Καταστρέφοντας τη Δημοκρατία, δημιουργώντας το Γ΄ Ράιχ

Richard J. Evans, Η έλευση του Γ΄ Ράιχ, μτφρ. Κώστας Αντύπας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013, σελ. 621 Η Έλευση του Γ΄ Ράιχ αποτελεί το πρώτο μέρος της μνημειώδους τριλογίας του Ρίτσαρντ Έβανς για την άνοδο και την πτώση του Γ΄ Ράιχ, παραπέμποντας αναπόφευκτα στο ομότιτλο έργο του Ουίλιαμ Σίρερ (The Rise and Fall of the Third Reich). Ως προς την περιοδολόγηση, ο συγγραφέας δεν διαφοροποιείται από την ευρέως αποδεκτή θέση πως για να ερμηνεύσει κανείς τους λόγους της επικράτησης του Χίτλερ και της πορείας προς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χρειάζεται να κοιτάξει προς τα πίσω. Μάλιστα, στη συγκεκριμένη περίπτωση η στροφή αυτή προς το παρελθόν δεν περιορίζεται στην αφετηρία του 1914, αλλά εκκινεί από τη στιγμή της ανακήρυξης της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους το 1871 (τη γενέθλια χρονολογία του Β΄ Ράιχ) και την έναρξη της ενδόξου εποχής του Βίσμαρκ. Ο Έβανς προσφέρει με το έργο του κάτι πολύ περισσότερο από μια πανοραμική ιστορία της Γερμανίας, εστιασμένης στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ανασυνθέτει μια ολόκληρη και περίπλοκη εποχή μέσα από έναν απίστευτο πλούτο πηγών και πληροφοριών, που αν μη τι άλλο εντυπωσιάζει και συνιστά τιτάνιο έργο. Αν και όπως σημειώνει ο συγγραφέας τα τρία βιβλία του απευθύνονται σε όσους δεν γνωρίζουν τίποτε ή ελάχιστα για το θέμα και την περίοδο, οι ειδικοί δεν μπορούν παρά να τα τοποθετήσουν σε περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη τους και να αναζητήσουν σε αυτά πλήθος απαντήσεων στα γιατί και τα πώς της Ιστορίας. Σ’ αυτό, λοιπόν, το πρώτο βιβλίο, από τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα που ο αναγνώστης συναντά συνεχώς μπροστά του είναι αν η έλευση και επικράτηση του ναζισμού ήταν προδιαγεγραμμένη. Με άλλα λόγια, το τέλος του Μεγάλου Πολέμου και η ήττα της αυτοκρατορικής Γερμανίας ήταν ο ασκός του Αιόλου που απελευθέρωσε τις θύελλες που σάρωσαν για μια ακόμη φορά την Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο ή αυτό το καταλυτικό γεγονός ήρθαν στη συνέχεια να συνδράμουν και άλλοι παράγοντες, η ενδεχόμενη απουσία των οποίων ίσως και να μην είχε οδηγήσει τα πράγματα στη γνωστή κατάληξή τους; Για να ικανοποιήσει το θεμελιώδες αυτό ερώτημα ο Έβανς δεν αρκείται απλώς στην περιγραφή των γεγονότων αλλά προσπαθεί να τα αξιολογήσει για να διαπιστώσει τόσο τη δυναμική και τη σημασία τού καθενός ξεχωριστά, όσο και τη βαρύτητά τους συνολικά, σε μια αλληλουχία που διαμόρφωσε τις πολιτικοκοινωνικές τάσεις του ταραγμένου Μεσοπολέμου. Τα πράγματα θα μπορούσαν να ήταν διαφορετικά, καταλήγει, αν αφενός εξέλιπαν ορισμένοι παράγοντες που θα βοηθούσαν να σπάσει η αλυσίδα του ολέθρου, γιατί την κρίσιμη στιγμή θα προσέφεραν μια διέξοδο από το χάος και αφετέρου αν το τυχαίο και το απρόβλεπτο δεν συνηγορούσαν από την πλευρά τους υπέρ της καθόδου στο χάος. Ασφαλώς ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος συνέστησε τον βασικό καμβά πάνω στον οποίο προστέθηκαν στη συνέχεια και άλλα σχήματα και χρώματα, με τις τελικές πινελιές να μπαίνουν μετά το 1933. Οι ιδρυτικοί μύθοι που τον συνόδευσαν (περί του αήττητου του γερμανικού στρατού, της πισώπλατης μαχαιριάς, των εξοντωτικών όρων της Συνθήκης των Βερσαλλιών κ.λπ.) και οι οποίοι στο τέλος διέτρεξαν όλο το πολιτικό φάσμα της μεταπολεμικής Γερμανίας, βρίσκοντας ένθερμους υποστηρικτές μεταξύ του συντηρητικού χώρου και της άκρας δεξιάς αλλά και μεταξύ των ψυχραιμότερων φωνών εντός της σοσιαλδημοκρατίας, δεν μπορούν από μόνοι τους να εξηγήσουν την αποτυχία της δημοκρατίας. Το Σύνταγμα της Βαϊμάρης κλήθηκε στην πράξη να διεξαγάγει έναν διμέτωπο αγώνα εντός και εκτός Γερμανίας. Στο αμέσου ενδιαφέροντος εσωτερικό μέτωπο, εκτός των προαναφερόμενων και της ακανθώδους διαχείρισης των υποχρεώσεων που απέρρεαν από τις Βερσαλλίες, η Βαϊμάρη χρειάστηκε να επιστρατεύσει όλες τις δυνάμεις της για να αντιμετωπίσει το μεγάλο πληθωριστικό σοκ του 1923 και να αποδείξει στην κοινή γνώμη πως ήταν σε θέση να υποσχεθεί ένα καλύτερο μέλλον, σε μια σκληρά δοκιμαζόμενη και για μεγάλο χρονικό διάστημα χειμαζόμενη κοινωνία. Όταν διαφάνηκαν οι πρώτες ακτίνες φωτός, που θα οδηγούσαν σε έναν μονιμότερο δρόμο οικονομικής ομαλοποίησης και κοινωνικής σταθερότητας, το κραχ του 1929 βύθισε την ισχυρότερη οικονομία και μαζί της τις εξαρτώμενες από αυτήν χώρες στη μεγάλη ύφεση. Την ίδια στιγμή η Γερμανία κατέγραφε δύο σημαντικές απώλειες, σε μια ούτως ή άλλως χρονικά κακή συγκυρία: τον θάνατο του μετριοπαθούς Γκούσταφ Στρέζεμαν (Οκτώβριος 1929) και την πτώση της κυβέρνησης του Μεγάλου Συνασπισμού (Μάρτιος 1930) που αποτέλεσε την αρχή του τέλους για τη Δημοκρατία. Στενά συνδεδεμένο με τις τρέχουσες πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις αλλά και με τη διεθνή θέση της χώρας ήταν το ζήτημα της βίας που σηματοδοτούσε πολύ περισσότερα από μια εκ πρώτης όψεως ανάγκη αποκατάστασης της τάξης. Η διαχείριση της βίας, αρχής γενομένης από την επανάσταση των Σπαρτακιστών και τις κατά τόπους κοινωνικού χαρακτήρα πολιτικές αναταραχές, απότοκες του τέλους του πολέμου, περιόρισαν σημαντικά τα περιθώρια μελλοντικής συνεργασίας μεταξύ Σοσιαλδημοκρατών και Κομμουνιστών. Όταν χρειάστηκε αυτή η συνεργασία να αποτελέσει την κρίσιμη στιγμή το ανάχωμα στην ενίσχυση των αρνητών της δημοκρατίας, η ανάμνηση της ευκαιριακής σύγκλισης των φιλελευθέρων με τους συντηρητικούς μέσω της χρησιμοποίησης των Ταγμάτων Εφόδου, που είχε ως αποτέλεσμα την αιματηρή καταστολή της κομμουνιστικής εξέγερσης, παρεμπόδισε την από κοινού κινητοποίηση των πολιτικών δυνάμεων έναντι της κινηματικής ακροδεξιάς. Η τελευταία επέδειξε μια αξιοσημείωτη προσαρμοστικότητα, καταφέρνοντας να αναθεωρήσει τις πραξικοπηματικές πρακτικές που την είχαν οδηγήσει στο αποτυχημένο κίνημα της μπιραρίας και να διασώσει ένα χρήσιμο για τη συνέχεια στελεχιακό δυναμικό. Όταν αποφυλακίστηκε λίγο αργότερα ο αρχηγός και πείστηκε για τη μεσσιανική αποστολή του, επανασυσπείρωσε αυτά τα πρώτα δοκιμασμένα για την πίστη τους στελέχη, όχι μόνο για να ανασυγκροτήσει το κόμμα αλλά και για να του προσδώσει τη δυναμική ενός κινήματος, γύρω από το οποίο θα μπορούσε επιπλέον να συσπειρωθεί ο κατακερματισμένος χώρος της άκρας δεξιάς. Αξιοποίησε, επίσης, τις ευκαιρίες που του παρείχε η δημοκρατία με σκοπό να οδηγηθεί σε αυτό που είχε περιγράψει βήμα προς βήμα ως νόμιμη κατάληψη της εξουσίας. Δεν ήταν μόνο η κουλτούρα της βίας που είχε διαποτίσει το σώμα της μεσοπολεμικής γερμανικής κοινωνίας και έτεινε να αποτελέσει συνηθισμένο θέαμα στους δρόμους και αναπόσπαστο πλέον κομμάτι του πολιτικού συστήματος, πεδίο ασφαλώς στο οποίο οι Ναζί εμφανίζονταν να είναι ασυναγώνιστοι. Ήταν επιπλέον οι ίδιοι οι υπέρμαχοι της δημοκρατίας αυτοί που δέχονταν να την περιορίσουν για να υπερβούν τα πολιτικά και κοινωνικά αδιέξοδα, γεγονός που όχι μόνο προλείανε το έδαφος για αυταρχικές επιλογές στο επίπεδο της κεντρικής και περιφερειακής πολιτικής και θεσμικής σκηνής αλλά οδηγούσε σταθερά και σε μια αποσάθρωση της κοινοβουλευτικής πρακτικής. Αν και το Ναζιστικό Κόμμα αύξανε σταδιακά τα όπλα του έναντι των αντιπάλων του, χρησιμοποιώντας ως ρομφαία του αγώνα τη βία και την προπαγάνδα, οι συνεχείς εκλογικές αναμετρήσεις της περιόδου 1928-32 έδειξαν πως τα παραδοσιακά κόμματα είχαν καταφέρει να αντέξουν τις επιθέσεις και να μην υποστούν συντριπτικές εκλογικές ήττες. Μέσα από μια εξαιρετικά κατατοπιστική πολιτική ανάλυση των εκλογικών αποτελεσμάτων και της αντιστοίχισής τους στο κοινωνικό σώμα των ψηφοφόρων (ανά περιφέρειες και με βάση κριτήρια όπως η θρησκεία, το φύλο, η εκλογική συμπεριφορά στις πόλεις και την ύπαιθρο) ο Έβανς υποστηρίζει πως η πολιτική πρόταση του Χίτλερ είχε εξασφαλίσει τη μέγιστη εκλογική υποστήριξή της, εμφανίζοντας μάλιστα στα τέλη του 1932 σημάδια υποχώρησης και αποσυσπείρωσης. Πάνω: Τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης: σοσιαλδημοκράτες καταγράφονται κατά την άφιξή τους στο στρατόπεδο Οράνιενμπουργκ, το 1933. Αριστερά: Εκδίκηση της Δεξιάς: ένας υπολοχαγός των Freikorps, επικεφαλής του εκτελεστικού αποσπάσματος, φωτογραφίζει τους ατάκτους του μαζί με τον «ερυθροφρουρό» τον οποίο ετοιμάζονται να εκτελέσουν κατά τη διάρκεια της αιματηρής καταστολής του σοβιέτ του Μονάχου, τον Μάιο του 1919. Δεξιά: Η κομμουνιστική απειλή: Εγκληματικότητα, φτώχεια και στράτευση στην άκρα Αριστερά συχνά συμβάδιζαν, τρομάζοντας τους ψηφοφόρους της μεσαίας τάξης, όπως σ’ αυτήν τη φτωχογειτονιά του Αμβούργου κατά την προεκλογική εκστρατεία του 1932. Αυτό που συνέβη στο σημείο καμπής της νεότερης γερμανικής ιστορίας περιγράφεται από τον συγγραφέα ως οι «μοιραίες αποφάσεις» που άνοιξαν τον δρόμο για την κατάληψη της εξουσίας από τους Εθνικοσοσιαλιστές. Με τους ναζιστές να αποτελούν πλέον το μεγαλύτερο κόμμα στο Ράιχσταγκ, τα Τάγματα Εφόδου να σκορπούν τον τρόμο στους δρόμους και τον στρατό να καιροφυλακτεί για την πιθανότητα μιας συνταγματικής εκτροπής, το πολιτικό και επιχειρηματικό συντηρητικό κατεστημένο αποδέχθηκε την ανάδειξη του Χίτλερ σε νέο καγκελάριο, προβαίνοντας σε μια καίριας σημασίας επιλογή. Για τον Φρανς φον Πάπεν, έναν από τους συμβάλλοντες στον επιθανάτιο ρόγχο της δημοκρατίας, ο Χίτλερ ήταν ένα πολιτικό μέγεθος άμεσα ελεγχόμενο από «όσους τον είχαν προσλάβει για λογαριασμό τους», σε σημείο μάλιστα που σε λίγο «θα τσίριζε» στριμωγμένος στη γωνία (σ. 308). Αυτοί που είχαν προετοιμάσει την παγίδα για τον Χίτλερ και το κίνημά του, μεταξύ αυτών και ο Πάπεν, έπεσαν την επόμενη κιόλας στιγμή οι ίδιοι μέσα. Εκείνο που συνέβη μετά την 30ή Ιανουαρίου 1933 μέχρι και το καλοκαίρι του ίδιου έτους, διάστημα με το οποίο ολοκληρώνεται ο πρώτος τόμος, ήταν η εξαπόλυση ενός κύματος τρομοκρατίας που όμοιό του δεν είχαν γνωρίσει μέχρι τότε οι πολίτες και δεν είχαν φανταστεί όσοι, φοβούμενοι τον εμφύλιο, πριμοδότησαν τη χιτλερική κυβερνητική επιλογή. Όλες οι εκφάνσεις του πολιτικοκοινωνικού, πνευματικού, πολιτιστικού και οικονομικού βίου της χώρας «ευθυγραμμίστηκαν» με τις επιταγές του νέου καθεστώτος, όχι πάντα χωρίς να προβάλλουν αντιστάσεις. Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι όποιες αντιστάσεις και φωνές διαμαρτυρίας σίγησαν πολύ γρήγορα υπό την ανεξέλεγκτη ορμή της ναζιστικοποίησης. Οι πολιτικές ελευθερίες ανεστάλησαν (με πρόφαση την πυρπόληση του Ράιχσταγκ και κατάληξη την εκ των πραγμάτων αναπόφευκτη «έγκριση» της Πράξης Εξουσιοδότησης), το κοινοβούλιο έπαψε να λειτουργεί, η εκκλησία τέθηκε υπό έλεγχο, οι πολιτικοί κρατούμενοι γέμισαν τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα κόμματα «εξαφανίστηκαν», η «παρακμιακή» τέχνη διώχθηκε, όπως και οι μη ευθυγραμμισμένοι επιστήμονες, οι Εβραίοι δέχθηκαν τα πρώτα ραπίσματα μιας βίας που θα κλιμακωνόταν το επόμενο διάστημα, βιβλία ρίχθηκαν στην πυρά. Τι είχε συμβεί στη Γερμανία για να οδηγηθεί στο μονοκομματικό ολοκληρωτικό κράτος; Το σίγουρο είναι πως οι πολίτες της είχαν μεν δώσει την πλειοψηφία στο Ναζιστικό Κόμμα αλλά δεν μετείχαν στις παρασκηνιακές πολιτικές μηχανορραφίες που οδήγησαν τον Χίτλερ στη θέση του καγκελάριου. Και η Δημοκρατία; Είχε λειτουργήσει (χωρίς να φέρει και την αποκλειστική ευθύνη) ως η θερμοκοιτίδα που είχε εκθρέψει το αβγό του φιδιού. Τα λόγια του Γιόζεφ Γκαίμπελς είναι αναμφίβολα καλό δίδαγμα για το ευρωπαϊκό (και όχι μόνο το ελληνικό) δημοκρατικό παρόν: «Η ηλιθιότητα της δημοκρατίας. Ένα από τα καλύτερα αστεία της δημοκρατίας παραμένει πάντα το γεγονός ότι πρόσφερε στους θανάσιμους εχθρούς της τα μέσα με τα οποία την κατέστρεψαν. Οι διωκόμενοι ηγέτες του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος έγιναν βουλευτές στο κοινοβούλιο και έτσι απέκτησαν βουλευτική ασυλία, επιδόματα και δωρεάν ταξιδιωτικά εισιτήρια. Ήταν έτσι προστατευμένοι από αστυνομική επέμβαση, τους επιτρεπόταν να λένε περισσότερα από τον απλό πολίτη και, εκτός αυτού, το κόστος της δραστηριότητάς τους πληρωνόταν από τον εχθρό τους. Μπορεί κάποιος να φτιάξει σπουδαίο κεφάλαιο από τη δημοκρατική ηλιθιότητα. Τα μέλη του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος το κατάλαβαν αμέσως και άντλησαν τεράστια ικανοποίηση από αυτό» (σ. 451).

Καταστρέφοντας τη Δημοκρατία, δημιουργώντας το Γ΄ Ράιχ

Σύνδεση