Τέσσερις πέτρες μετά τη σκλαβιά

Οι τέσσερις μικρές πέτρες που βγάλαμε από τον βυθό του ποταμού μπήκαν στο σακίδιό μου, κι εγώ άρχισα να λυγίζω κάτω από το βάρος της αφρικανικής ιστορίας. Είχα πάει με τον Σόλα, ένα φίλο, και τον Τζόνσον, ένα συνάδελφο, στον αρχαίο τόπο λατρείας της θεάς Οσούν των Γιορουμπά (http://whc.unesco.org/en/list/1118), ο οποίος βρίσκεται μέσα σε ό,τι έχει απομείνει από το πυκνό παρθένο δάσος της νότιας Νιγηρίας. Το κομμάτι αυτό του δάσους αποτελεί τον βιότοπο ενός είδους κερκοπίθηκου με λευκό λαιμό, και τον μοναδικό τόπο λατρείας των Γιορουμπά που διασώζεται ως σήμερα, μια τοποθεσία που πολλοί άνθρωποι θεωρούν ακόμη ιερή και όπου κάθε Ιούλιο πραγματοποιείται ένα ετήσιο φεστιβάλ. Απλωμένο επάνω στους μαιάνδρους που σχηματίζει ο ποταμός Οσούν, το δάσος αυτό είναι αφιερωμένο στη θεά της γονιμότητας, Οσούν, κεντρική μορφή της κοσμολογικής θεωρίας των Γιορουμπά. Διάσπαρτο με αρχαία ιερά, όλα αναστηλωμένα από την αυστριακή καλλιτέχνιδα Σουζάν Βένγκερ, αποτελεί σήμερα έναν πολύ σημαντικό τόπο θρησκευτικής λατρείας για τον λαό των Γιορουμπά στη Νιγηρία ή στις υπόλοιπες χώρες του κόσμου. Ακριβώς με αυτόν τον λαό της διασποράς στον νου μου επισκέφθηκα το ιερό. Ο Γουίλις, ένας βραζιλιάνος συνάδελφος στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Κουάρα, όπου δίδασκα τον Μάιο του 2014, μας είχε ζητήσει να μαζέψουμε αυτές τις πέτρες από το ποτάμι. Σκόπευε να τις πάρει μαζί του στα πάτρια εδάφη του, στην περιοχή της Μπαΐα, ως δώρα σε οικογένειες που λατρεύουν έως και σήμερα τη θεά Οσούν και νιώθουν μια σύνδεση με τον ιερό τόπο. Η ανακάλυψη αυτή με άφησε κατάπληκτο – το ότι δηλαδή υπάρχουν σήμερα στη Βραζιλία απόγονοι των σκλάβων που θυμούνται την Οσούν και την κοσμολογική θεωρία της. Αυτό αποτελεί σίγουρα απόδειξη του ανυπότακτου ανθρώπινου πνεύματος, αν υποτεθεί ότι υπάρχει κάτι τέτοιο. Έτσι, παραδώσαμε τις πέτρες στον Γουίλις· μέσα στη βαλίτσα του αυτές έκαναν το δικό τους ταξίδι από το Ιλορίν στο Λάγος, στο Γιοχάνεσμπουργκ, το Σάο Πάολο, φτάνοντας εντέλει στο Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα, έχοντας σχετιστεί με ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων, θρησκευτικών πεποιθήσεων και υλικού πολιτισμού της διασποράς. Όταν επέστρεψα στο Ιλορίν, διάλεξα ένα βιβλίο που έβρισκε κι άλλους δεσμούς ανάμεσα σε αυτή την περιοχή της Νιγηρίας και το Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα όπου θα κατέληγαν οι πέτρες μας. Το βιβλίο Η εξέγερση των σκλάβων στη Βραζιλία (Slave Rebellion in Brazil), του Ζουάου Ζοζέ Χεΐς, περιγράφει πώς στο Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα οι σκλάβοι από το Ιλορίν και τις τριγύρω περιοχές υποκίνησαν τη μεγαλύτερη εξέγερση σκλάβων στην Αμερική. Πολλοί από αυτούς τους σκλάβους ήταν Mουσουλμάνοι, και μερικοί γνώριζαν καλά Αραβικά. Έχοντας συγκρατήσει τη γνώση της γλώσσας, έγραψαν το Κοράνι στα Βραζιλιάνικα από μνήμης, το δίδαξαν στους γιους τους και το πέρασαν στις επόμενες γενιές. Κατά απίστευτο τρόπο, αυτό το κατάφεραν χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τις πορτογαλικές αρχές ή τους ιδιοκτήτες των φυτειών. Οι επαναστάτες έβλεπαν στο Ισλάμ μια εναλλακτική, ενοποιητική ιδεολογία, η οποία τους υποσχόταν ελευθερία και πρόβαλε το όραμα μιας Μπαΐα ελεύθερης για τους Αφρικανούς. Κάποιοι, μέσα στον δονκιχωτισμό τους, πίστεψαν ότι θα μπορούσαν να καταλάβουν πλοία για να τους πάνε πίσω στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η δυτική Νιγηρία. Ο ξεσηκωμός ξεκίνησε στο Ραμαζάνι του 1834 και έγινε γνωστός ως Εξέγερση Malê (Malê Revolt), καθώς οι μουσουλμάνοι της Μπαΐα αποκαλούνταν Malê, από τη λέξη imale των Γιορουμπά που σημαίνει μουσουλμάνος Γιορουμπά. Η εξέγερση καταπνίγηκε από τις αρχές, οι οποίες επιδίωκαν την καταστροφή του αφρικανικού Ισλάμ που λειτουργούσε ως ξεχωριστή, οργανωμένη θρησκεία στη Βραζιλία. Κάποιοι από τους υποκινητές εκτελέστηκαν ενώ άλλοι απελάθηκαν στο Λάγος. Όμως το 1851 η δουλεία καταργήθηκε, κι αυτό οφείλεται εν μέρει σε εκείνη την επανάσταση. Σε ένα εκπληκτικό γύρισμα των καιρών, ο Ζουάου Ζοζέ Χεΐς θα κάνει κάποιες παρουσιάσεις τον Οκτώβριο στο Ιλορίν, σε ένα κοινό που θα περιλαμβάνει απόγονους των μουσουλμάνων Γιορουμπά που σχεδίασαν και πήραν μέρος στις αναταραχές αυτές. Όμως για μένα, οι συνδέσεις που μπορούσαν να γίνουν ήταν περισσότερες. Πριν φύγω για τη Νιγηρία, ο Ναγίμπ Αμπντάλα, ένας συνάδελφος από το Πανεπιστήμιο της Καρταχένα, όπου δίδασκα τον Μάιο του 2012, μου συνέστησε να διαβάσω το Changó, el gran putas (Τσανγκό: ο σκληροτράχηλος) του αφροκολομβιανού συγγραφέα Μανουέλ Σαπάτα Ολιβέλια. Ελάχιστα γνωστό ακόμα και στην Κολομβία, πρόκειται για ένα έργο με δυσκολίες και προκλήσεις, εγκυκλοπαιδικό ως προς τις πληροφορίες του για την αφρικανική διασπορά και κυκλώπειο ως προς τη φιλοδοξία του να εκπροσωπήσει τον λαό του Τσανγκό, θεού του κεραυνού, του πολέμου και της σεξουαλικότητας, των Γιορουμπά. Λυρικό σε κάποια μέρη του, επικό σε άλλα, λίγο μυθιστόρημα - λίγο εθνογραφία, αψηφά τους νόμους του λογοτεχνικού είδους με τον ίδιο τρόπο που δεν υπακούει και στις δυτικές προσεγγίσεις της χρονολόγησης. Το βιβλίο εισηγείται μια αφροκεντρική άποψη της εμπειρίας της αφρικανικής διασποράς τα τελευταία πεντακόσια χρόνια. Ξεκινώντας από περιοχές όπως το Οσούν, ακολουθεί τους Αφρικανούς στο βασανιστικό πέρασμά τους από τον Ατλαντικό και την άφιξή τους στην Καρταχένα, σημείο εισόδου για την Καραϊβική και τη Λατινική Αμερική. Το τρίτο κεφάλαιο, «Η εξέγερση των Βοντού», εξιστορεί τον επιτυχημένο ξεσηκωμό των σκλάβων στην Αϊτή, ενώ το επόμενο κεφάλαιο πραγματεύεται τους διάφορους πολέμους ανεξαρτησίας στη Λατινική Αμερική. Το βιβλίο τελειώνει στις Ηνωμένες Πολιτείες με το κίνημα για τα δικαιώματα των πολιτών, όπου ο Τσανγκό παίρνει τη μορφή προσωπικοτήτων όπως ο Μάλκολμ Χ. Το βιβλίο Τσανγκό: ο σκληροτράχηλος συνυφαίνει την ιστορία με τον μύθο, το παρελθόν με το παρόν, τους ζωντανούς με τους νεκρούς, τον υπερφυσικό με τον φυσικό κόσμο. Όπως λέει ο Σαπάτα Ολιβέλια στον Πρόλογο: «Ξεχάστε τα όρια ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, διότι σε αυτό το έπος είστε ο αιχμάλωτος, ο εξερευνητής, ο ιδρυτής, ο απελευθερωτής». Όμως αυτό που συνδέει τα πέντε ανόμοια μεταξύ τους κεφάλαια είναι οι «αφρικανικές orichas [θεότητες] και οι νεκροί πρόγονοι που αρνούνται να αναγνωρίσουν τα όρια των αιώνων, της γεωγραφίας ή του θανάτου». Και είναι γι’ αυτόν τον λόγο που ο Σαπάτα Ολιβέλια βάζει σε κάθε σελίδα και μια περιγραφή τού πώς οι Αφρικανοί αψήφησαν τη σκλαβιά και εξεγέρθηκαν εναντίον της. Όταν οδηγούν έναν απελευθερωμένο σκλάβο της Καρταχένα στην Ιερά Εξέταση κατηγορώντας τον ότι ασκεί αφρικανική μαγεία, τον υποβάλλουν σε βασανιστήρια (στις αίθουσες που είχα δει από κοντά στην επίσκεψή μου δυο χρόνια νωρίτερα) και τον καίνε στην πυρά. Όμως αυτός παραμένει επαναστάτης. Και καθώς το σώμα του παραδίδεται στις φλόγες, το πνεύμα του ανυψώνεται και γίνεται ένα με «τις orichas και τους προγόνους». Και το κεφάλαιο κλείνει με αυτούς τους στίχους: Κανείς ας μη νιώσει ότι είναι σκλάβος, Γιατί το σημάδι στα καπούλια του, Μια νύχτα σε αλυσίδες Δεν σκλαβώνει την ψυχή. Με αυτή την ψυχή ζουν και ανασαίνουν οι Βραζιλιάνοι που παρέλαβαν τις πέτρες μας, επαληθεύοντας το όραμα του Σαπάτα Ολιβέλια, για μια διασπορά που παραμένει πάντα ζωντανή, και την ακατάλυτη δύναμη του Τσανγκό. Κι εγώ, εξωτερικός παρατηρητής αυτής της συναρπαστικής ιστορίας, μπορούσα μόνο να μετρήσω όσα συνέδεαν το Ιλορίν με τις περιοχές της Αμερικής, και η κάθε σύνδεση με γέμιζε όλο και περισσότερο με φως και ελπίδα. — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη

Τέσσερις πέτρες μετά τη σκλαβιά

Σύνδεση