωστή Μεραναίου («Ωρίων», Αθήνα 1943[19], προφανώς από τα γαλλικά) μέχρι σήμερα έχουν υπάρξει διάφορες μεταφράσεις στα ελληνικά, μία των οποίων μάλιστα του ίδιου του Δουβαλέρη σε άλλη έκδοση (Ιδεόγραμμα, 2007). Υπάρχουν επίσης αξιόπιστες μεταφράσεις, όπως και πάμπολλα βοηθητικά σχόλια στο έργο σε προσιτές ευρωπαϊκές γλώσσες. Λόγου χάριν, ο 6/2 τόμος του Nietzsche-Kommentar του Ζόμμερ (έκδ. De Guyter, 2013) ή το Nietzsche L’Antéchrist του Ερίκ Μπλοντέλ (έκδ. Flammarion, 21996). Ωστόσο το ζήτημα δεν είναι ζήτημα επιλογής μεταφραστικών λύσεων από εκείνες που έχουν προταθεί. Ενόψει των γλωσσικών ιδιομορφιών του Νίτσε, το πράγμα έχει να κάνει και με τη συνολική γλωσσική αίσθηση του μεταφραστή. Θα καταπονούσαμε περαιτέρω τον αναγνώστη αν στεκόμασταν σε συγκεκριμένες μεταφραστικές επιλογές της υπό κρίση έκδοσης. Πάντως, γενικά μιλώντας, η παρούσα μετάφραση δεν προδίδει σε καμιά περίπτωση το πνεύμα τού –διόλου εύκολου!– πρωτοτύπου. Η επιλογή μιας πιο λόγιας γλώσσας, γλώσσας ίσως θα ήταν πιο κοντά στο γλωσσικό ύφος του λόγιου Νίτσε, αλλά θα υπέσκαπτε την ηθελημένη δριμύτητα του κειμένου. Ο μεταφραστής κοπίασε επίσης να περιλάβει εκατοντάδες επεξηγηματικές υποσημειώσεις και άλλα βοηθητικά κείμενα. Οι εκδόσεις Gutenberg, που πρόσφατα γιόρτασαν την πρώτη και πολλαπλά γόνιμη 50ετία τους, δεν εφείσθηκαν και εδώ δαπανών και μέριμνας για την έκδοση ενός ακόμη συνολικά άρτιου κλασικού έργου. Τέλος, παρ’ όλο που ορισμένοι πιστεύουν στην ύπαρξη αχειροποίητων εικόνων, αχειροποίητα βιβλία δεν υπάρχουν. Το έμπειρο χέρι του Γιάννη Μαμάη έκανε και σ’ αυτή την έκδοση σπουδαία δουλειά. [1] Έτσι, Th. H. Brodjer, “Nietzsche’s Changing Relation with Christianity. Nietzsche as Christian, Atheist, and Antichrist” στο W. Santaniello, Nietzsche and the Gods, State University of New York, 2001, σ. 137-157. [2] J. Young, Fr. Nietzsche. A philosophical Biography, Cambridge University Press, 2010, σ. 58. [3] J. Young, ό.π., σ. 87. [4] KSA 8, 5 [188] (1875). [5] Παρατηρεί εύστοχα στο βιβλίο του για τον Νίτσε ο Κωστής Παπαγιώργης ότι «η σκέψη που πρεσβεύει τον μηδενισμό μοιραία θα στραφεί στις αξίες». [6] Έχει επισημανθεί ότι ο Νίτσε διακηρύσσοντας κάτι τέτοιο προς τα τέλη του 19ου αιώνα, παραβίαζε ανοιχτές πόρτες. (Έτσι, W. Fink & F. Malkani, Critique de la religion dans la pensée allemande, Livre de Poche, Παρίσι 2011, σ. 178). Ωστόσο η ρήση «ο θεός είναι νεκρός» είναι πολύ δραστικότερη από την αντίστοιχη «θεός δεν υπάρχει». (H.D. Aiken, The Age of Ideology. The 19th Century Philosophers, Mentor Books, 1956, σ. 206). [7] Έτσι, H. Hübner, Nietzsche und das Neue Testament, Mohr Sieben, Tύμπινγκεν 2000, σ. 11. [8] J. Young, ό.π., σ. 514. [9] Πβ. «Πᾶς ὁ μὴ ὧν μετ’ ἐμοῦ κατ’ ἐμοῦ ἐστι» (Ιησούς). [10] Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο ηθική ως προσδιορισμό της αρετής: «ἀρετῆς δ’ εἴδη δύο, ἡ μὲν ἠθικὴ ἡ δὲ διανοητική» (Ηθικά Ευδήμια 1220a). [11] Ο Νίτσε αδικεί εδώ τον Καντ. Ο φιλόσοφος της Καινιξβέργης έχει γράψει –πέραν πολλών άλλων–, και τη Διαμάχη των πανεπιστημιακών σχολών (1798), όπου θαρραλέα θέτει το πρόβλημα των ορίων μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας. Δικαίως λοιπόν ο Νίτσε έχει κατηγορηθεί για ελλιπή γνώση του Καντ. [12] Ο πρωταρχικός βουδισμός είναι μια θρησκεία χωρίς θεό. [13] Ο Νίτσε δεν χρησιμοποιεί με συνέπεια τους όρους Ιησούς και Χριστός. Ιησούς είναι το ιστορικό πρόσωπο. Χριστός είναι το ίδιο πρόσωπο ως Μεσσίας (εβρ. Massiah, ελλην. χριστός/χρισμένος). [14] Τσαντάλα είναι οι απόβλητοι, οι παρίες, τα πιο λούμπεν στοιχεία, οι λεχρίτες, έξω από το σύστημα των καστών της Ινδίας. [15] Ο Νίτσε αναφέρεται εδώ στα Α΄ Κορ. 15: 14, 17. Εκεί όμως ο Παύλος κάνει μια σαφή και χρήσιμη διάκριση: «εμείς κηρύσσουμε, εσείς πιστεύετε». [16] Πβ. H.-G. Gadamer (Hsg), Philosophisches Lesebuch, τ. 3, Fischer, Φρανκφούρτη/Μ. 2004, σ. 211. (Από Το λυκόφως των ειδώλων). [17] Έτσι R. Sacht, Nietzsche στη σειρά “The Arguments of the Philosophers”, Routledge, Λονδίνο - Ν. Υόρκη 1999, σ. 120-122. [18] Χαρούμενη Επιστήμη, 344. Στη Ροδαυγή (§ 95) ο Νίτσε γράφει: «Κάποτε ζητούσαν ν’ αποδείξουν ότι δεν υπάρχει κανένας θεός. Σήμερα δείχνουμε πώς μπόρεσε να γεννηθεί η πίστη ότι υπάρχει θεός και με ποιο τρόπο πήρε αυτή η πίστη τη βαρύτητα και τη σπουδαιότητά της. Έτσι γίνεται περιττή η ανταπόδειξη ότι δεν υπάρχει κανένας θεός. Όταν ανασκεύαζαν τις προτεινόμενες “αποδείξεις για την ύπαρξη του θεού”, παρέμενε πάντα η αμφιβολία, μήπως θα μπορούσαν να βρεθούν καλύτερες αποδείξεις από εκείνες που είχαν ανασκευαστεί. Οι αθεϊστές τότε δεν ήξεραν να ξεκαθαρίζουν τα πράγματα». [19] Η έκδοση αυτή, αποφεύγει οποιονδήποτε υπότιτλο του έργου. Οι λόγοι αυτονόητοι.

Το Μηδέν που θεοποιήθηκε

Σύνδεση