Οι συγγραφείς των συγγραφέων

Χαβιέρ Μαρίας, Γράφοντας τις ζωές των άλλων. Αποκαλυπτικά πορτρέτα συγγραφέων-μύθων, μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου, Πατάκη, Αθήνα 2014, σελ. 348 «Τον ενδιέφερε πολύ η ζωή των συγγραφέων, καθώς πίστευε ότι σ’ αυτήν ή στις πιο μυστικές ιστορίες της κρυβόταν το κλειδί του έργου τους.» Χαβιέρ Μαρίας για τον Ντι Λαμπεντούζα Ο Χαβιέρ Μαρίας είναι ίσως η πιο ενδεικτική περίπτωση αυτού που χαρακτηρίζει κάθε συγγραφέα· το να μη σταματά δηλαδή να μιλά για τον εαυτό του, μιλώντας διαρκώς για τις ζωές κάποιων άλλων. Με την τάση, μάλιστα, που εδώ και μερικά χρόνια δείχνει ο Μαρίας, να απονέμει σε φίλους, γνωστούς κι όσους γενικώς εκτιμά περίεργους τίτλους ευγενείας (όπως του «δούκα της Τρέμουλα» στον σκηνοθέτη Πέδρο Αλμοδόβαρ, του «δούκα των χρωμάτων» στον Ορχάν Παμούκ ή του «δούκα της Νερβιόν» στον αρχιτέκτονα Φρανκ Γκέρυ), εύλογο είναι να παρουσιάζει και να σχολιάζει με φιλοπαίγμονες υπερβολές συγγραφείς που τον συγκίνησαν ιδιαίτερα, εντοπίζοντας ελάσσονα ή άγνωστα επεισόδια των βίων τους. Από πολύ νεαρή ηλικία μεταφραστής στα ισπανικά αγγλόφωνων συγγραφέων όπως ο Στόουκερ, ο Φώκνερ, ο Στήβενσον, ο Κίπλινγκ, ο Ναμπόκοβ κ.ά., ο Μαρίας είχε εξοικειωθεί με στοιχεία του ύφους τους. Στο συγκεκριμένο βιβλίο προβαίνει σε ένα απολαυστικό παιχνίδι, με το να εμβαθύνει σε επεισοδιακές στιγμές ή σε μόνιμες ιδιοτροπίες τους – αναδεικνύοντας, κατά κάποιον τρόπο, εξ ονύχων τους λέοντες! Το με ποια ακριβώς κριτήρια επέλεξε αυτούς τους συγγραφείς ή με ποια κριτήρια τους παρέθεσε (εμφανώς όχι κριτήρια διασημότητας ή ιστορικής σειράς, αντίστοιχα), νομίζω πως ανταποκρίνεται στην παρορμητικότητα με την οποία αποδίδει και τους τίτλους ευγενείας σε όποιους του αρέσουν. Το ότι, π.χ., η Μαντάμ ντυ Ντεφάν (η διάσημη επιστολογράφος του 18ου αιώνα) παρουσιάζεται μετά τον Ρίλκε, ενώ ακολουθεί η Τζούνα Μπαρνς, η οποία προηγείται του Λώρενς Στερν, όπως το ότι σχολιάζεται εκτενώς ο Μάλκολμ Λόουρυ ή η Ίσακ Ντίνεσεν (λογοτεχνικό όνομα της βαρόνης Μπλίξεν), ενώ απουσιάζει η Βιρτζίνια Γουλφ ή ο Μπαλζάκ, δείχνουν πως ο Μαρίας αντιμετωπίζει ως ενιαίο σύνολο τις προσωπικότητες της λογοτεχνίας μεταξύ 18ου και 20ού αιώνα. Μπορεί, έτσι, να επιλέγει και να παραθέτει με εκείνη την υπέροχη αμεριμνησία που τρυγά κανείς έναν αμπελώνα σε μόνιμη καρποφορία. Παραδόξως, ίσως, αυτό κάνει την ανάγνωση του βιβλίου ακόμη πιο απολαυστική. Το Γράφοντας τις ζωές των άλλων (ή Γραμμένοι βίοι, στο λογοπαίγνιο του τίτλου του πρωτοτύπου – Vidas escritas) σίγουρα δεν είναι μια ιστορία της λογοτεχνίας, έστω αδρομερής και περιορισμένη κάπου μεταξύ 1750-1950. Κάθε συστηματικότητα απουσιάζει και, παρά τις συχνά σοφές επισημάνσεις για τις σχέσεις συγγραφέων-ηρώων τους και συγγραφέων-αναγνωστών, ούτε μια φιλοσοφική προσέγγιση της λογοτεχνίας συνιστά. Ακόμη, παρά την σαφώς φαινομενολογική προσέγγιση, αφού εκθέτει προσωπικές εκτιμήσεις και τον αντίκτυπο λογοτεχνημάτων και συγγραφικών βίων στη δική του συνείδηση και το δικό του σύστημα αξιών, ο Χαβιέρ Μαρίας δεν συνάγει κανένα ευρύτερο συμπέρασμα. Ίσως γιατί και τη συστηματικότητα και τη φαινομενολογία και την ιστορία της φιλοσοφίας τις έχει χειριστεί ο διάσημος στους ακαδημαϊκούς κύκλους πατέρας του. Ο Χουλιάν Μαρίας, ένθερμος δημοκρατικός το 1936 κι αναγκασμένος από το καθεστώς του Φράνκο να ζει εκτός Ισπανίας για μεγάλα διαστήματα, δίδαξε στα διαπρεπέστερα πανεπιστήμια των ΗΠΑ και εξέδωσε, το 1941, μιαν από τις πιο έγκριτες στην ισπανική γλώσσα Ιστορία της φιλοσοφίας. Μαθητής του Χοσέ Ορτέγκα υ Γκασέτ, συνεχιστής μιας φαινομενολογικής φιλοσοφικής παράδοσης, εξέχων μελετητής του Θερβάντες και τιμημένος το 1996 με το «βραβείο του πρίγκιπα της Αστούριας», ο πατέρας Μαρίας (που πέθανε το 2005), είχε καλύψει όλη τη σοβαρή προσέγγιση ιστορίας-λογοτεχνίας-φιλοσοφίας. Στον πολύ προικισμένο γιο, λοιπόν, έμενε η ευτράπελη πλευρά τέτοιων προσεγγίσεων και τιμητικών τίτλων. Υπάρχει, πάντως, μια σταθερή παράμετρος ή ένα είδος ερευνητικής μέριμνας στα πορτρέτα λογοτεχνών που φιλοτεχνεί ο Χαβιέρ Μαρίας. Κι αυτή είναι το ποιους συγγραφείς αγαπούσαν να διαβάζουν οι συγγραφείς τους οποίους επιλέγει. Πίσω από ποικίλα και ενίοτε καυστικά σχόλια για μακρόχρονες ή σύντομες γνωριμίες, θερμές αλληλογραφίες, κρυμμένες αντιπάθειες, παράφορους έρωτες ή ειρωνικές απορρίψεις, επανέρχεται μονίμως το θέμα: ποιοι ήταν οι συγγραφείς που απασχολούσαν τους συγγραφείς τους οποίους παρουσιάζει; Πόσο ο Λώρενς Στερν, λόγου χάρη, θαύμαζε τον Θερβάντες ή τον Ραμπελαί και τον Μονταίν, πριν αρχίσει να τους αντιγράφει; Γιατί έργα του Κίπλινγκ, όπως το Ο άνθρωπος που θα γινόταν βασιλιάς, εκτός από τον θαυμασμό του μεγάλου κοινού στην Ινδία και στον υπόλοιπο αγγλόφωνο κόσμο, απέσπασαν την υψηλή εκτίμηση του Μαρσέλ Προυστ και του Γουίλιαμ Φώκνερ; Γιατί η Τζούνα Μπαρνς δεν έτρεφε κανένα θαυμασμό για τον νομπελίστα Φώκνερ, κρίνοντάς τον ως υπερβολικά συναισθηματικό, και πώς απέρριψε τον Έντμουντ Γουίλσον ως κριτικό και κυρίως ως εραστή, επειδή δεν συμμεριζόταν τον ενθουσιασμό του για την Ήντιθ Ουώρτον; Πόσο ο Άρθουρ Κόναν Ντόυλ θαύμαζε τον Πόε και τον Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον, με τον οποίο διατηρούσε φιλική αλληλογραφία, καίτοι ποτέ δεν φρόντισε να τον συναντήσει, όπως έκανε με τον Χένρι Τζέημς, τον Όσκαρ Ουάιλντ και τον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ; Πόσο μεγάλη ήταν η εκτίμηση του Ιβάν Τουργκένιεφ προς τον Γκυστάβ Φλωμπέρ, πόσο αμοιβαία και πόσο βαθιά έγινε η φιλία τους, παρά τους διαφορετικούς χαρακτήρες τους; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα στα οποία απαντά και τις περιστασιακές αναφορές που ο Μαρίας απολαμβάνει να κάνει, σχεδόν σε κάθε ένα από τα είκοσι έξι, συνολικά, σκίτσα λογοτεχνών. Η Κάρεν Μπλίξεν και ο Τόμας Μαν. Μια ακόμη μόνιμη παράμετρο, ειδικά αναπτυγμένη στην τελευταία ενότητα με τίτλο «Τέλειοι καλλιτέχνες», αλλά και διάχυτη στις άλλες, αποτελεί η αναδίφηση στην όποια ιδέα μπορεί να είχαν για τους εαυτούς τους αυτοί ή και κάποιοι ακόμα συγγραφείς. Στην ειδική ενότητα, συμπερασματολογεί με το να εξετάζει τις πόζες τους σε διάφορες φωτογραφίες ή ζωγραφικά πορτρέτα: το πόσο, έτσι όπως στήνονται μπρος στον φακό ή απέναντι στον ζωγράφο, επιζητούν να αναδείξουν το βάθος του στοχασμού τους, να τονίσουν την έκταση των ρεμβασμών τους, να φανερώσουν την προσήλωσή τους στις λέξεις (το υλικό κάθε συγγραφέα), να υπαινιχθούν την καταπόνησή τους από τους πολλαπλούς χαρακτήρες που έπλασαν ή να επιδείξουν την αδιαφορία τους για το τι μπορεί να αποκαλύπτουν τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά. Στις άλλες ενότητες του βιβλίου, τα σχετικά συμπεράσματα ποικίλλουν από αναφορές στην ανασφάλεια της Ίσακ Ντίνεσεν, π.χ., τις μικρές τελετουργίες που χαρακτήριζαν την καθημερινότητα του Τζουζέππε Τομάζι ντι Λαμπεντούζα, τον πολύ ευερέθιστο χαρακτήρα του Τζότζεφ Κόνραντ ή τη διαρκή ανάγκη επιβεβαίωσης του Τζέημς Τζόυς. Για τον Τζόυς, μάλιστα, σημειώνει πως «όταν το Finnegans Wake έτυχε ψυχρής υποδοχής [ο Τζόυς] αισθάνθηκε πληγωμένος και δυστυχισμένος, και έτσι πέρασε τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του – κάτι που δεν είναι ο πιο ευχάριστος τρόπος να περνάει τα χρόνια του κανείς, ιδίως όταν είναι τα τελευταία»! Ενώ στο ακριβώς αντίθετο άκρο μιας τέτοιας συμπεριφοράς τοποθετεί την ακατατρόπωτη αυτοπεποίθηση του Ντόυλ, για τον οποίο σημειώνει με ανάλογη ειρωνεία: «Ο Άρθουρ Κόναν Ντόυλ πίστευε ακράδαντα στην αξία του, κι αυτό είναι ένας ευχάριστος τρόπος να περνά κανείς τη ζωή του, όταν καταφέρνει να το πιστεύει.» Κατά μία έννοια, ο Μαρίας αποπειράται εδώ, πολύ τρυφερά όσο και ματαιόπονα, να συγχρωτιστεί με όλα αυτά τα εκλεκτά πνεύματα. Σαν να αναρωτιέται, σχεδόν σε κάθε σελίδα, πώς άραγε θα ήταν εάν μετείχε στο φιλολογικό σαλόνι της Ζυλί ντε Λεσπινάς ή της Μαντάμ ντυ Ντεφάν, πώς θα αντιμετώπιζε τον Ρεμπώ σε μια συζήτηση περί τέχνης, πώς θα φερόταν απέναντι στην επιτηδευμένη συμπεριφορά του Τζόυς ή στα ακόμη πιο επιτηδευμένα ντυσίματα του Όσκαρ Ουάιλντ, τι θα σκαρφιζόταν για να διεκδικήσει την Τζούνα Μπαρνς όταν αυτή ερωτεύτηκε την γλύπτρια Θέλμα Γουντ, με ποια μέσα θα δοκίμαζε να σώσει την Έμιλυ Μπροντέ από τα ψυχικά της βάσανα και την εύθραυστη σωματική της υγεία, ποιους μεζέδες θα δοκίμαζε από τα δέματα με εκλεκτά εδέσματα που ο Τουργκένιεφ έστελνε στον Φλωμπέρ ή κατά πόσο θα συμμεριζόταν την αποδοκιμασία του Τολστόι εάν έβλεπε, όπως ο Τολστόι, τον Τουργκένιεφ να χορεύει κανκάν με ένα δωδεκάχρονο κοριτσάκι, σ’ ένα πολύ κεφάτο γλέντι γενεθλίων; Ίσως γι’ αυτό αποφεύγει, ρητά, να φιλοτεχνήσει πορτρέτα συγγραφέων της Ισπανίας, νεότερων ή πιο κλασικών. Επειδή ήδη διατηρεί μαζί τους μια μεγαλύτερη οικειότητα περί τα μείζονα και ελάσσονα επεισόδια των βίων τους κι επειδή θεωρεί πως η αιρετική του ματιά θα καταλήξει στην κοινοτοπία ενός Ισπανού που επικρίνει Ισπανούς. Με μια χαριτωμένη αυθάδεια ή με μια σαρδόνια θεατρικότητα, έστω, η επικριτική απόχρωση εμφανίζεται διαρκώς. Και με την ευκαιρία ενός ειδυλλίου της Ζυλί ντε Λεσπινάς με τον ισπανό μαρκήσιο Ντε Μόρα, ο Μαρίας σημειώνει πως οι σύγχρονοί του θεωρούσαν τον μαρκήσιο ανάξιο να λέγεται Ισπανός, προσθέτοντας: «όπως συμβαίνει ακόμη και σήμερα με οποιονδήποτε συμπατριώτη μας έχει ταλέντο, που δεν υπάρχει περίπτωση να μην του φερθούν άσχημα». Μολονότι αναγνωρισμένος λογοτέχνης, ο Χαβιέρ Μαρίας δείχνει να διστάζει, στο συγκεκριμένο βιβλίο του, να αποδεχθεί υπερηφάνως αυτή την ιδιότητα. Επιμένοντας στην φιλικά ειρωνική αντιμετώπιση των συγγραφέων που παρουσιάζει, δείχνει σαν να πιστεύει πως ο τίτλος του μεγάλου λογοτέχνη, για όσο καθιερωμένο λογοτέχνη κι αν πρόκειται, ενέχει πάντα τον κίνδυνο της υπονόμευσης ή της αναθεώρησης. Για τον Μαρίας, τίποτε δεν είναι για πάντα – ούτε καν η υστεροφημία. Αλλά όσο δηκτικός κι αν γίνεται μερικές φορές, όπως για τα αλλοπρόσαλλα φρονήματα του Γιούκιο Μίσιμα, για τις εκκεντρικότητες του Τζέημς Τζόυς και τον σχολαστικισμό του Τόμας Μαν, ή όση κατανόηση κι αν δείχνει για άλλους, όπως για τον Λαμπεντούζα ή τον Τουργκένιεφ, αποδέχεται, φανερά, πως για όλους τους ισχύει το μέγα μυστήριο της λογοτεχνίας. Πως, δηλαδή, ο καθημερινός «άρτος» των λέξεων για άμεση και πρακτική συνεννόηση μετουσιώνεται, χάρη στην τέχνη τους, σε «θεία μετάληψη». Σε λέξεις και φράσεις που βάζουν κάτι από θεό μέσα στους αναγνώστες. Μεγάθυμοι και γενναιόφρονες, υπεροπτικοί και ματαιόδοξοι ή δειλοί, μοιραίοι και άβουλοι, αντάμα, οι λογοτέχνες έχουν πάντα να προσφέρουν κάποιο θαύμα.

Οι συγγραφείς των συγγραφέων

Σύνδεση