Η τσαγιέρα Ι

ΜΕΡΟΣ Α΄ Συνηθισμένοι, θα έλεγε κανείς εθισμένοι, στην ατελείωτη παρέλαση προσώπων από τον κόσμο του θεάματος σε αντίστοιχες εκπομπές που έβλεπαν καθημερινά στις οθόνες τους, οι αναγνώστες του Time, σίγουρα οι αμερικανοί αναγνώστες του περιοδικού, θα πρέπει αν μη τι άλλο να απόρησαν όταν διάβασαν ότι το δημοφιλέστερο talk show στη Γαλλία ήταν αφιερωμένο στο βιβλίο – κάτι που ίσως μόνο στη Γαλλία θα μπορούσε να συμβεί:[1] Στις ΗΠΑ, μια πρόταση σε κάποιο από τα μεγάλα τηλεοπτικά δίκτυα για ανάλογη εκπομπή θα αντιμετωπιζόταν ως ανέκδοτο[2], την ίδια στιγμή που περίπου 5 εκατομμύρια Γάλλοι, κατά μέσον όρο, όλων των κοινωνικών τάξεων και κάθε μορφωτικού επιπέδου, παρακολουθούσαν ανελλιπώς τις Apostrophes από το 1975 ως το 1990. Στο διάστημα αυτό προβλήθηκαν, τα βράδια της Παρασκευής στις 9:30, συνολικά 724 εκπομπές στην τότε Antenne 2 της κρατικής (σήμερα θα λέγαμε δημόσιας) γαλλικής τηλεόρασης. Η επιτυχία μιας συνέντευξης εξαρτάται από τις εύστοχες, τις από διάφορες απόψεις έξυπνες ερωτήσεις. Κατά τον ίδιο τρόπο, το γεγονός ότι οι Apostrophes έγιναν θεσμός στη Γαλλία οφείλεται κυρίως στην προσέγγιση και την προσωπικότητα του Πιβό: κάθε εκπομπή, που μεταδιδόταν απευθείας και με την παρουσία κοινού, είχε τέσσερις με έξι καλεσμένους, καθισμένους εκατέρωθεν ενός τραπεζιού, με τον παρουσιαστή στο κέντρο. Ο Πιβό έκανε ερωτήσεις σε κάθε καλεσμένο, όμως όλοι οι συμμετέχοντες είχαν διαβάσει από πριν τα βιβλία των υπολοίπων, ούτως ώστε η εκπομπή να είναι κατ’ ουσίαν συζήτηση και όχι μια σειρά διαδοχικών μικρών συνεντεύξεων. Οι περισσότερες εκπομπές ήταν θεματικές. Ο Πιβό ήταν ένας χαμογελαστός, φιλικός, εξαιρετικά απλός, ραφιναρισμένος και ταυτόχρονα εξωστρεφής, πάντοτε καλά προετοιμασμένος οικοδεσπότης. Έκανε ερωτήσεις επί συγκεκριμένων θεμάτων χωρίς να περιορίζεται σε γενικότητες και άφηνε στον συνομιλητή του όσο χρόνο χρειαζόταν για να ολοκληρώσει την απάντησή του, χωρίς να βρίσκει αφορμές σε φράσεις ή λέξεις που άκουγε για να τον διακόψει κάνοντας καινούργια ερώτηση και κατακερματίζοντας τη συνομιλία. Το κυριότερο: ο Πιβό δεν προσπαθεί ποτέ να παρουσιαστεί ως κάτι διαφορετικό απ’ αυτό που δηλώνει, δηλαδή δημοσιογράφος. Ενδιαφέρεται να μάθει λεπτομέρειες για έργα και για πρόσωπα, προσπαθεί να λύσει τις απορίες του, θαυμάζει χωρίς να γίνεται κόλακας, χρησιμοποιεί διακριτικά το χιούμορ, η αντίδρασή του όταν εκπλήσσεται κάθε φορά που ακούει κάτι εντυπωσιακό ή ασυνήθιστο είναι ειλικρινής και αυθόρμητη· όμως, επίτηδες δεν προσπαθεί να δώσει την εντύπωση ότι εμφανίζεται ως ίσος προς ίσον με τον εκάστοτε καλεσμένο του, πως ξέρει ό,τι κι εκείνος, ότι οι εμπειρίες τους είναι ίδιες ή ανάλογες. Κάπου 2.000 συγγραφείς, όχι μόνο Γάλλοι ή γαλλόφωνοι, εμφανίστηκαν στο πλατώ των Apostrophes· ορισμένοι, όπως ο εδώ και δεκαετίες πανταχού παρών φιλόσοφος Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, περισσότερες της μιας φορές. Από καιρού εις καιρόν, ο Πιβό είχε έναν μόνο συνομιλητή, τον οποίο συνήθως επισκεπτόταν στο σπίτι του. Από τις συναντήσεις αυτές προέκυψε μια σειρά υπό τον αμφίσημο γενικό τίτλο, περιγραφικό και ταυτόχρονα αξιολογικό, Οι μεγάλες συνεντεύξεις (Les grands entretiens). Την προηγούμενη δεκαετία (από το 2002 ως το 2008), ορισμένες από τις εκπομπές αυτές εκδόθηκαν σε DVD από το φημισμένο Institut national de l’audiovisuel (Ina), το σημαντικότερο και μεγαλύτερο αρχείο οπτικοακουστικού υλικού στη Γαλλία, σε συνεργασία με τις εκδόσεις Gallimard. Στον σημερινό θεατή, αν συμβαίνει μάλιστα να έχει τηλεοπτικές αναμνήσεις από παλαιότερες δεκαετίες, οι εκπομπές αυτές εκτός των άλλων υπενθυμίζουν και μια σκηνοθετική προσέγγιση ίσως λιγότερο ευκίνητη, όμως τελικά ουσιαστικότερη. Είναι γυρισμένες, οι περισσότερες σε φιλμ, με δύο κάμερες, και τα πλάνα τους συνήθως διαρκούν όσο διαρκούν τα εκάστοτε λεγόμενα. Ο ρυθμός είναι σαφώς πιο αργός απ’ ό,τι σήμερα, όμως τι νόημα έχει, τελικά, ειδικά σε εκπομπές αυτού του είδους αλλά και σε ντοκιμαντέρ, ο καταιγισμός των πλάνων των 2 δευτερολέπτων που τελικά αποσπούν την προσοχή; Όταν το περιεχόμενο είναι ενδιαφέρον, είναι περιττή όλη αυτή η επίδειξη τεχνικών δυνατοτήτων. Το μενού κάθε DVD περιλαμβάνει 3 ενότητες: εκατέρωθεν της εκπομπής μπορεί κανείς να επιλέξει αφενός την εισαγωγή του Πιβό, ο οποίος αναφέρεται, συνοπτικά και με ζωντάνια, στο εκάστοτε γύρισμα μαζί με σχετικά σχόλια και παρατηρήσεις· αφετέρου τη βιβλιογραφία (βιβλία τού και, κατ’ επιλογήν, για τον συγγραφέα, με αναπόφευκτη έμφαση σε τίτλους που έχουν εκδοθεί από τον Gallimard), τα λήμματα της οποίας παρελαύνουν κινούμενα προς τα πάνω, σαν τίτλοι τέλους, και συνοδεύονται από φωτογραφίες του καλεσμένου σε χρονολογική σειρά. Αν και είναι εύκολο να τα προμηθευτεί κανείς από εμπόρους του Διαδικτύου, είχα την τύχη να βρω τα περισσότερα απ’ αυτά τα DVD, τα 2/3 του συνόλου, στις κλειδωμένες γυάλινες προθήκες του Κάουφμαν, δεξιά της σκάλας που οδηγούσε στο πατάρι του βιβλιοπωλείου.[3] Πρόσφατα τα ξαναείδα, καταγράφοντας τις εντυπώσεις μου, τις οποίες παρουσιάζω στη συνέχεια, αναφέροντας σε παρένθεση την ημερομηνία πρώτης προβολής κάθε εκπομπής μαζί με τη διάρκειά της. 1. Οι εκπομπές των Apostrophes είχαν πάντοτε κάποια αφορμή επικαιρότητας. Στην περίπτωση της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (7 Δεκεμβρίου 1979, 71 λεπτά) ήταν η έκδοση μιας αρκετά εκτεταμένης (500 σελίδες) ανθολογίας αρχαιοελληνικής ποίησης σε δική της μετάφραση, με τίτλο La couronne et la lyre (Το στέμμα και η λύρα). Ο Πιβό θεωρεί ότι είναι αλτρουισμός όταν κάποιος αφιερώνει τόσο πολύ χρόνο για να αποδώσει τα κείμενα κάποιου άλλου. «Για μένα είναι το ίδιο πράγμα», απαντά η Γιουρσενάρ (1903-1987), προσθέτοντας ότι δεν βρίσκει καμιά διαφορά ανάμεσα στα κείμενα που γράφει η ίδια και σ’ αυτά που μεταφέρει στα γαλλικά. Ο Πιβό συνήθιζε να ζητά από τους καλεσμένους της να διαβάσουν κάτι δικό τους, ούτως ώστε οι θεατές να έχουν ένα δείγμα φωνής και ταυτόχρονα ύφους, και η Γιουρσενάρ διαβάζει αποσπάσματα από την ανθολογία της. Η ανάγνωση είναι ενδιαφέρουσα, χωρίς να είναι ιδιαιτέρως αξιομνημόνευτη· περισσότερο αξιοπρόσεκτα είναι τα όσα λέει αναλύοντας (ορισμένα από) τα έργα της, μια και η εκπομπή είναι στο μεγαλύτερο μέρος της χρονολογική αναφορά στο πεζογραφικό της έργο –όχι στα ποιήματα, τα θεατρικά της έργα και τα δοκίμιά της–, δηλαδή στο κομμάτι εκείνο της παραγωγής της που είναι το περισσότερο γνωστό διεθνώς, ξεκινώντας από το Alexis ou le traité du vain combat (1929) και φτάνοντας στην δυστυχώς ανολοκλήρωτη αυτοβιογραφική τριλογία της Ο λαβύρινθος του κόσμου (1974-1988). Η Γιουρσενάρ λέει ότι η χρονιά που εκδόθηκε το πρώτο της βιβλίο –ο Alexis– ήταν η χρονιά που εμφανίστηκε η ιδιότητα συγγραφέας στο διαβατήριό της, στα 26 της χρόνια. Αναπόφευκτα θυμάται κανείς τον Καβάφη («Επάγγελμα: Ποιητής»), στον οποίο η Γιουρσενάρ αφιέρωσε την υπέροχα γραμμένη «κριτική παρουσίασή» της. Ο Ζυλιέν Γκρην (1900-1998). Για τον Καβάφη δεν γίνεται λόγος στην εκπομπή· μικρή εξάλλου είναι και η αναφορά στην Ελλάδα. Ο Πιβό, αφού αναφερθεί στην γαλλοβελγική καταγωγή της Γιουρσενάρ και στην αμερικανική υπηκοότητά της, λέει ότι κατά τη γνώμη του αληθινή πατρίδα της ήταν Ελλάδα. Η Γιουρσενάρ, που ήθελε πάντα ανοιχτούς ορίζοντες και δεν συμπαθούσε τις ετικέτες (εξ ου και, όπως λέει, δεν χρησιμοποιεί ποτέ τη λέξη ομοφυλόφιλος), αντιτείνει ότι υπάρχουν 40 χώρες που τις θεωρεί πατρίδα της και προσθέτει ότι πρέπει να βγούμε από το λευκό μάρμαρο, εννοώντας ότι δεν πρέπει να ασχολούμαστε μόνο με τις θετικές πλευρές της αρχαιότητας. Η ματιά της, κάποτε σκληρή, είναι πάντα ρεαλιστική: Δεν ένιωσε ποτέ την έλλειψη της μητέρας της, η οποία πέθανε λίγο μετά τη γέννηση της Γιουρσενάρ· είναι καλύτερο, δεδομένης της σημερινής κατάστασης του κόσμου, να αφήσει κανείς πίσω του βιβλία, όχι παιδιά· ο κομφορμισμός είναι μια άθλια αρρώστια γιατί δεν σε αφήνει να ζήσεις. Η Γιουρσενάρ δεν είναι δογματική, όμως είναι σαφές ότι δεν εκφράζει απλές απόψεις της αλλά βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις. Είναι δε προφανές ότι, όπως λέει ο Πιβό, η συγγραφέας ήξερε πολύ καλά την αξία της, τις δυνατότητές της, τη σημασία του έργου της: τούτο είναι το αναπόφευκτο κυριότερο συμπέρασμα (ο Πιβό κάνει την ίδια επισήμανση με άλλα λόγια στην εισαγωγή του) στο οποίο καταλήγεις φθάνοντας στο τέρμα αυτής της πάντως πολύ χαμογελαστής εκπομπής, η αξία της οποίας ως ντοκουμέντου ενισχύεται και από τα πλάνα της αρχής, εξωτερικά του σπιτιού της Γιουρσενάρ στην Αμερική, με την ίδια να κάνει μια μικρή βόλτα στον κήπο αφήνοντας τροφή για τα πουλιά που την επισκέπτονταν. 2. Ένα χρόνο πριν, ο Πιβό είχε πάει να δει τον Μαρσέλ Ζουαντό (22 Δεκεμβρίου 1978, 60 λεπτά), με αφορμή τη συμπλήρωση των 90 χρόνων του πεζογράφου. Φορώντας ένα κόκκινο πουλόβερ και μ’ ένα καφέ γούνινο καπέλο στο κεφάλι, ο Ζουαντό (1888-1979) είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες που εμφανίστηκαν στην εκπομπή. Πέρα από το αργό τέμπο της ομιλίας του, τον κάποτε συνωμοτικό του τόνο και το φαινομενικά αθώο του ύφος, αμέσως τραβούν την προσοχή και μια σειρά λεκτικά και ηχητικά τικ του, που ευτυχώς και δυστυχώς δεν μπορούν να αποδοθούν εδώ. Κύριο θέμα της συγγραφικής παραγωγής του ήταν ο εαυτός του, όπως φαίνεται από τους 27 τόμους του ημερολογίου του (οι δύο τελευταίοι εκδόθηκαν μετά το γύρισμα της εκπομπής), υπό τον γενικό τίτλο Journaliers. Εκεί γνωρίζει κανείς, με κάθε ανατριχιαστική λεπτομέρεια, τόσο τον ίδιο όσο και την επί 44 χρόνια σύζυγό του, αυτήν που εκείνος ονόμασε Ελίζ, την Ελιζαμπέτ Τουλμόν (†1971), χορεύτρια του Ντιάγκιλεφ, γνωστή με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Καρυάτις. Μια φωτογραφία της, που εμφανίζεται εμβόλιμα καλύπτοντας ολόκληρη την οθόνη, μας αποκαλύπτει ένα ιδιότυπα ελκυστικό, αισθησιακό πρόσωπο. Η σχέση τους ξεκίνησε μέσα σ’ ένα κλίμα έντονου σαρκικού πάθους: όπως αφήνουν να εννοηθεί τα λεγόμενα του Ζουαντό στον Πιβό, έκαναν έρωτα για πρώτη φορά ακριβώς την ημέρα που γνωρίστηκαν. Ωστόσο, ακολούθησαν δεκαετίες καβγάδων και συγκρούσεων και εκατέρωθεν επιθέσεων. Υπήρχε ένα βασικό εμπόδιο: ο Ζουαντό ήταν ομοφυλόφιλος. Ταυτόχρονα ήταν και διχασμένος: Παντρεύτηκε την Ελίζ θέλοντας να αλλάξει τη ζωή του, όμως την απατούσε συνεχώς με άντρες. Θεωρούσε την ομοφυλοφιλία αμαρτία, όμως μόνο μέχρις ενός ορισμένου σημείου, όπως αποδείχθηκε. Όσο για το ενδεχόμενο να χωρίσουν με την Ελίζ, δεν υπήρχε καν ως σκέψη («Να πάρουμε διαζύγιο; Τι ιδέα!», αναφωνεί κάποια στιγμή ο Ζουαντό). Περίπου ως το τέλος της ζωής του δεν έπαψε να σημειώνει και να καταγράφει τα πάντα, μετατρέποντάς τα σε ημερολογιακές εγγραφές. Η αναφορά στο έργο του αναγκαστικά είναι επιλεκτική, κυρίως λόγω του όγκου του –πάνω από 120 βιβλία, όπως επισημαίνει ο λεπτολόγος Πιβό–, ακούμε όμως αρκετά για το ενδεχομένως γνωστότερο απ’ αυτά, το Chaminadour (1934), χρονικό της ζωής στη μικρή επαρχιακή πόλη όπου ο Ζουαντό γεννήθηκε και μεγάλωσε: οι συμπατριώτες του άργησαν πολύ να του συγχωρέσουν την καθόλου κολακευτική γι’ αυτούς προσέγγισή του. Η έντονη παρουσία του Καθολικισμού στα γραπτά του κατ’ ουσία περνάει ασχολίαστη στη συνομιλία του με τον Πιβό, ενώ θα ήθελε κανείς να είχε ακούσει περισσότερα για ομότεχνούς του, κυρίως για πρόσωπα συνδεδεμένα, όπως και ο Ζουαντό, με την Nouvelle revue française: Μιλάει με αγάπη για τον Ζακ Ριβιέρ, μάλλον τυπικά για τον Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ, σαρκαστικά για τον Ζιντ. Σε αποζημιώνει, πάντως, ιδίως μέσα από τον τρόπο που την μεταφέρει ο Ζουαντό, η αντίδραση της Κολέτ, μίγμα υπεροψίας και τρυφερότητας, όταν έμαθε τι δουλειά έκανε ο πατέρας του.[4] 3. Αν η Γιουρσενάρ ήταν Γαλλίδα που είχε επί δεκαετίες αμερικανική υπηκοότητα, χωρίς φυσικά ποτέ κανείς να την αποκαλέσει Αμερικανίδα (κάτι που ληξιαρχικώς δεν θα ήταν λάθος), ο Ζυλιέν Γκρην (1900-1998), που γεννήθηκε στο Παρίσι από αμερικανούς γονείς, ήταν ένας κατ’ ουσίαν Γάλλος συγγραφέας ο οποίος ουδέποτε έπαψε να έχει (αποκλειστικώς) αμερικανικό διαβατήριο. Έγραψε και στα αγγλικά, όμως τα κείμενά του στη μητρική του γλώσσα είναι δευτερεύουσας σημασίας· σε καμιά περίπτωση δεν έχουν τη βαρύτητα των γαλλικών κειμένων του Μπέκετ, παραδείγματος χάριν. O Γκρην είναι ένας ακόμα εκπρόσωπος της εξομολογητικής λογοτεχνίας: ήδη από την εφηβεία του άρχισε να κρατάει ημερολόγιο, το οποίο, στην έντυπη μορφή του, καλύπτει 19 τόμους· αποτελεί όμως μόνο ένα μέρος της παραγωγής του, η οποία περιλαμβάνει ακόμα, μεταξύ άλλων, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, άλλες αυτοβιογραφικές σελίδες, δημοσιογραφικά κείμενα. Η έκταση και η ποικιλία αυτού του συνόλου έθεσαν ένα πρόβλημα στον Πιβό, σχετικά με το πού θα έστρεφε την προσοχή του. Η λύση στην οποία κατέληξε (20 Μαΐου 1983, 49 λεπτά) ήταν να ζητήσει από τον Γκρην να του μιλήσει για τα πολλαπλώς καθοριστικά παιδικά και εφηβικά του χρόνια, με βάση τα 4 βιβλία, από το Partir avant le jour (1963) ως το Jeunesse et liberté (1974), στα οποία μιλά για τη ζωή του ως την ενηλικίωση. Η μητέρα του είναι το βασικό πρόσωπο εκείνης την περιόδου – ο Γκρην δεν μνημονεύει καν τον πατέρα του. Απέκτησε 8 παιδιά, το πρώτο από τα οποία πέθανε λίγο μετά τη γέννα. Ο Γκρην ήταν το τελευταίο, και πιο αγαπημένο. Λέει ότι της χρωστάει τα πάντα αλλά και ότι η αγάπη της έφτανε στην υπερβολή. Όταν ο Πιβό τη χαρακτηρίζει τυραννική, ο Γκρην ήρεμα το αρνείται, όμως δεν πείθει απολύτως. Η μητέρα του πέθανε το 1914, έχοντας μεταδώσει στο γιο της μια από τις βασικές της πεποιθήσεις, ότι δηλαδή, όπως λέει ο Γκρην, «το σώμα είναι απαραίτητο, αλλά ύποπτο· η ψυχή δεσπόζει στη ζωή». Τα λόγια αυτά καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη μετέπειτα συναισθηματική και σεξουαλική συμπεριφορά του. Ο Γκρην κατ’ επανάληψη απέφυγε να δεσμευθεί γιατί έτσι θα χαλούσε η ιδανική εικόνα που είχε πλάσει στο μυαλό του. Μιλάει για πλατωνικές σχέσεις και για πολύ μεγάλη μοναξιά. Περιορίζεται βέβαια στα νεανικά του χρόνια, ωστόσο δεν υπάρχει καμία αναφορά, έστω φευγαλέα, σε κάποια ουσιαστική, μακροχρόνια σχέση κατά την περίοδο της ωριμότητάς του. Είναι βέβαια αν μη τι άλλο αξιοθαύμαστο να ακούς (και να βλέπεις) να αναφέρεται σε τόσο προσωπικά ζητήματα ένας κύριος τότε 83 ετών, και σίγουρα της παλιάς σχολής, με το μαύρο κοστούμι και το εγκάρδιο μα ντροπαλό χαμόγελο· όμως αποκομίζεις την εντύπωση μιας μελαγχολικής, μονήρους πορείας. Η διπλή ιδιότητα του Γκρην –του Γάλλου που είναι Αμερικανός, του Αμερικανού που είναι Γάλλος–, φαίνεται πολύ καθαρά στην προφορά του: φαινομενικώς άψογα γαλλικά, που όμως, στον τρόπο εκφοράς συμφώνων όπως το d και το t, για παράδειγμα, προδίδουν διαφορετική καταγωγή. Τον ακούμε ακόμα να μιλάει για τις δυσκολίες της γραφής· να αναλύει τους λόγους για τους οποίους άσκησε έλξη επάνω του ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, του οποίου τη βιογραφία είχε εκδώσει εκείνη την εποχή· να παραδέχεται ότι προσεγγίζει διστακτικά τα ημερολόγια του Μαρσέλ Ζουαντό («όσα λέει είναι αληθινά, αν και όχι απολύτως· είναι περίπου αληθινά»). Οι δύο άντρες είχαν αρκετά κοινά σημεία: το είδος της γραφής που καλλιέργησαν, τον Καθολικισμό, την ομοφυλοφιλία. Αν όμως ο Ζουαντό συνέχισε να αναζητά την ηδονή ως τα 88 του χρόνια, («στα 88 είσαι ακόμα νέος»), ο Γκρην θεωρούσε ότι μόνο κακό θα προκαλούσε η ικανοποίηση της επιθυμίας. 4. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο Πιβό κατάφερε να πείσει αρχικώς διστακτικούς συγγραφείς να εμφανιστούν μπροστά στην κάμερα. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Αλμπέρ Κοέν (1895-1981). Η συνομιλία τους (23 Δεκεμβρίου 1977, 68 λεπτά) αφενός έχει έναν ακόμα, τρόπον τινά δευτερεύοντα παρουσιαστή, τον Ελβετό δημοσιογράφο Ζεράρ Βαλμπέρ, ο οποίος διευκόλυνε τη συνάντηση του Πιβό με τον Κοέν και έκανε επίσης λίγες ερωτήσεις στον συγγραφέα· αφετέρου διανθίζεται από τα όσα λένε για τον Πιβό, εμβόλιμα, φίλοι ή/και ομότεχνοι. Δύο απ’ αυτούς είναι πολύ γνωστοί στην Ελλάδα: ο Φελισιέν Μαρσώ, συγγραφέας του θεατρικού έργου Το αβγό, που πρωτοανεβάστηκε το 1956 και, λίγα χρόνια αργότερα, ήταν μια από τις μεγάλες επιτυχίες του Δημήτρη Χορν· και ο Φρανσουά Μιτεράν.[5] Ο Κοέν ήταν ένα ενδιαφέρον μίγμα: Εβραίος και (ως ένα βαθμό) Έλληνας, Γάλλος και Ελβετός. Γεννήθηκε στην Κέρκυρα, γόνος εύπορης οικογένειας εμπόρων που μετακόμισαν, όταν ο Κοέν ήταν 5 ετών, στη Μασσαλία. Ο Κοέν σταδιοδρόμησε ως ανώτερος αξιωματούχος του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας και πήρε από νωρίς την ελβετική υπηκοότητα, υποδέχθηκε, δε, τον Πιβό, στο σπίτι του στη Γενεύη, φορώντας την «εθνική στολή του», όπως ο ίδιος την αποκάλεσε λίγο πριν από το τέλος της εκπομπής: λευκή φανέλα και πορφυρή ρόμπα μ’ ένα μαντήλι στην μπροστινή της τσέπη και, όσες φορές χρειάστηκε να διαβάσει κάτι, μονόκλ. Ακόμα, ένα λευκό κομπολόι. Αυτό το τελευταίο αρχικώς ακούγεται μόνο, όμως αργότερα το βλέπουμε κιόλας. Στην εισαγωγή του ο Πιβό, αν και μνημονεύει την μεγάλη ευγένεια του Κοέν, τον χαρακτηρίζει, ακριβώς λόγω της (απολύτως φυσιολογικής) περιβολής του, αλλόκοτο [bizarre] και παράξενο, πρόσωπο βγαλμένο από άλλη εποχή, χωρίς ωστόσο να πει λέξη για (ή ενδεχομένως να αναρωτηθεί τι είναι) το κομπολόι, το μόνο όντως εξωτικό στοιχείο (για έναν Γάλλο, σίγουρα) της εμφάνισης του Κοέν. Αριστερά, ο Μαρσέλ Ζουαντό (1888-1979) και δεξιά ο Ζυλ Ρουά (1907-2000). Σελίδες αφιερωμένες στον Κοέν, για παράδειγμα λήμματα βιογραφικών λεξικών, τον χαρακτηρίζουν Ελβετό, όμως τα χαρακτηριστικά του παραπέμπουν εμφανώς στη μεσογειακή καταγωγή του. Το ίδιο και η ομιλία του, με το χαρακτηριστικό αργόσυρτο τέμπο και την προφορά που σε κάνει αμέσως να καταλάβεις ότι τα γαλλικά, όσο επιδέξια και αν τα χειρίστηκε γράφοντας, δεν ήταν η μητρική του γλώσσα. Αποτέλεσαν, ωστόσο, καταφύγιο για κείνον όταν, σε πολύ νεαρή ηλικία ήρθε αντιμέτωπος με τον αντισημιτισμό: τελειώνοντας την περιγραφή μιας ξαφνικής λεκτικής επίθεσης που του έκανε ένας (γνωστός του) εφημεριδοπώλης στη Μασσαλία, προσθέτει πως τότε αποφάσισε ότι «αφού η Γαλλία δεν με θέλει, θα έχω τη δική μου μικρή Γαλλία στο δωμάτιό μου, με τα βιβλία των μεγάλων γάλλων συγγραφέων». Ένας από αυτούς, γνωστός ως θεατρικός συγγραφέας και κυρίως ως κινηματογραφιστής, ο Μαρσέλ Πανιόλ, υπήρξε στενός του φίλος. Ο Κοέν διαβάζει ποιήματα του Πανιόλ, τα μοναδικά χειρόγραφα των οποίων είχε στην κατοχή του (ενδεχομένως να εκδόθηκαν στο μεταξύ), λέει ότι κάνοντας παρέα με τον Πανιόλ κατάλαβε ότι ένας Εβραίος μπορεί να αγαπηθεί από τους συνανθρώπους του. Μεγάλο μέρος της εκπομπής είναι αφιερωμένο στα δύο μυθιστορήματα στα οποία χρωστά τη φήμη του, το τρυφερό Βιβλίο της μητέρας μου (1954) και το παθιασμένο, παραληρηματικό μα και κυνικό Belle du seigneur (1969). «Πάντοτε γράφω για κάποια γυναίκα», παρατηρεί ο Κοέν. 5. Πώς κάνει καριέρα αξιωματικού της πολεμικής αεροπορίας κάποιος που φοβάται τα αεροπλάνα; «Όταν πρέπει να υποβληθώ σε μια δοκιμασία, ξέρω πώς να τα βγάλω πέρα», απαντά ο Ζυλ Ρουά (1907-2000). Είναι η χαρακτηριστική αντίδραση ενός ανθρώπου, που αν μη τι άλλο διακρίθηκε για τη γενναιότητά του, αφενός συμμετέχοντας σε βομβαρδισμούς γερμανικών πόλεων στη διάρκεια του πολέμου, αφετέρου γιατί είχε το θάρρος να κάνει λόγο δημοσίως, καταδικάζοντάς τον, για τον πόλεμο της Αλγερίας την εποχή που στη Γαλλία όλοι προτιμούσαν διακριτικότερες διατυπώσεις. Μιλώντας με τον Μπερνάρ Πιβό (28 Ιουλίου 1989, 65 λεπτά) αναφέρθηκε και στην μεγάλη ενόχληση και δυσφορία που προκάλεσε η στάση του σε συναδέλφους, οι οποίοι μάλιστα θέλησαν να τον βγάλουν από τη μέση: Ο Ζυλ Ρουά, ωστόσο, είχε μάθει πολύ καλά να επιβιώνει. Έχοντας αποστρατευτεί σχετικώς νωρίς (λίγο μετά τα 45 του χρόνια), μη μπορώντας να υποφέρει και να ανεχθεί τα όσα έκανε η Γαλλία στην Ινδοκίνα, εξέδωσε περισσότερα από 50 βιβλία. Αποτελεί μια ενδιαφέρουσα, αν και όχι μείζονα περίπτωση: Το καλύτερο κομμάτι της παραγωγής αυτού του μυθιστοριογράφου, θεατρικού συγγραφέα, ποιητή και δοκιμιογράφου εντοπίζεται στα όσα αμέσως ή εμμέσως αυτοβιογραφικά εξέδωσε με βάση τις στρατιωτικές και πολεμικές του εμπειρίες αλλά και τη γνωριμία του με ανθρώπους όπως ο Εξυπερύ. Γεννήθηκε, όπως και ο αγαπημένος του φίλος Αλμπέρ Καμύ, στην Αλγερία, οι δε περιπέτειές του άρχισαν νωρίς (γεννήθηκε εκτός γάμου), το ίδιο και οι αντιθέσεις και οι αντιφάσεις – πριν πάει στη σχολή αξιωματικών πέρασε 8 χρόνια σε ιερατική σχολή. Ο Πιβό εντοπίζει την πηγή αρκετών ακόμα αντιθέσεων ανάμεσα στις απόψεις και τις πράξεις του συγγραφέα ακριβώς στον ιδιαίτερο συνδυασμό ενός αριστοκρατικού, μεγαλοπρεπούς επωνύμου με ένα αντισυμβατικό και ταυτόχρονα συνηθισμένο όνομα[6], κάνει δε σχετικές επισημάνσεις σε όλη τη διάρκεια της εκπομπής. Το βιβλίο στο οποίο ο Ζυλ Ρουά αφηγήθηκε τη ζωή του ονομάζεται Mémoires barbares («τι τίτλος!», σχολιάζει λακωνικά ο Πιβό, και είναι δύσκολο να μη συμφωνήσεις μαζί του), αν και, καθώς προχωράει η εκπομπή, διαπιστώνεις ότι δεν υπάρχει τίποτα το βάρβαρο στην όψη ή τη συμπεριφορά ενός άντρα ακόμα γοητευτικού στα 82 του χρόνια, με το ενίοτε πικρό, πεπειραμένο χαμόγελο. Κάποτε, όταν θέλει να τονίσει κάτι, η φωνή του σκληραίνει, ο τόνος του γίνεται αυστηρός, υπενθυμίζοντας ότι ακόμα και ο πιο λόγιος στρατιωτικός δεν ξεχνάει αυτή του την ιδιότητα. Έστω και στιγμιαία. Η άρθρωσή του δεν είναι πάντοτε καθαρή, ο ίδιος ο Ζυλ Ρουά, όμως, είναι ξεκάθαρος στα όσα λέει, είτε το θέμα είναι ο εαυτός του («ήμουν φτιαγμένος για να διοικώ, όχι για να υπακούω»)· είτε οι ομότεχνοί του («πώς μπορεί να αγαπήσει κανείς τον Μαλρώ;»)· είτε, πάλι, τα βασικά προσόντα του καλού στρατιωτικού: Όπως λέει, καλός στρατιωτικός είναι αυτός ενεργεί χωρίς να σκέφτεται – ιδιότητα που δεν είχε, προσθέτει σαρκαστικά ο Ζυλ Ρουά, ο διαρκώς σκεπτόμενος ντε Γκωλ. 6. Εκπομπές αφιερωμένες σε πρόσωπα και θέματα εκτός λογοτεχνίας καλύπτουν ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων, έκαναν όμως τον Πιβό να αισθάνεται ενίοτε έξω από τα νερά του, όπως παραδέχεται. Οι όποιοι δισταγμοί του, πάντως, που συνοδεύονταν και από το ελαφρύ δέος που ένιωθε για ορισμένους από τους καλεσμένους του, εξανεμίζονταν όσο προχωρούσε η συνομιλία. Η προετοιμασία που έκανε ήταν το ίδιο εντατική και ενδελεχής, παρά τις μεγαλύτερες δυσκολίες που παρουσίαζε σε αναγνωστικό επίπεδο. Σε μια περίπτωση, λέει ότι προσπάθησε να εμφανιστεί μπροστά στον Κλωντ Λεβί-Στρως (4 Μαΐου 1984, 72 λεπτά) ως ένας καλός φοιτητής που δεν θα έκανε ανόητες ερωτήσεις [des questions pas trop idiotes]. Η ειλικρίνεια του Πιβό είναι συχνά αφοπλιστική, όμως εν προκειμένω η επιλογή των λέξεων δεν είναι τυχαία: Ο Κλωντ Λεβί-Στρως (1908-2009), ίσως ο ευρύτερα γνωστός ανθρωπολόγος του 20ού αιώνα, θα πρέπει να ήταν πολύ ενδιαφέρων δάσκαλος. Το διαπιστώνεις αμέσως στη γλαφυρότητα της αφήγησης, στη λεπτολόγο ανάλυση, στη γλωσσική ακρίβεια, ιδιότητες που χαρακτήριζαν και τα λεγόμενά του, πέρα από τα γραπτά του. Θέλεις κάθε φορά να ακούσεις –να διαβάσεις– τη συνέχεια. Οι λογοτεχνικές αρετές του είναι κυρίως εμφανείς στο δημοφιλέστερο (και, στους περισσότερους αναγνώστες, γνωστότερο) βιβλίο του, το Tristes tropiques (1955), συνδυασμό αυτοβιογραφίας, ανθρωπολογικής μελέτης και στοχασμού πάνω στην ανθρωπολογία: «Θέλησα να ενσωματώσω τον παρατηρητή στο αντικείμενο της παρατήρησής του», λέει στον Πιβό, προσθέτοντας ότι το βιβλίο έχει ένα πλήθος στοιχείων τα οποία δεν θα είχε συμπεριλάβει αν έγραφε κάτι αμιγώς επιστημονικό. Ο Λεβί-Στρως έγραψε το βιβλίο μέσα σε 4 μήνες, έχοντας αρχικώς την επιθυμία να γράψει μυθιστόρημα. Άλλαξε ρότα όταν διαπίστωσε, μετά από 50 σελίδες, ότι το αποτέλεσμα ήταν «κακός Κόνραντ», του οποίου υπήρξε μεγάλος θαυμαστής. Αριστερά, ο Κλωντ Λεβί-Στρως (1908-2009), δεξιά ο Αλμπέρ Κοέν (1895-1981). Αφορμές για ερωτήσεις και σχολιασμό στη διάρκεια της συζήτησης δίνει η σύνδεση του ονόματος του Λεβί-Στρως με όρους όπως η συγγένεια [parenté], θέματα όπως ο μύθος, προσεγγίσεις όπως ο στρουκτουραλισμός: ο Λεβί-Στρως λέει ότι η κατάχρηση της λέξης έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο, που και ο ίδιος δεν τολμά να τη χρησιμοποιήσει. Διευκρινίζει ότι ο στρουκτουραλισμός δεν υπήρξε κάτι καινοφανές (ούτε, άλλωστε, ήταν ανακάλυψη του Λεβί-Στρως), αλλά προσπάθεια εισαγωγής στις λεγόμενες «θεωρητικές επιστήμες» λίγο περισσότερης μεθοδολογικής αυστηρότητας, ανάλογης με αυτή που συναντάμε στις κατά Λεβί-Στρως κατεξοχήν επιστήμες, τις φυσικές. Σε ό,τι αφορά το επιστημονικό του έργο, αναγνωρίζει ότι δεν υπήρξε ποτέ άνθρωπος της επιτόπιας έρευνας. Λέει στον Πιβό ότι δεν έχει την «απίστευτη υπομονή» που χρειάζεται για να είναι σε θέση, σχεδόν επί εικοσιτετραώρου βάσεως, να καταγράφει τη ζωή των ανθρώπων που μελετά. Όντως, τα πέντε χρόνια που έζησε στη Βραζιλία, από το 1934 ως το 1939, και αποτέλεσαν το βάπτισμα του πυρός του αυτοδίδακτου Λεβί-Στρως στην επιστήμη του (είχε σπουδάσει νομικά και φιλοσοφία), είναι και η μοναδική περίοδος ενασχόλησής του με την ανθρωπολογία τρόπον τινά εν τη γενέσει της: Στη συνέχεια, και ως το τέλος της ζωής του, αφοσιώθηκε, πέραν της διδασκαλίας, στην ταξινόμηση και αφομοίωση του ολοένα και μεγαλύτερου όγκου των δεδομένων που συσσώρευε η έρευνα, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα μεγάλες συνθετικές εργασίες όπως οι 4 τόμοι, υπό τον γενικό τίτλο Mythologiques, που εξέδωσε από το 1964 ως το 1971. Ως συγγραφέας ο Λεβί-Στρως διάλεξε μόνος του, όπως καλό είναι να γίνεται σε τέτοιες περιπτώσεις, τα πρότυπά του, αυτούς από τους οποίους ήθελε να επηρεαστεί: «Κανείς δεν έγραψε γαλλικά όπως ο Ρουσώ, με τον τρόπο του, και ο Σατωμπριάν, με τον τρόπο του», παρατηρεί. Ούτως ή άλλως, όπως λέει στη συνέχεια, «δεν ήμουν ποτέ άνθρωπος του αιώνα στον οποίο γεννήθηκα». Αν δεν είχε ακολουθήσει το δρόμο στον οποίο κατέληξε, θα ήθελε να είχε ασχοληθεί με τη μουσική, γράφοντας ή διευθύνοντας. Το πάθος του για τη μουσική είναι εμφανές ακόμα και στη δομή ορισμένων βιβλίων του, στους τίτλους κεφαλαίων και ενοτήτων, όπου συναντάμε και μουσική ορολογία. Αν και στην εκπομπή δυστυχώς δεν γίνεται έστω δειγματοληπτική αναφορά σε συνθέτες ή έργα που προτιμάει, εντυπωσιάζει η πληροφορία ότι ο Λεβί-Στρως μπορούσε να γράφει και να ακούει μουσική ταυτοχρόνως, και μάλιστα ότι η μουσική ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να γράψει. Όταν τον επισκέφθηκε ο Μπερνάρ Πιβό, ο Λεβί-Στρως ήταν 76 ετών· έμοιαζε μεγαλύτερος. Στο τέλος της συνομιλίας τους έκανε λόγο για τα λίγα χρόνια ζωής και πνευματικής διαύγειας που του έμεναν, εκφράζοντας την επιθυμία να μπορέσει να γράψει ένα-δυο βιβλία ακόμα. Όμως, σύμφωνα με έναν κανόνα που δεν έχει εξαίρεση, ποτέ δεν ξέρεις. Ο Λεβί-Στρως έζησε άλλα 25 χρόνια. Εξέδωσε 5 ακόμα βιβλία και είχε τη σπάνια για ζώντα συγγραφέα τύχη να δει το έργο του να εκδίδεται, έστω εν μέρει, στην περίφημη Bibliothèque de la Pléiade (στην ίδια κατηγορία ανήκουν, μεταξύ άλλων, ο Ζυλιέν Γκρην και η Γιουρσενάρ). Ταυτόχρονα απέκτησε και μια κάπως αναπάντεχη ιδιότητα: Ο Κλωντ Λεβί-Στρως είναι, και όπως όλα δείχνουν θα παραμείνει για καιρό ακόμα, ο πλέον μακρόβιος από τους μείζονες ανθρωπολόγους. [1] Laurence Zuckerman, “The Carson of the Literary Set”, Time, 13 Ιουλίου 1987, σ. 46. Όπως έχει γίνει σε αμέτρητες ανάλογες περιπτώσεις, ο Ζάκερμαν παρομοιάζει τον Πιβό με κάποιο πρόσωπο οικείο στους αναγνώστες του, εν προκειμένω τον Τζώνυ Κάρσον, οικοδεσπότη για 30 χρόνια (1962-1992) του Tonight Show, του μακροβιότερου βραδινού talk show στην Αμερική, το οποίο φέτος συμπληρώνει 60 χρόνια συνεχούς προβολής στο δίκτυο NBC. O υπότιτλος του άρθρου είναι εύγλωττος: «France’s hottest talk-show host specializes in, yes, books». Η δε ειρωνεία του πράγματος έγκειται στην πληροφορία, που δίνεται σε μια από τις πρώτες παραγράφους, ότι, λόγω της επιτυχίας τους, οι Apostrophes προβάλλονταν, μεταξύ άλλων, «και σε ένα καλωδιακό κανάλι στο Μανχάταν» – το οποίο, προσθέτω, ήταν το κανάλι που είχε δημιουργηθεί στο Πανεπιστήμιο της Πόλης της Νέας Υόρκης (City University of New York) με την ονομασία CUNY Television. [2] Σχόλια και συνεντεύξεις σχετικά με εμπορικά ή δυνητικώς εμπορικά βιβλία γίνονταν και εξακολουθούν να γίνονται στην αμερικανική τηλεόραση, για παράδειγμα σε πρωινές ενημερωτικές εκπομπές και στο πλαίσιο της εκστρατείας προώθησης των εκδόσεων αυτών. Τις τελευταίες δεκαετίες, πάντως, έχουν εμφανιστεί και εκπομπές αποκλειστικώς αφιερωμένες σε νέες εκδόσεις, ενώ μπορεί να δει κανείς και μακροσκελή, λεπτομερή ρεπορτάζ (υπό τύπον ντοκιμαντέρ) για συναφή θέματα, όπως οι δημοπρατήσεις σημαντικών βιβλιοθηκών. Τα περισσότερα από αυτά τα προγράμματα γυρίζονται για λογαριασμό του δημοσιογραφικού καλωδιακού καναλιού C-Span – και ακριβώς εκεί είναι το θέμα: η καλωδιακή τηλεόραση ικανοποιεί ειδικά ενδιαφέροντα. Θα αποτελούσε ευχάριστη έκπληξη η εμφάνιση μιας εκπομπής για το βιβλίο σε κάποιο από τα μεγάλα εθνικά δίκτυα, κάτι που υπάρχουν μηδαμινές πιθανότητες να συμβεί. [3] Το μόνο DVD που δεν πρόλαβα να αγοράσω ήταν η εκπομπή που έκανε ο Πιβό με την Μαργκερίτ Ντυράς. Είναι εκνευριστικό, μα και παρήγορο ταυτόχρονα, να διαπιστώνεις ότι υπάρχουν κι άλλοι με τις ίδιες ή ανάλογες με τις δικές σου πνευματικές διαστροφές. Από τις υπόλοιπες εκδόσεις, ξεχωρίζει ένα άλμπουμ 5 DVD, με 5 διαφορετικές εκπομπές που έκανε ο Πιβό πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τις Apostrophes με ή για τον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν (στην πρώτη δεν εμφανίζεται). Δεν τις έχω δει, όπως δεν έχω δει και την εντελώς πρόσφατη (φθινόπωρο 2013) έκδοση ενός άλμπουμ 6 DVD, με μια επιλογή 12 από τα συνήθη επεισόδια των Apostrophes. [4] Ήταν χασάπης. [5] Τα όσα λέει ο Μιτεράν για το έργο του Κοέν, αν και ελαφρώς υπερβολικά («από την εποχή του Προυστ δεν νομίζω ότι υπήρξε άλλος συγγραφέας αυτού του επιπέδου»), είναι αξιοπρόσεκτα επειδή ουδέποτε έχεις την εντύπωση ότι ακούς πολιτικό να μιλάει. Παρεμπιπτόντως, στην επόμενη εκπομπή του Πιβό, το Bouillon de culture (Antenne 2, 1991-2001), o Μιτεράν ήταν ένα βράδυ μοναδικός καλεσμένος με σκοπό να συζητήσει και να αποτιμήσει την προεδρία του σε πολιτιστικό επίπεδο. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι δεν θα πρέπει να έχει γίνει ξανά κάτι παρόμοιο. [6] Στα γαλλικά, Roy είναι παλαιότερη γραφή της λέξης βασιλιάς (roi). Όσο για το Jules, χρησιμοποιείται στην καθομιλουμένη για να δηλώσει από τη μια μεριά έναν οποιονδήποτε άνθρωπο (κάτι ανάλογο, έστω υπεραπλουστεύοντας, με το ελληνικό Μήτσος), από την άλλη τον μαστροπό αλλά και την ανδροπρεπή λεσβία. Βλ. τα τρία διαφορετικά λήμματα Jules στις σελίδες 882-884 του Dictionnaire de l’argot (Robert Laffont / Bouquins, Παρίσι 2010) του Albert Doillon, συγκεντρωτική έκδοση, χωρίς αλφαβητική ενοποίηση των λημμάτων τους, πέντε επιμέρους λεξικών της αργκό που είχε εκδώσει τα προηγούμενα χρόνια αυτός ο ιδιαίτερος, μοναχικός ερευνητής.

Σύνδεση