Η τσαγιέρα II

ΜΕΡΟΣ Β΄ 7. Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να μιλήσει ταυτόχρονα για τις εκπομπές που ήταν αφιερωμένες στον Ζωρζ Ντυμεζίλ (1898-1986) και στον Ετιάμπλ (1909-2002). Οι δύο άντρες είχαν αρκετά κοινά: την πολυγραφία· την εντυπωσιακή γλωσσομάθεια· τα πολυσχιδή ενδιαφέροντα, τη συγκριτική προσέγγιση των θεμάτων με τα οποία ασχολήθηκαν. Γνώριζαν ο ένας τον άλλον και είχαν εγκάρδιες σχέσεις, όπως φαίνεται και από τις εκατέρωθεν έντυπες αφιερώσεις βιβλίων (εκ μέρους του Ντυμεζίλ, στα Λατινικά). Αμφότεροι ήταν κάτοχοι εντυπωσιακών βιβλιοθηκών, πλάνα των οποίων αποτελούν το φόντο των τίτλων της αρχής και στις δύο περιπτώσεις. Αμφότερων η παραγωγή θα μπορούσε να γεμίσει μια μικρή βιβλιοθήκη. Αν όμως ο Ντυμεζίλ, παρά τις δημόσιες τιμές και την αναγνώριση, παρέμεινε κατά βάση ένας άνθρωπος που δύσκολα μπορούσες να τον φανταστείς μακριά από τα χαρτιά του, ο Ετιάμπλ δεν έπαψε ποτέ τις μαχητικές δημόσιες παρεμβάσεις του, και όχι μόνο για πνευματικά θέματα. Ξεκινώ, ωστόσο, από τον Ντυμεζίλ (18 Ιουλίου 1986, 62 λεπτά), γιατί είναι ο περισσότερο γνωστός (ή, τρόπον τινά, ο λιγότερο άγνωστος) στην Ελλάδα από τους δύο. Η περίπτωση του Ζωρζ Ντυμεζίλ είναι πολλαπλώς αξιομνημόνευτη. Το συγγραφικό του έργο και οι έρευνές του, πέραν του όγκου τους (κάπου 60 αυτοτελή δημοσιεύματα), αφορούν γνωστικούς τομείς όπως η Ιστορία, η Θρησκειολογία και η Γλωσσολογία. Είχε την ικανότητα να χρησιμοποιεί περίπου 40 γλώσσες.[1] Έζησε και εργάστηκε μεταξύ άλλων στην Πολωνία, την Τουρκία, τη Σουηδία, το Περού, τις Ηνωμένες Πολιτείες, πέραν της θητείας του ως καθηγητή στη Γαλλία, σε ιδρύματα όπως το Collège de France. Εκείνο που αμέσως παρατηρείς ακούγοντας και βλέποντάς τον να αφηγείται τη ζωή και τα πεπραγμένα του είναι η έλλειψη οιασδήποτε έπαρσης, η ειλικρινής ταπεινοφροσύνη του.[2] Ξεκινάει λέγοντας ότι ουδέποτε είχε την επιθυμία να γράψει την αυτοβιογραφία του, θέλοντας να εξαφανιστεί πίσω από το έργο του. Τελειώνει με την έμμεση ευχή κάποιος ερευνητής μετά από χρόνια να βρει αφορμές στο έργο του και να προχωρήσει την έρευνα παραπέρα, να έχει κάποια ιδέα που εκείνος δεν είχε. Από παιδί ο Ντυμεζίλ έδειξε την κλίση του, την ερευνητική του δεινότητα. Μαθητής, έκανε μεταφράσεις αποσπασμάτων σανσκριτικών κειμένων· τότε απέκτησε και το πρώτο του σανσκριτικό λεξικό. Παθιασμένος με τους Ίνκα, μετέφραζε, σε λατινικά της εποχής του Τάκιτου, σχετικά λήμματα από την περίφημη πρώτη έκδοση (17 τόμοι, 1865-1890) του Grand dictionnaire universel du XIXe siècle του Larousse. Μερικά χρόνια αργότερα, στρατιώτης στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, βρήκε, παραπεταμένο σε δρόμο ενός χωριού λεηλατημένου από τους Γερμανούς, ένα βιβλίο με ρωσικά λαϊκά έπη, το οποίο αμέσως περιμάζεψε: λίγο καιρό μετά, του χρησίμευσε στην τελική διαμόρφωση του θέματος της διατριβής του, που είχε μυθολογικό θέμα. Καθοριστικό για την μετέπειτα εξέλιξή του θεωρεί το γεγονός ότι κάποτε βρήκε ένα ξεπερασμένο μα χρήσιμο ετυμολογικό λεξικό των Λατινικών. Στην εύλογη ερώτηση-απορία του Πιβό («μπορεί ένα λεξικό να σας αλλάξει τη ζωή;»), απαντά θετικά, λέγοντας ότι στις σελίδες του ανακάλυψε ότι λέξεις όπως πατέρας και μητέρα ήταν ίδιες σε όλες τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Τούτο στάθηκε η αρχή της σταδιακής ανακάλυψης, μέσα από επίπονη συγκριτική μελέτη μύθων, θρησκειών και λογοτεχνικών κειμένων, ότι λαοί που είχαν την ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα είχαν και κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά και συναφή κοινωνική οργάνωση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διατυπώσει ο Ντυμεζίλ τη θεωρία του περί της κατ’ ουσίαν κοινής τριμερούς κοινωνικής δομής και συγκρότησης λαών που ζούσαν σε μια τεράστια γεωγραφική περιοχή, από την Ινδία ως τη Ρώμη. «Η κοινή καταγωγή γλωσσών προϋποθέτει κοινές ιδέες και τρόπο σκέψης», παρατηρεί ο Ντυμεζίλ. Εκ φύσεως συγκριτιστής [comparatiste], ένιωθε πάντα την ανάγκη να εξετάζει ενδελεχώς ομοιότητες και διαφορές σε κείμενα και σε αντικείμενα και σε πρακτικές που έδειχναν να έχουν κοινά σημεία. Η θεωρία του, η περίφημη idéologie trifonctionnelle, δεν άφησε κανέναν αδιάφορο: βρήκε υποστηρικτές, όμως προκάλεσε και οξύτατες επικρίσεις ανθρώπων που τον κατηγόρησαν ότι οι απόψεις του ήταν φασιστικές και οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι οι ινδοευρωπαϊκής καταγωγής λαοί ήταν ανώτερα όντα σε σχέση, π.χ., με τους Εβραίους – «κάτι που δεν μου πέρασε ποτέ από το μυαλό», λέει ήρεμα και κατηγορηματικά ο Ντυμεζίλ, ο οποίος συνέχισε να εργάζεται εντατικά ως το τέλος: πέθανε μόλις τρεις μήνες μετά την προβολή της εκπομπής. 8. Ετιάμπλ. Ψευδώνυμο; Όχι. Αυτό ήταν το πραγματικό του επώνυμο. Το γεγονός όμως ότι κάποια στιγμή κατάργησε το βαφτιστικό του όνομα (Ρενέ), λόγω της χασμωδίας που προκαλούσαν τα δύο συνεχόμενα e, είναι χαρακτηριστικό, έστω και ακραίο δείγμα της στάσης του, της απαρέγκλιτης, σχεδόν ουτοπικής προσήλωσής του στο σωστό και το δίκαιο σε όλα τα επίπεδα. «Υπάρχουν ορισμένες αξίες τις οποίες δεν διαπραγματεύομαι», λέει στην αρχή, «τη δικαιοσύνη, την αλήθεια, την ελευθερία», ακολουθώντας το παράδειγμα του Κομφούκιου, από τον οποίο επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό. Ο Ετιάμπλ (26 Φεβρουαρίου 1988, 65 λεπτά) ουδέποτε έπαψε να πιστεύει (κυρίως, να εφαρμόζει) την άποψη ότι οι πνευματικώς ασχολούμενοι θα πρέπει πάντοτε να λένε απερίφραστα ό,τι θεωρούν πως είναι αλήθεια, θέτοντας ακόμα και τη ζωή τους σε κίνδυνο. Το 1984 απαγόρευσε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας να οργανώσει έκθεση προς τιμήν του επειδή την ίδια χρονιά είχε οργανωθεί στον ίδιο χώρο άλλη έκθεση με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ζακ Σαρντόν (†1968), ενός μάλλον ήσσονος σημασίας πεζογράφου που είχε συνεργαστεί με τους Γερμανούς στη διάρκεια του πολέμου. Πολλά χρόνια πριν, είχε επιτεθεί στην Σιμόν ντε Μπωβουάρ για την πολιτική ευπείθεια που, «χωρίς να ξέρει ούτε μία λέξη κινεζικά», έδειξε στο βιβλίο που εξέδωσε (La longue marche, 1957) μετά το ταξίδι που έκανε στην Κίνα με τον Σαρτρ. Ο Ετιάμπλ δεν είχε διστάσει να αποκαλέσει «απατεώνα» τον Γουτεμβέργιο, τον οποίο, όπως λέει στον Πιβό στο πάντως μοναδικό (και στιγμιαίο) εριστικό ξέσπασμά του, κακώς θεωρούμε εφευρέτη της τυπογραφίας: είχαν προηγηθεί οι Κινέζοι. Πάνω, ο Ζωρζ Ντυμεζίλ το 1986 και κάτω ο Ετιάμπλ το 1988 κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεών τους στον Πιβό. Η Κίνα αλλά και η Ιαπωνία ήταν από τις σταθερές στη ζωή αυτού του αεικίνητου κοσμοπολίτη, ο οποίος ήξερε («παθητικά», όπως λέει, α λα Ντυμεζίλ) κάπου 15 γλώσσες. Μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς του αφιερώθηκε στην προσπάθεια γνωριμίας του δυτικού κόσμου με τον κόσμο της Άπω Ανατολής, εκτός των άλλων και με τη συμμετοχή του σε εκδόσεις σημαντικών λογοτεχνικών και φιλοσοφικών κειμένων σε μετάφραση αλλά και με τη σειρά βιβλίων Naissance de l’Orient, την οποία δημιούργησε το 1956 στις εκδόσεις Gallimard και στη συνέχεια διηύθυνε. Ήταν βαθιά πεποίθησή του, έχοντας δει και διαβάσει πολλά, ότι μόνο με τη συγκριτική μελέτη των διαφόρων πολιτισμών μπορεί κανείς να έχει πληρέστερη εικόνα του εαυτού του και των άλλων αλλά και να καταπολεμήσει όλα τα κοινά δεινά. Ξεκινώντας από την ποίηση ο Ετιάμπλ πέρασε στη συνέχεια στο μυθιστόρημα. Τα περισσότερα βιβλία του είναι, ωστόσο, δοκιμιακού και ερευνητικού χαρακτήρα: περιλαμβάνουν και όχι λίγες πολύτομες συνθέσεις όπως το Le mythe de Rimbaud (3 τόμοι, 1952-1961) ή το L’Europe chinoise (2 τόμοι, 1988-1989).[3] Ο Ετιάμπλ ήταν επιδέξιος, ευφάνταστος χρήστης της γαλλικής, που υπήρξε για κείνον μόνιμο καταφύγιο και μόνιμη έγνοια. Προς υπεράσπισίν της, άλλωστε, έγραψε το γνωστότερο (και, εμπορικώς, πιο επιτυχημένο) βιβλίο του, που περιλαμβάνει στον τίτλο του έναν τώρα διεθνώς καθιερωμένον όρο δικής του επινόησης: Parlez-vous franglais? (1964).[4] Δεν μπορείς να μη θαυμάσεις τον Ετιάμπλ: για τη συνέπειά του, τη μαχητικότητά του, τους ολοένα ευρύτερους ορίζοντές του ως αναγνώστη, ως μελετητή, ως συγγραφέα. Ακόμα, για τη γενναιότητά του να μιλήσει χωρίς περιστροφές για τον εαυτό του κι όχι μόνο για τους άλλους. Στη δεκαετία του 1930, έλαβε μέρος σε μια από τις τότε συχνές αποστολές διανοουμένων στη Σοβιετική Ένωση. Στη συνέχεια, συνυπέγραψε μια δήλωση που έλεγε ότι όλα έβαιναν καλώς στη χώρα. Παραδέχεται στον Πιβό ότι αυτό ήταν ένα από τα μεγαλύτερα λάθη της ζωής του. Ωστόσο, δεν σε εγκαταλείπει η αίσθηση ότι ο Ετιάμπλ ήταν ως ένα βαθμό θύμα των εξαιρετικά αυστηρών αρχών ζωής και τέχνης στις οποίες ήθελε να ανταποκρίνεται. Η δήλωσή του, που σχολιάζεται στην εκπομπή, ότι θα άξιζε να πεθάνει κανείς για μια υποτακτική αορίστου [imparfait du subjonctif], η οποία σπανίως χρησιμοποιείται πια, ιδίως στον προφορικό λόγο, έχει μια παλιομοδίτικη γοητεία, όμως μοιάζει, όπως και πριν 25 χρόνια, εκτός τόπου. Τη γνώμη αυτού του, καθ’ ομολογίαν του, «γεροαντιδραστικού» [un vieux réac] για τον σημερινό, κατά βάση αγγλόφωνο ψηφιακό κόσμο μας, εύκολα τη μαντεύεις. Δεν αποκλείεται, όμως, η παγκοσμιοποίηση να τον έκανε να αισθάνεται δικαιωμένος. 9. «Όταν κανείς γράφει για επιστημονικά θέματα, αφαιρεί οποιοδήποτε συναίσθημα, και το αποτέλεσμα είναι στεγνό, αποστεωμένο. Έγραψα αυτό το βιβλίο θέλοντας να δείξω ότι η επιστήμη είναι κομμάτι της καθημερινότητας, προϊόν της ανθρώπινης φαντασίας». Ο πολύ σημαντικός βιολόγος Φρανσουά Ζακόμπ (1920-2013) αντιπαθούσε το διαχωρισμό θεωρητικών και θετικών γνωστικών αντικειμένων, και η αυτοβιογραφία του, με τον εμπνευσμένο τίτλο La statue intérieure,[5] είναι μια προσπάθεια, όπως λέει στον Πιβό (30 Ιανουαρίου 1987, 61 λεπτά), να σπάσει τα στεγανά. Γνώρισε πολύ μεγάλη επιτυχία, δεν ήταν όμως η πρώτη φορά που ο Ζακόμπ επιχειρούσε να γράψει σε ύφος διαφορετικό από αυτό των άρθρων που προορίζονταν για επιστημονικά περιοδικά, όπου κυρίως εμφανίζονται τα πορίσματα της έρευνας στις φυσικές επιστήμες. Είχαν προηγηθεί τα βιβλία La logique du vivant: Une histoire de l’hérédité (1970) και Le jeu des possibles: Essai sur la diversité du vivant (1981), στα οποία ο Ζακόμπ είχε προσπαθήσει να μιλήσει περί βιολογίας ή να κάνει, όπως προσθέτει χαρακτηριστικά, «παραφιλοσοφία». Το βιβλίο που έδωσε αφορμή για την εκπομπή ήταν φυσικά πολύ πιο προσωπικό, από κάθε άποψη. Είχε πολλά να αφηγηθεί. Επαγγελματικώς άργησε να κατασταλάξει. Φοιτητής της Ιατρικής όταν ξέσπασε ο πόλεμος, αναγκάστηκε να διακόψει τις σπουδές του. Μετά το 1945, έκανε διάφορες απόπειρες σε διάφορους τομείς, μέχρις ότου, ακολουθώντας το παράδειγμα ενός ξαδέλφου του και έχοντας διαπιστώσει ότι τον ενδιέφερε η βιολογία, άρχισε να εργάζεται το 1950 στο Ινστιτούτο Παστέρ, στο εργαστήριο όπου ήδη έκαναν έρευνες, με τις ομάδες τους, δύο εξίσου σημαντικοί βιολόγοι, ο Αντρέ Λβοφ (1902-1994) και ο Ζακ Μονό (1910-1976). Οι τρεις τους κέρδισαν το βραβείο Νόμπελ το 1965, «για τις ανακαλύψεις τους σχετικά με τον γενετικό έλεγχο των ενζύμων και τη σύνθεση των ιών», σύμφωνα με το σκεπτικό της επιτροπής. Ήταν μια συναρπαστική εποχή, λέει ο Φρανσουά Ζακόμπ για τα χρόνια κατά τα οποία ξεκινούσε. Αφενός γιατί τότε γεννήθηκε μια νέα επιστήμη, η μοριακή βιολογία, αφετέρου γιατί η ενασχόληση με τη γενετική ήταν μια αντίδραση στη μισαλλοδοξία που δημιουργήθηκε με την Υπόθεση Λύσενκο στη Σοβιετική Ένωση. Ο Ζακόμπ αναφέρεται και στις ιδανικές συνθήκες εργασίας στο Ινστιτούτο Παστέρ, στο συλλογικό πνεύμα, στο πάθος, στην αδιάκοπη περιέργεια, στη συνεχή ανταλλαγή απόψεων, αλλά και στις ανθρώπινες, πολύ ανθρώπινες αντιδράσεις τις οποίες συνοψίζει μια φράση του Λβοφ που του άρεσε και τη μεταφέρει στον Πιβό: «Το δύσκολο στη ζωή ενός επιστήμονα είναι οι ανακαλύψεις των άλλων». Ο Ζακόμπ μιλάει ακόμα για τον τρόπο εργασίας των στενών συνεργατών του (ο Μονό ήταν πολύ της λογικής, ο Λβοφ περισσότερο της διαίσθησης), επισημαίνει ότι δεν φτάνει μόνο να έχεις μια ιδέα, να διατυπώσεις μια θεωρία – θα πρέπει να καταφέρεις να πείσεις και όλους όσοι ασχολούνται με το ίδιο θέμα για την ορθότητα των συλλογισμών και των επιχειρημάτων σου. Η σεμνότητα του Ζακόμπ είναι εμφανής από τα πρώτα λεπτά της εκπομπής. Ξέρεις ότι δεν πρόκειται να μιλήσει για τη δράση του –τον ηρωισμό του– στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αν και δέχεται να αφηγηθεί ξανά κάτι για το οποίο γράφει στο βιβλίο του, την απίστευτη ιστορία που συνέβη μια νύχτα του 1943 σε μια ερημική τοποθεσία λίγο έξω από την Τύνιδα. Ο Ζακόμπ, άοπλος, βρέθηκε αντιμέτωπος με έναν γερμανό στρατιώτη που τον σημάδευε με το οπλοπολυβόλο του – και δεν τράβηξε τη σκανδάλη, ενδεχομένως για να μην τον εντοπίσουν. Ο Ζακόμπ είναι γενικά συγκρατημένος στον τρόπο που μιλάει, φειδωλός στα χαμόγελα (τα οποία, για τον λόγο αυτό, είναι ιδιαιτέρως ευπρόσδεκτα), αντιδρά κάπως αμήχανα και ντροπαλά σε οτιδήποτε κολακευτικό του πει ο Πιβό. Η εσωστρέφειά του, πάντως (αν περί αυτού πρόκειται), σε κερδίζει, όπως και τα πάντοτε επί της ουσίας λεγόμενά του. 10. Ήταν μεγάλος συγγραφέας ο Ζωρζ Σιμενόν; Ήταν σίγουρα πολύ δημοφιλής – οι ιδιότητες δεν ταυτίζονται, αν και συχνά συγχέονται. Συνέβαλε όσοι λίγοι στο να δοθούν τίτλοι ευγενείας στο κάποτε περιφρονημένο από τους κριτικούς είδος του αστυνομικού μυθιστορήματος, δημιουργώντας παράλληλα ένα από τα διασημότερα πρόσωπα ολόκληρης της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, τον επιθεωρητή Μαιγκρέ. Το 2003, η είσοδος, όπως λένε οι Γάλλοι, του Σιμενόν στην Pléiade (μια επιλογή, σε 2 τόμους, 21 από τα 200 μυθιστορήματά του) έμοιαζε να σηματοδοτεί την ύψιστη αναγνώριση ενός έργου το οποίο, επιπλέον, στο επίπεδο της ένυλης μορφής του, ήταν περισσότερο συνδεδεμένο, ταυτισμένο θα έλεγε κανείς, με το φτηνό βιβλίο τσέπης· παράλληλα, ήταν και ένα από τα σπάνια ανοίγματα της Pléiade σε λιγότερο υψηλή λογοτεχνία, έστω εν μέρει: η έκδοση περιελάμβανε μόλις 5 τίτλους με ιστορίες του Μαιγκρέ· οι υπόλοιποι ήταν ορισμένα από τα καθαυτό μυθιστορήματα του συγγραφέα, στον οποίο άρεσε πάντα να διαχωρίζει τα μεν από τα δε. Η συνάντηση του Σιμενόν (1903-1989) με τον Πιβό είχε, ωστόσο, άλλη αφορμή: την έκδοση (1981) του ογκωδέστερου από τα επίσης όχι λίγα αυτοβιογραφικά βιβλία του, των Mémoires intimes.[6] Ο τίτλος τους προειδοποιεί όχι τόσο για το περιεχόμενο όσο για το πού θα δοθεί η έμφαση, στη ζωή και όχι στη λογοτεχνία: Ο Σιμενόν άρχισε να γράφει τα απομνημονεύματά του λίγο μετά την αυτοκτονία το 1978 της κόρης του Μαρί-Τζο, προτελευταίας από τα τέσσερα παιδιά του, η οποία γεννήθηκε όταν ο πατέρας της ήταν 50 χρονών. Ο λόγος για τον οποίο έθεσε τέρμα στη ζωή της κατά πάσα πιθανότητα συνδέεται με το ανανταπόδοτο αιμομικτικό πάθος της για τον Σιμενόν. Πέραν αυτού, η Μαρί-Τζό, μια ξανθιά, εντυπωσιακά όμορφη κοπέλα, είχε από νωρίς προβλήματα. Ήταν υπό ψυχιατρική παρακολούθηση ήδη από τα δώδεκά της χρόνια. Σίγουρα δεν μεγάλωσε, όπως και οι αδελφοί της, υπό τις καλύτερες ψυχολογικές προϋποθέσεις, αν και οι υλικές προϋποθέσεις ήταν περίπου ιδανικές. Η σχέση των γονιών της, χαρακτηριστική περίπτωση ανοιχτού γάμου, ήταν μια ιστορία πάθους γεμάτου ακρότητες, που τελείωσε πολύ άσχημα. Η Μαρί-Τζο βρήκε διέξοδο στο γράψιμο και τη μουσική, αυτοσχεδιάζοντας μελαγχολικά έως ζοφερά ποιήματα και ιστορίες και τραγούδια μπροστά στο μικρόφωνο. Ένα δείγμα, διάρκειας περίπου 5 λεπτών, ακούμε στην αρχή της εκπομπής. Ο Πιβό λέει ότι ο Σιμενόν δέχθηκε να συνομιλήσει μαζί του για να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους έγραψε το βιβλίο, αλλά και για να ακούσουν οι τηλεθεατές τη φωνή της κόρης του.[7] Δεν πείθει, ωστόσο, όταν λέει στην εισαγωγή, ακόμα έκπληκτος μετά από 20 χρόνια, ότι ο Σιμενόν «ξαφνικά» έβαλε μπρος το κασετόφωνο. Είναι προφανές ότι είχαν συνεννοηθεί εκ των προτέρων. Ο Ζωρζ Σιμενόν. Τα τελευταία 20 χρόνια της ζωής του ο Σιμενόν βρήκε την ευτυχία –κυρίως τη γαλήνη– στην Ελβετία, δίπλα στην Τερέζα, την οποία γνώρισε στη διάρκεια του δεύτερου γάμου του, όταν εκείνη ήταν εσωτερική υπηρέτρια σε κάποιο από τα σπίτια του στην Αμερική (την προσέγγισε εκ των όπισθεν, όσο εκείνη έκανε τη δουλειά της). Είχε προηγηθεί μια ζωή γεμάτη ένταση, με τον Σιμενόν να βρίσκεται διαρκώς εν κινήσει ανά τον κόσμο (λέει ότι άλλαξε 33 φορές διεύθυνση κατοικίας), χωρίς αυτό να έχει επίπτωση στην ακατάπαυστη παραγωγικότητά του – πάνω από 400 βιβλία συνολικά, τα οποία υπέγραψε και με 17 ψευδώνυμα πέραν του ονόματός του. Μπορούσε να γράφει 80 σελίδες την ημέρα («δεν είναι τίποτα αυτό»), κάνοντας απαραιτήτως ένα διάλειμμα για να κοιμηθεί το μεσημέρι· μπορούσε να έχει έτοιμο ένα κεφάλαιο 20 σελίδων μέσα σε δυόμισι ώρες. Την υπερδραστηριότητά του, στη λογοτεχνία αλλά και σε άλλους τομείς, την δικαιολογεί πολύ απλά: «Ήθελα να γνωρίσω τον άνθρωπο». Κατά προτίμηση, τον άνθρωπο θηλυκού γένους. Οποιαδήποτε αναφορά στο θέμα Σιμενόν και Γυναίκες θα πρέπει να συμπεριλάβει και το εντυπωσιακότερο απ’ όλα τα στατιστικά στοιχεία που τον αφορούν, τον ισχυρισμό του, ο οποίος εμφανίστηκε σε δεκάδες δημοσιεύματα στον Τύπο, ότι κοιμήθηκε με 10.000 γυναίκες. Αληθεύει; Ενδεχομένως να βρίσκεται πολύ κοντά στην αλήθεια. Φράσεις του στον Πιβό όπως «πεινούσα για τη γυναίκα» και «σεβάστηκα πάντα όλες τις γυναίκες» δεν θα πρέπει, πάντως, να μας κάνουν να ξεχνάμε ότι η συμπεριφορά του ήταν συχνά, συχνότατα, εγωιστική και δεν κολάκευε κανέναν. Ήθελε να είναι αληθινός στη ζωή και στις σελίδες των βιβλίων του, όμως έπεφτε συνεχώς σε αντιφάσεις. Διάφορες κορώνες του κατά της καταναλωτικής κοινωνίας, προερχόμενες από έναν άνθρωπο πάμπλουτο, γίνονται μάλλον εκ του ασφαλούς. Για τον συγγραφέα Σιμενόν το βασικότερο, αν και μάλλον αναμενόμενο, που ακούμε είναι πως ουδέποτε υπήρξε εγκεφαλικός στην προσέγγισή του. Παραδέχεται ότι η επιθυμία του να μάθει ορισμένες ιατροδικαστικές λεπτομέρειες για το θάνατο της κόρης του πηγάζει και από την ιδιότητά του ως δημιουργού του Μαιγκρέ – και η φωνή του σπάει προς στιγμήν. Ο Ζωρζ Σιμενόν προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα, όμως εκείνη τη στιγμή κανείς δεν θα ήθελε να είναι στη θέση του.[8] 11. Η χρονολογικώς πρώτη από αυτές τις εκπομπές (30 Μαΐου 1975, 61 λεπτά) είναι και η απολαυστικότερη όλων. Λίγο πριν από την πραγματοποίησή της, ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ έθεσε στον Πιβό τον ίδιο όρο που έθετε όταν επρόκειτο να δώσει συνέντευξη: να πάρει εκ των προτέρων γραπτώς τις ερωτήσεις και να μιλήσει διαβάζοντας τις απαντήσεις τις οποίες στο μεταξύ είχε γράψει. Ο Πιβό, αν και θεώρησε ότι κάτι τέτοιο ήταν αντίθετο με στοιχειώδεις δημοσιογραφικούς κανόνες, δέχτηκε, μη μπορώντας να χάσει την ευκαιρία. Είχε άλλωστε πάει επί τούτω στην Ελβετία για να συναντήσει τον συγγραφέα, με αφορμή την τότε επικείμενη έκδοση στα γαλλικά του μυθιστορήματος Άντα.[9] Είναι λοιπόν σκηνοθετημένα (και με τις δύο έννοιες) τα όσα βλέπουμε; Ναι, αν και η μονολεκτική απάντηση δεν επαρκεί. Ο Ναμπόκοφ αντιμετώπιζε ως κείμενα τις συνεντεύξεις που έδινε και ήθελε να επεξεργαστεί αναλόγως τις απόψεις του και τις σκέψεις του πριν βγουν στον αέρα. Μπορεί από τα λεγόμενά του να λείπει ο αυθορμητισμός, όμως τα όσα ακούς (ή, σε άλλες περιπτώσεις, διαβάζεις) είναι γεμάτα από τις γοητευτικές λεπτομέρειες που μετατρέπουν τη συνηθισμένη καθημερινότητα μέσα από τη ματιά του σε κάτι αναπάντεχο· από ό,τι δηλαδή χαρακτηρίζει το κυρίως έργο του. Αυτό, πιστεύω, έχει σημασία. Σε τελική ανάλυση, ο Ναμπόκοφ δεν υπαγόρευσε τις ερωτήσεις. Ο Ναμπόκοφ (1899-1977) πήγε στο Παρίσι για τη μαγνητοσκόπηση της εκπομπής, 21ης στη σειρά, που έγινε στο παλιό στούντιο των Apostrophes, παρουσία ενός κοινού που θα πρέπει να πέρασε καλά εκείνο το βράδυ, αν κρίνουμε από τα χαμογελαστά πρόσωπα – τα ονόματα όλων των παρευρισκομένων αναγράφονται στους τίτλους του τέλους. Ο Πιβό αποφεύγει την μέσα από διαδοχικές ερωτήσεις χρονολογική εξέταση της ζωής του Ναμπόκοφ· οι ερωτήσεις του αφορούν επιμέρους θέματα. Ωστόσο, ο καλεσμένος του αναφέρει βιογραφικές πληροφορίες, τουλάχιστον για την περίοδο πριν την εγκατάστασή του στην Αμερική το 1940. Από τα στοιχεία αυτά τα πιο ενδιαφέροντα αφορούν τις τρεις γλώσσες του Ναμπόκοφ, τα ρωσικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά. Γόνος μιας από τις αριστοκρατικότερες οικογένειες της Αγίας Πετρούπολης, ο Ναμπόκοφ αναπόφευκτα μεγάλωσε δίπλα σε μια ατελείωτη σειρά από αγγλόφωνες και γαλλόφωνες νταντάδες και γκουβερνάντες και άρχισε από νωρίς να διαβάζει με πάθος τόσο άγγλους πεζογράφους (και έργα του Σαίξπηρ), όσο και γάλλους ποιητές. Βοήθησε πολύ σ’ αυτό ένα από τα αγαπημένα του σημεία στο σπίτι, η μεγάλη βιβλιοθήκη του πατέρα του. Απαγγέλλει ορισμένους στίχους και μεταφέρει την απορία που είχε ήδη από τα δώδεκά του χρόνια: πώς είναι δυνατόν ο Βερλαίν να χρησιμοποιεί μια τόσο «αιμομικτική», όπως τη χαρακτηρίζει, ομοιοκαταληξία με λέξεις που έχουν την ίδια ρίζα (atone / détonne). Ο Ναμπόκοφ λέει ότι νιώθει πιο άνετα «στη γλώσσα των προγόνων του», δεν θα μετανιώσει όμως ποτέ για την «αμερικανική του μεταμόρφωση». Αν και λατρεύει τα ρωσικά, υποστηρίζει ότι τα αγγλικά είναι ανώτερα ως εργαλείο δουλειάς, αλλά και στο επίπεδο των σημασιολογικών αποχρώσεων και της «πολιτικής ακρίβειας». Δυσκολεύεται να υποτάξει δημιουργικά τα γαλλικά, όμως όλα αυτά τα (γαλλικά) κείμενα των απαντήσεών του στον Πιβό μαρτυρούν ακριβώς το αντίθετο, περιλαμβάνουν, δε, και λογοπαίγνια που νιώθεις ότι δεν θα τα είχε κάνει κανένας άλλος.[10] Πολύ χαρακτηριστική είναι η αναφορά του στον τρόπο με τον οποίο ένας γαλλόφωνος θα καταλάβει, από την προφορά, ότι ο συνομιλητής του είναι Ρώσος – και πώς ο τελευταίος μπορεί αυτό να το κρύψει. Ειρήσθω εν παρόδω ότι η προφορά του ίδιου του Ναμπόκοφ είναι ένα ευχάριστο μίγμα γαλλικών και, σε μικρότερο βαθμό, αγγλικών. Αν δεν το ξέρεις εκ των προτέρων, δεν σου περνά από το μυαλό ότι ο ομιλητής είναι Σλάβος. «Σας ενοχλεί η επιτυχία της Λολίτας;», ρωτάει ο Πιβό. Η απάντηση είναι σαφής: «Δεν με ενοχλεί καθόλου. Δεν είμαι ο Κόναν Ντόυλ, ο οποίος θεωρούσε ότι ένα βιβλίο του, που διαδραματιζόταν στην Αφρική, ήταν ανώτερο από τον Σέρλοκ Χολμς».[11] Εξίσου σαφής είναι και η σαρκαστική αναφορά του σε κάτι που όντως τον ενοχλούσε: την προσπάθεια που γινόταν, κυρίως σε εξώφυλλα μεταφράσεων του βιβλίου αλλά και στην εικονογράφηση διαφόρων εκδόσεων, να παρουσιαστεί η Λολίτα ως, από κάθε άποψη, πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι ήταν. «Η Λολίτα είναι ένα κοριτσάκι 12 χρονών»· και όλες αυτές οι διαστρεβλώσεις «γίνονται από ανόητους που δεν έχουν διαβάσει το βιβλίο μου». Θα ήθελες να ήταν περισσότερες οι αναφορές στις πεταλούδες, των οποίων η παρουσία ήταν τόσο έντονη στη ζωή του Ναμπόκοφ.[12] Βλέπουμε, ωστόσο, ένα ασπρόμαυρο απόσπασμα εκπομπής που προβλήθηκε στην Antenne 2 το 1968 και παρουσιάζει τον Ναμπόκοφ με την απόχη στο χέρι, επί το έργον. Έχοντας συνηθίσει, κατά το μάλλον ή ήττον, τη ζωή του αυτοεξόριστου, ο Ναμπόκοφ ενδέχεται να ζήτησε να μη μιλήσουν για τη Ρωσία, για την οποία δεν έτρεφε καμιά νοσταλγία, δεν είχε καμία επιθυμία να επισκεφθεί. Δεν λείπουν, ωστόσο, κάποιες εν παρόδω αιχμές («η λενινιστική τρομοκρατία»), στις οποίες σήμερα αντιδρούμε διαφορετικά: το 1975 βρισκόμασταν στα μισά της περιόδου της νεοσταλινικής γεροντοκρατίας που επέβαλε ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ και μια δεκαετία πριν από την έναρξη της Περεστρόικας. Αναλόγως αιχμηρές, και πολύ διασκεδαστικές, είναι οι απόψεις του Ναμπόκοφ για θέματα όπως ο Φώκνερ («μου είναι αφόρητη η τοπική λογοτεχνία [la littérature régionale], το τεχνητό φολκλόρ»), ο Φρόυντ («εκτιμώ πολύ τον Φρόυντ ως κωμικό συγγραφέα»), οι στρατευμένοι λογοτέχνες («απεχθάνομαι τους συγγραφείς χωρίς μυστήριο, τους δυστυχείς που τρέφονται με τα ελιξίρια του Βιεννέζου τσαρλατάνου» – του Φρόυντ, προφανώς). Τα λόγια του Ναμπόκοφ μεταφέρονται στο χαρτί χωρίς απώλειες. Εκείνο που δεν μπορεί να αποδώσει η απομαγνητοφώνηση είναι το αμίμητο ύφος και η αμίμητη άρθρωσή του. Μιλάει αργά, με κάποια δόση θεατρικότητας, ελαφρώς επιτηδευμένα, και με στόμφο που όμως συνεχώς υπονομεύεται από το χιούμορ του, το οποίο εκδηλώνεται με ανάλογο τρόπο, αποδεικνύοντας ότι ο καλύτερος τρόπος για να πεις ένα αστείο είναι να είσαι εντελώς ανέκφραστος, να δίνεις την εντύπωση ότι μιλάς σοβαρά. Ενδεχομένως να συνέβαλε προς αυτή την κατεύθυνση κι ένας μεταμφιεσμένος φίλος. Ο Ναμπόκοφ, ξέροντας ότι θα επρόκειτο να μιλάει για μία και πλέον ώρα, ζήτησε να υπάρχει και λίγο ουίσκι στο τραπέζι. Επειδή όμως δεν ήθελε να φαίνεται ότι δίνει το κακό παράδειγμα, είπε στον Πιβό να βάλει το ουίσκι σε μια τσαγιέρα. Ο Πιβό ρωτά δυο φορές στη διάρκεια της εκπομπής τον Ναμπόκοφ αν θέλει λίγο τσάι ακόμα, αποσπώντας και τις δύο φορές θετικές απαντήσεις, ανάμικτες με παραπλανητικές αποστροφές σχετικά με το περιεχόμενο της τσαγιέρας. [1] Επειδή η διατύπωση μπορεί να προκαλέσει απορίες, πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο Ντυμεζίλ δεν μιλούσε (όλες) αυτές τις γλώσσες. Στην εκπομπή αναφέρεται η φράση manier une langue [χειρίζομαι μια γλώσσα], την οποία χρησιμοποιούσε συχνά ο Ντυμεζίλ λέγοντας ότι ήταν ένας καλός τρόπος για να πεις ότι δεν ξέρεις μια γλώσσα, με την έννοια ότι δεν μπορείς να τη μιλήσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο Ντυμεζίλ ήξερε τη γραμματική, το συντακτικό και τη γενικότερη δομή της γλώσσας, μπορούσε να τη διαβάσει, ενδεχομένως και να συνεννοηθεί προφορικά σε κάποιες περιστάσεις. Σχετικά με το πώς μαθαίνει κανείς μια γλώσσα, ο Ντυμεζίλ επαναλαμβάνει την άποψη, την οποία προφανώς υιοθέτησε αμέσως, ενός παλιού καθηγητή του στα ρωσικά: «Ξέρω μόνο μία μέθοδο εκμάθησης γλωσσών, την εντατική». Όσο για τα παλιά κείμενα, η συμβουλή του Ντυμεζίλ είναι φαινομενικώς πολύ απλή: «Βάζετε από τη μια μεριά το πρωτότυπο, από την άλλη τη μετάφραση, και μετά από 100 σελίδες διαβάζετε Βιργίλιο» – προφανώς χωρίς βοήθεια. [2] Ο Ντυμεζίλ ουδέποτε ήταν επόπτης καθηγητής διδακτορικής διατριβής, γιατί θα αισθανόταν ντροπή να κατευθύνει τη σκέψη ενός άλλου. Ουδέποτε, εξάλλου, αποθάρρυνε τις φαινομενικώς αλλόκοτες ή παράξενες ιδέες που συνάδελφοί του έθεταν υπόψη του· αντιθέτως, τους παρακινούσε να τις υλοποιήσουν για να δουν πού θα τους οδηγούσαν. [3] Αν δεν κάνω λάθος, κανένα βιβλίο του Ετιάμπλ δεν έχει μεταφραστεί στη γλώσσα μας. Δειγματοληπτική αναζήτηση που έκανα, μεταξύ άλλων και στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, δεν απέφερε αποτέλεσμα. Γνωρίζω μόνο μία αναφορά του ονόματός του στα ελληνικά, χωρίς να υποστηρίζω ότι είναι η μοναδική: έγινε από τον Γ.Π. Σαββίδη, στην επιφυλλίδα του «Είναι τάχα ωφέλιμο να ξεγελάμε το λαό;», που αρχικώς δημοσιεύθηκε στο Βήμα (29 Ιουνίου 1974) και αργότερα ενσωματώθηκε στη συναγωγή Εφήμερον σπέρμα (Ερμής, 1978), σ. 86-91. Περίπου το 1/3 της επιφυλλίδας καλύπτεται από τη μετάφραση δύο αποσπασμάτων από την τότε πρόσφατη συλλογή δοκιμίων του Ετιάμπλ με τίτλο Mes contre-poisons («τα αντίδοτά μου», κατά Σαββίδη). [4] Όπως λέει ο Ετιάμπλ, όχι χωρίς κάποια ελαφρά υπερηφάνεια, «160.000 αντίτυπα» πούλησε αυτός ο πνευματώδης φιλιππικός κατά της εισβολής της αγγλικής γλώσσας στα γαλλικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Πιβό, και όχι ο Ετιάμπλ, λέει, μεταξύ αστείου και σοβαρού, ότι δεν θα πρέπει να περιγράψουμε την επιτυχία του βιβλίου χρησιμοποιώντας τον όρο best seller. Κάποιες προτάσεις του Ετιάμπλ στη συνέχεια της εκπομπής για αντικατάσταση του όρου με ανάλογες γαλλικές λέξεις δεν εφαρμόστηκαν. Οι Γάλλοι εξακολουθούν να λένε le best-seller. Άλλωστε, γιατί να αλλάξει, στη Γαλλία ή αλλού; Η λέξη είναι κατά πολύ προτιμότερη, πέραν του ότι είναι σαφέστερη, για παράδειγμα από τον φρικτό, τάχα λόγιο και δυστυχώς καθιερωμένο πλέον νεολογισμό ευπώλητα, εύρημα μιας άλλοτε πολύ αξιόλογης εφημερίδας. [5] Κατά λέξη, «το εσωτερικό άγαλμα». Πιστεύω, όμως, ότι η φράση «το άγαλμα μέσα μας» είναι καλύτερη μεταφραστική λύση. Με τον τρόπο αυτό θέλησε ο Ζακόμπ να απεικονίσει όλα όσα το παρελθόν συσσωρεύει μέσα μας από τις εμπειρίες και τα βιώματά μας. [6] Δεν υπάρχει ελληνικό αντίστοιχο της λέξης intime. Ωστόσο, το επίθετο απόκρυφος, που είχε χρησιμοποιηθεί παλαιότερα σε ανάλογες περιπτώσεις, αποδίδει το νόημα, έστω κι αν προκαλεί ελαφρά θυμηδία σήμερα. Εξ όσων γνωρίζω, τα απομνημονεύματα του Σιμενόν δεν έχουν εκδοθεί στα ελληνικά. Η εκπομπή γυρίστηκε στο σπίτι του Σιμενόν στη Λωζάννη, επίσης το 1981 (δεν δίνεται η ακριβής ημερομηνία) και διαρκεί 75 λεπτά. [7] Ο Σιμενόν ήθελε να πει τη «δική του αλήθεια» για τον εαυτό του, εν μέσω χιλιάδων σελίδων που του είχαν αφιερωθεί. Κάνει λόγο για 40 βιογραφίες και 80 διατριβές – και όλα αυτά πριν από περίπου 35 χρόνια. [8] Αφού δει κανείς τη συνομιλία του Πιβό με τον Σιμενόν, μπορεί να ανοίξει, ως αντίστιξη τρόπον τινά, το βιβλίο του Anthony Burgess, Homage to QWERT YUIOP: Selected journalism, 1978-1985, Century Hutchinson, Λονδίνο 1986. Εκεί, στις σ. 385-390 και υπό τον γενικό τίτλο “Pipesmoking Monster”, σχολιάζονται, σε διαδοχικά κείμενα γεμάτα καίριες, ενίοτε σαρκαστικές επισημάνσεις, αφενός μία αμερικανική βιογραφία του Σιμενόν, αφετέρου η μετάφραση στα αγγλικά της αυτοβιογραφίας του. [9] Δεν ευσταθεί η παρατήρηση του Πιβό στην εισαγωγή του ότι δεν υπάρχει καμιά άλλη τηλεοπτική (ή, εν πάση περιπτώσει, κινηματογραφημένη) συνέντευξη του Ναμπόκοφ, όπως διαπιστώνει κανείς εύκολα, χρησιμοποιώντας τη μηχανή αναζήτησης του YouTube. [10] Αναφερόμενος στα χρόνια της αυτοεξορίας πλάι σε συμπατριώτες του στο Παρίσι και το Βερολίνο του Μεσοπολέμου, ο Ναμπόκοφ κάνει λόγο γι’ αυτόν τον φασματικό κόσμο όπου «nous faisions parade de nos plaies et de nos plaisirs»· όπου «επιδεικνύαμε τις πληγές μας και τις χαρές μας» (πιστεύω ότι η ρίμα αποδίδει κάτι από το λογοπαίγνιο, του οποίου δεν επιχειρώ να βρω ελληνικό αντίστοιχο). [11] Θα ήθελα να παραπέμψω σε ένα συναφές τεκμήριο. Η μόνη ηχογράφηση της φωνής του Κόναν Ντόυλ πραγματοποιήθηκε τη χρονιά του θανάτου του, το 1930. Περιλαμβάνεται σε ένα άλμπουμ 3 CD που εκδόθηκε το 2008 με τίτλο British Writers, και υλικό προερχόμενο από το ανεκτίμητο Εθνικό Αρχείο Ήχου (National Sound Archive) της Βρετανίας (British Library NSACD 47-49). Τo τεκμήριο αυτό ακούγεται πρώτο στον 1ο δίσκο του άλμπουμ. Ο Κόναν Ντόυλ μιλάει, με τη χαρακτηριστική σκωτσέζικη προφορά του, για 2 λεπτά περί Σέρλοκ Χολμς πριν περάσει σε ένα «σοβαρότερο θέμα», το οποίο είχε προαναγγείλει: την ενασχόλησή του με τον πνευματισμό. Η ενότητα αυτή έχει τριπλάσια διάρκεια. [12] Το πάθος του Ναμπόκοφ για τις πεταλούδες βρήκε έκφραση στα μυθιστορήματά του· στο ερευνητικό έργο που πραγματοποίησε στο Μουσείο Συγκριτικής Ζωολογίας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και στα άρθρα που δημοσίευσε σε εντομολογικά περιοδικά· ακόμα και στις επιστολές του. Άφθονα σχετικά δείγματα έχουν συγκεντρωθεί στις 800 σελίδες της άκρως ενδιαφέρουσας εικονογραφημένης ανθολογίας Nabokov’s Butterflies: Unpublished and Uncollected Writings. Επιμέλεια και σημειώσεις: Brian Boyd and Robert Michael Pyle. Allen Lane / The Penguin Press, 2000.

Σύνδεση