Διαβάζοντας τὸν Γ. Θεοτοκᾶ σήμερα

1. Εἶναι ἕνας συγγραφέας ποὺ ὅταν τὸν ξαναδιαβάζουμε ἀνανεώνεται ἡ φρεσκάδα τῆς σκέψης του, ὅσο κι ἄν ἀναδεικνύονται καὶ τὰ ἀμφιλεγόμενα στοιχεῖα της. Τὸν ἔχει ἀνάγκη ἡ ἐποχή μας, πιὸ ἐπιτακτικὰ λ.χ. ἀπὸ τὸν Ν. Καζαντζάκη καὶ τὴν περιπλάνησή του στὶς ἐρήμους τοῦ μεταφυσικοῦ λογισμοῦ. Δὲν μᾶς ἀπασχολεῖ ἀρκετά. Δὲν εἶμαι βέβαιος ἂν ἡ «κοινὴ γνώμη» εἶναι κὰν ἐνήμερη γιὰ τὴν ὕπαρξή του. Ἀλλά, ὅπως τονίζει ὁ Ν. Ἀλιβιζᾶτος, ὅποιος ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν ἱστορία τῶν νεοελληνικῶν ἰδεῶν, ἰδίως κατὰ τὶς κομβικὲς δεκαετίες τοῦ 1920 καὶ 1930, διαθέτει στὰ γραπτὰ τοῦ Θεοτοκᾶ μιὰ σύνοψη ὅλων τῶν ἐννοιῶν καὶ ἰδεολογικῶν ἀντιπαραθέσεων ποὺ τὶς σφράγισαν.[1] Ἐλπίζω ὅσοι ἀπὸ τοὺς πανεπιστημιακούς μας διδάσκουν αὐτὴν τὴν ἱστορία νὰ ἀπαιτοῦν ἀπὸ τοὺς φοιτητές τους νὰ μελετοῦν τὰ κείμενά του, πολλῶ δὲ μᾶλλον ἐφ’ ὅσον διαθέτουμε ἀπὸ τὸ 1996 τὴν ἐξαιρετικὴ δίτομη ἔκδοση τῶν πολιτικῶν του ἁπάντων.[2] Ἀλλὰ καὶ πάλι θὰ εἶχα ἀμφιβολίες. Ἐπειδὴ τόσο οἱ ἰδεολογικὲς στοχεύσεις τοῦ Θεοτοκᾶ ὅσο, κυρίως, ἡ μεθοδολογία τοῦ στοχασμοῦ του ἐνοχοποιήθηκαν τὶς τελευταῖες δεκαετίες. Καὶ ἦταν κι αὐτὸς ἕνας λόγος γιὰ τὴν πολιτιστικὴ κατάρρευση ποὺ ζοῦμε. Εἶναι μιὰ κατάρρευση ποὺ ἔχει πολλὰ κοινὰ μὲ ἐκείνη ποὺ διεκτραγωδεῖ ὁ Θεοτοκᾶς ἤδη ἀπὸ τὰ νεανικὰ γραφτά του. Διαβάζοντάς τον εἶναι σὰν νὰ βλέπουμε σὲ καθρέφτη τὸν σημερινὸ δύσμορφο συλλογικό μας ἑαυτό. Εἶναι μιὰ μεγάλη δικαίωση τούτη. Ἂν καὶ φρονῶ ὅτι ὁ ἴδιος δὲν θὰ τὴν ἐπιθυμοῦσε. Οἱ σκέψεις ποὺ ἀκολουθοῦν βασίζονται κυρίως στὰ τροχιοδεικτικὰ ἐκεῖνα ἔργα τῆς νιότης, ἂν καὶ θὰ ἀναφερθοῦμε καὶ σὲ μεταγενέστερα. Ὅπως ἐπιχειρηματολογεῖ ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς, μέσα στὸν ἀνατρεπτικὸ καὶ ἰσοπεδωτικό τους οἶστρο, ἴδιον μιᾶς ἰδιοφυοῦς καὶ ἀνυπόμονης εὐαισθησίας, κρυσταλλώνονται οἱ διανοητικὲς ἕξεις καὶ στάσεις ζωῆς ποὺ ὑποστύλωσαν τὸν στοχασμὸ τοῦ Θεοτοκᾶ μέχρι καὶ τὸν πρόωρο χαμό του τὸ 1966.[3] Εἶναι ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ἔμεινε πιστὸς στὴ συνείδησή του (στὸ δαιμόνιό του ὅπως θὰ τὸ ἀποκαλοῦσε ὁ ἴδιος) μέχρι τέλους. Καὶ αὐτὸ τὸ μήνυμα τῆς τολμηρῆς κι ἀκηδεμόνευτης κριτικῆς ματιᾶς στὸν ἄνθρωπο καὶ τὰ κοινωνικά του ἔργα μαχόταν νὰ ἐνσταλάξει στὶς μελλοντικὲς γενιές. Εἶναι ἕνα μήνυμα ποὺ κατάγεται ἀπὸ τὸ sapere aude τοῦ Κάντ. Ὁ Θεοτοκᾶς, ὁ ἀκούραστος πρωτομάχος τοῦ Διαφωτισμοῦ, ὑπῆρξε μέσα στὴν ἐντροπία τῆς νεοελληνικῆς δημόσιας ζωῆς ἡ ἀξιοθαύμαστη παρ’ ἡμῖν ἐνσάρκωση τοῦ λογίου ὅπως τὸν περιγράφει ὁ Ρὰλφ Οὐῶλντο Ἔμερσον: ὁ στοχαστὴς τῶν ἀνοιχτῶν ὁριζόντων ποὺ πετάει ἀπὸ πάνω τὸν ζυγὸ τῆς νεκρῆς παράδοσης καὶ τολμάει νὰ ὁραματιστεῖ ἕναν καινούργιο κόσμο προκοπῆς καὶ δημιουργίας, κόσμο ποὺ ριζώνει στὸν ἄνθρωπο τοῦ σήμερα καὶ τὶς λυτρωτικές του ἀγωνίες.[4] Ὁραματίζεται τὴν νιότη τῆς Ἑλλάδας νὰ παθιάζεται γιὰ τὶς ἀνακαλύψεις τῆς νεωτερικότητας στὴν ἐπιστήμη καὶ στὶς τέχνες, σφριγηλὰ μυαλὰ μέσα σὲ ὄμορφα, δυνατὰ κορμιά. Τὸν συγκινεῖ τὸ ζύγιασμα ἑνὸς ἀεροπλάνου πάνω ἀπὸ τὸν Παρθενῶνα: μιὰ εἰκόνα ποὺ παραπέμπει εὐθέως στὴν συμβολικὴ τοῦ φουτουρισμοῦ, τὴν πτήση τοῦ Ντ’ Ἀννούντσιο πάνω ἀπὸ τὸ Φιοῦμε. Ἂς ἀναφερθοῦμε κατ’ ἀρχὴν στὸν ἀταλάντευτο εὐρωπαϊσμό του. Ἦταν μιὰ στάση ποὺ παρὰ τὶς ἄλλες πολιτικὲς διαφορὲς τὸν ἔφερε στὸ πλευρὸ τοῦ Κ. Καραμανλῆ τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς δεκαετίας τοῦ 1950. Πρόκειται γιὰ μιὰ μαχητικὴ διεκδίκηση ποὺ χρειαζόμαστε ἐπειγόντως σήμερα. Γιατί, παρὰ τὴν θεσμικὴ ἐνσωμάτωση τῆς Ἑλλάδας στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση, ἡ ἀποκαρδιωτικὴ ἱστορία τῶν τελευταίων δεκαετιῶν εἶναι ἡ σταθερὴ ἀπόκλιση τῆς συλλογικῆς μας συνείδησης ἀπὸ τὸ εὐρωπαϊκὸ ἀξιακὸ κεκτημένο, μὲ ὑπαιτιότητα πρωτίστως ἀνάξιων πολιτικῶν ἡγεσιῶν. Ἤδη ἀπὸ τὸ Ἐλεύθερο Πνεῦμα τοῦ 1929 ὁ Θεοτοκᾶς κατανοεῖ τὴν Ευρώπη ὡς πολυσύνθετη ἑνότητα πολιτισμοῦ, ὡς ἕναν ἑνιαῖο χῶρο παιδείας καὶ καλλιέργειας. Ἡ ἑνότητα αὐτὴ δὲν εἶναι ἀσφαλῶς ὁμοιογενής.[5] Σύγκειται ἀπὸ μιὰ πλειάδα ἑτερόκλητων λαϊκῶν παραδόσεων, Volksgeister γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε τὸν ἑγελιανὸ ὅρο ποὺ ταιριάζει ἀπόλυτα ἐδῶ. Ἡ ἔννοια κατάγεται μὲ πολλαπλὲς παραλλαγές, ὅπως ἄλλωστε καὶ στὸν Ἕγελο, ἀπὸ τὸν Χέρντερ, ὅπου ὁ λαὸς εἶναι τὸ σύστημα τῶν κοσμοθεωρήσεων καὶ τῶν ἠθῶν ποὺ δηλώνονται κυρίως μέσα ἀπὸ μιὰ κοινὴ γλῶσσα. Ὁ λογοτέχνης Θεοτοκᾶς ἦταν φυσικὸ νὰ γοητεύεται ἀπὸ τέτοιες ρωμαντικὲς συνδηλώσεις. Πάντως ὁ λόγος περὶ παγιωμένων «ἐθνικῶν χαρακτήρων» ποὺ μετέρχεται εἶναι σήμερα ἀδόκιμος – καὶ στὴν παροῦσα πολιτικὴ συγκυρία εὐεπίφορος σὲ ὀλέθριες ἑρμηνεῖες. Εἶναι ὅμως, στὴν δική του κατανόηση, παντελῶς καθαρὸς ἀπὸ τὴν κάθε ἐθνικιστικὴ ἀμβλυωπία, ἀπὸ κάθε ἀγοραῖο φυλετισμό. Τὰ κατακεραυνώνει αὐτὰ ὡς πολιτικὴ μαστροπία. Καὶ σὲ κάθε περίπτωση τὸ ἴδιον τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, κατὰ τὸν Θεοτοκᾶ, εἶναι ὅτι τὰ «λαϊκὰ πνεύματα» ποὺ τὸν συγκροτοῦν ἐπικοινωνοῦν οὐσιωδῶς ἀναμεταξύ τους. Πέρα ἀπὸ τὶς ἐθνικὲς ἰδιαιτερότητες ὑπερισχύουν οἱ κοινὲς ἀναφορὲς σὲ πνευματικοὺς ταγοὺς ποὺ καθοδηγοῦν κάθε πεπαιδευμένο Εὐρωπαῖο. Ὁ Πλάτων, ὁ Δάντης, ὁ Βολταῖρος, ὁ Σαίξπηρ, ὁ Γκαῖτε καὶ ὁ Ντοστογιέφσκι εἶναι προπάτορες καὶ συνδιαμορφωτὲς ἑνὸς πανευρωπαϊκοῦ ἰδεώδους ποὺ εἶναι ἐν τέλει οἰκουμενικό. Τὸ κρίσιμο χαρακτηριστικὸ τῆς εὐρωπαϊκότητας εἶναι ὅτι διασπᾶ τὴν ὅποια ἐθνοκεντρικὴ δυσανεξία, τὸν κάθε ξενοφοβικὸ ἐγωϊσμὸ τοῦ χώματος καὶ τοῦ αἵματος, καὶ καλλιεργεῖ μιὰ πανανθρώπινη συνείδηση. Ἡ πολιτιστικὴ συνεισφορὰ τοῦ κάθε λαοῦ ἐνσωματώνεται στὴν ἰδέα τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἀνθρώπου, χωρὶς νὰ ἀναιρεῖται ἡ πνευματική του ἰδιοπροσωπία. Ὑπὸ τὴν ἔποψη αὐτὴν ὁ Θεοτοκᾶς θεωρεῖ ὅτι ὁ σλαβικὸς πολιτισμός, λόγου χάρη, εἶναι ὀργανικὸ συστατικὸ τοῦ ἑνιαίου εὐρωπαϊκοῦ – κι αὐτὸ μιὰ κληρονομιὰ ἀπὸ τὸν Χέρντερ, ἂν καὶ δὲν ὑπάρχει ρητὴ ἀναφορὰ στὸν Γερμανὸ σοφό. Ἡ παιδευτικὴ αὐτὴ «συναρμογὴ» τῆς Ευρώπης, ὅπως τὴν ἀποκαλεῖ, ὀφείλει νὰ ὁδηγήσει ἱστορικὰ καὶ στὴν πολιτική της συνένωση, μιὰ ἰδέα στὴν ὁποία θὰ ἐπιστρέψει ἐπανειλημμένως.[6] Καὶ ἡ Ἑλλάδα; Ὁ Θεοτοκᾶς εἶναι κατηγορηματικός: ἀπουσιάζει ἀπὸ τὸν πανευρωπαϊκὸ πολιτιστικὸ ὀργασμὸ τοῦ μεταπολέμου. Εἶναι μιὰ κοινωνία ποὺ δὲν παράγει τίποτα, κι ἄρα δὲν ἔχει νὰ προσφέρει τίποτα. Οἱ Ἕλληνες ἔξω εἶναι γνωστοὶ μόνο σὰν «χρηματομεσίτες καὶ μικρομπακάληδες».[7] Κι ὅσοι πᾶνε στὴν Ευρώπη γιὰ νὰ σπουδάσουν καταλαμβάνονται ἀπὸ ἕναν ἄκριτο μιμητισμὸ καὶ ἐπιστρέφουν ὡς μεταπράτες ἑνὸς ξένου τρόπου ποὺ δὲν ἔχουν ἀφομοιώσει. Ὅσον δὲ ἀφορᾶ τὴν διανοητικὴ ζωὴ στὸ ἐσωτερικό, πάσχει ἀπὸ τὸν ἐνδημικὸ νεοελληνικὸ «κομματισμό». Οἱ λόγιοι ἐντάσσονται σὲ κλειστὲς θρησκευτικοῦ τύπου ὁμολογίες, ποὺ δὲν συζητοῦν ἀλλὰ καταγγέλλουν τοὺς ἀντιπάλους ὡς ἀπαίδευτους καὶ μικρόνοες καὶ ἐνίοτε ὡς ἐχθροὺς τῆς πατρίδας ἢ τῆς ἀνθρωπότητας. Δύο εἶναι οἱ ἀλληλομισούμενοι στρατοὶ αὐτοῦ τοῦ «διανοητικοῦ μιλιταρισμοῦ»,[8] ὅπως εὔστοχα τὸν ἀποκαλεῖ ὁ Θεοτοκᾶς – οἱ ἴδιοι πάνω-κάτω ποὺ κυριαρχοῦν καὶ σήμερα. Μὲ τὴν διαφορὰ βέβαια ὅτι καὶ οἱ δύο εἶχαν τότε νὰ ἐπιδείξουν προσωπικότητες ριζιμιᾶς παιδείας. Ἀπὸ τὴν μιὰ μεριὰ ἀναπτύσσονται οἱ ὀπαδοὶ τῆς ἐθνικῆς παράδοσης, μὲ ἡγήτορες τὸν Φ. Πολίτη καὶ τὸν Γ. Ἀποστολάκη. Γι’ αὐτοὺς ἑλληνικὸ στὴν τέχνη εἶναι ὅ,τι ἀκολουθεῖ τὰ πρότυπα τῆς δημοτικῆς ποίησης καὶ τοῦ Σολωμοῦ, ὅλα τὰ ὑπόλοιπα ρωπογραφίες χωρὶς ρίζες στὴ λαϊκὴ ζωή. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὸ καινοφανὲς μαρξιστικὸ ρεῦμα, ποὺ ὑποτάσσει τὴν τέχνη στὴν κοινωνικοπολιτικὴ προσταγή. Ὁ Θεοτοκᾶς κατακεραυνώνει καὶ τοὺς δύο τούτους δογματισμούς, ἀναδεικνύοντας τὶς ταυτόσημες γνωσιολογικές τους ὑποδομές. Πρόκειται γιὰ θεολογίες ποὺ ἀπαιτοῦν ἀπὸ τὸν ποιητὴ τυφλὴ προσήλωση σὲ ἀναγκαιότητες ποὺ ὑπερβαίνουν καὶ ἀκυρώνουν τὴν συνείδησή του. Εἰδικὰ ὡς πρὸς τοὺς ἀποστόλους τοῦ φιλολογικοῦ λαϊκισμοῦ σημειώνει ὅτι ἡ νεοελληνικὴ πολιτιστικὴ ταυτότητα εἶναι ἀντιφατικὴ καὶ πολυσύνθετη. Περιέχει λ.χ. καὶ τὸν Κοραῆ καὶ τὸν Σολωμὸ καὶ πρέπει νὰ παραμείνει ἀνοιχτὴ πρὸς τὸ ἀπρόβλεπτο μέλλον καὶ ὄχι προσκολλημένη πρὸς ἕνα μονόπλευρα ἰδωμένο καὶ ἐξιδανικευμένο παρελθόν.[9] Δὲν ὑφίσταται παγιωμένος καὶ διαχρονικὰ ἀμετάβλητος κανόνας ἑλληνικότητας. Ἑλληνικό, μᾶς πληροφορεῖ σὲ ἕνα κείμενο τοῦ 1943, εἶναι κάθε ἔργο ποὺ βγαίνει μὲ αὐθορμησία καὶ εἰλικρίνεια «ἀπὸ τὴ ζωή, τὴν καρδιά, καὶ τὴ σκέψη τῶν ἀνθρώπων τοῦ ἔθνους μας».[10] Ἡ κατάκριση αὐτὴ τῆς παραδοσιοκρατίας ἀνοίγει τὴν ἔννοια τοῦ «ἐθνικοῦ χαρακτῆρα» πρὸς κάθε εἰκονοκλαστικὴ μορφὴ δημιουργίας. Τὴν καθιστᾶ ἔτσι πιὸ εὐέλικτο κριτικὸ ἐργαλεῖο καὶ λιγότερο εὐεπίφορη σὲ ἐθνοκεντρικὲς ἰδεοληψίες. Μέσα στὸν ἐθνισμό του ὁ Θεοτοκᾶς θὰ παραμείνει ἀπαρασάλευτα ἀντιεθνικιστής: «Μὰ στὴν ἀνισόρροπη ἐποχή μας, ἡ ἐθνικὴ ἰδέα ἔχασε κι αὐτὴ τὴν ἰσορροπία της, ξέπεσε σ’ ἕναν παθιασμένο καὶ φανατικὸ ἐθνικισμό, ποὺ τυφλώνει τὰ ἔθνη καὶ τὰ μεταβάλλει σὲ ἁρπαχτικὰ ὄρνεα. Τὰ ἐθνικὰ ἰδανικὰ ἐξευτελίστηκαν στὰ χέρια τῶν καταχραστῶν τοῦ πνεύματος, τῶν κυνικῶν ἐκμεταλλευτῶν τῶν ἰδεῶν, τῶν μανιακῶν δημοκόπων».[11] Ἡ διακήρυξη ἔχει μιὰ φλογερὴ εἰλικρίνεια. Δὲν παύει νὰ ἀποτελεῖ μιὰ ἐξαιρετικὰ λεπτὴ σχοινοβασία. Προϋπόθεση, συνεπῶς, γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ τῆς Ἑλλάδας στὴν εὐρωπαϊκὴ πολιτιστικὴ κοινότητα εἶναι νὰ ἀποτινάξουν οἱ λόγιοί της κάθε δογματικὴ προκατάληψη καὶ νὰ ἐργασθοῦν ἀπὸ τὰ μέσα πρὸς τὰ ἔξω οὕτως εἰπεῖν. Ἐξωτερικεύοντας μὲ ἄλλα λόγια τοὺς σπασμοὺς τῆς δημιουργικῆς τους φαντασίας μὲ μόνο γνώμονα τὴν ἐκφραστικὴ εἰλικρίνεια καὶ τὴν στοχαστικὴ κριτικότητα ἀπέναντι στὰ φαινόμενα τοῦ παρόντος. Ἡ τέχνη, λέει ὁ Θεοτοκᾶς, δὲν εἶναι ὑποταγὴ σὲ κανόνες, ἀλλὰ «πλεόνασμα ἐσωτερικῶν ζωτικῶν δυνάμεων» ποὺ σπᾶνε τὶς μῆτρες τῆς κληρονομημένης αὐθεντίας καὶ διδάσκουν νέους τρόπους νὰ βλέπουμε τὴν φύση καὶ τὸν ἄνθρωπο.[12] Αὐτὴ εἶναι καὶ ἡ ἔννοια τῆς δημιουργικῆς ἐλευθερίας ποὺ θὰ σφραγίσει τὴν σκέψη του στὸ διηνεκές, καὶ ἡ ὁποία τοῦ χάρισε τὸν τίτλο τοῦ πιὸ συνειδητὰ φιλελεύθερου νεοέλληνα στοχαστῆ τοῦ περασμένου αἰῶνα. Μιὰ ἔννοια ποὺ κατάγεται ἀπὸ τὸν Κὰντ καὶ συγκεκριμένα ἀπὸ τὴν Τρίτη Κριτικὴ ἡ ὁποία κωδικοποιεῖ θεωρητικὰ τοὺς καινοφανεῖς τότε τρόπους τοῦ ρωμαντισμοῦ: ὁ καλλιτέχνης δὲν ἐκτελεῖ αἰσθητικὰ πρότυπα, ἀλλὰ ὁ ἴδιος «δίνει τὸν νόμο» στὴν καλαισθητικὴ εὐαισθησία τοῦ καιροῦ του. Ὁ Θεοτοκᾶς δὲν παραπέμπει στὸν Γερμανὸ σοφό, ἀλλὰ στοὺς Ζὶντ καὶ Τσβάϊχ. Εἶναι προφανὴς σὲ κάθε περίπτωση ἡ νεορωμαντικὴ ἐπιρροὴ στὴν σκέψη του. Καὶ ἐδῶ τίθεται τὸ κεφαλαιῶδες ἑρμηνευτικὸ ζήτημα. Εἶναι γνωστὴ ἡ ἀπόφανση τοῦ Κ.Θ. Δημαρᾶ ὅτι ὁ Θεοτοκᾶς εἶναι ὁ πιὸ «καρτεσιανὸς» ἀπὸ τοὺς συγγραφεῖς μας.[13] Ἡ ρήση ἀναφέρεται πρωτίστως στὸ λογοτεχνικό του ἔργο καὶ ὑποδηλώνει ὅτι οἱ μυθιστορηματικές του προσωπικότητες εἶναι περισσότερο ἐκφραστὲς ἰδεῶν παρὰ ὑποκείμενα τῆς δράσης. Δὲν εἶμαι ἁρμόδιος νὰ κρίνω τὴν ἐτυμηγορία αὐτή – ἔτσι κι ἀλλιῶς μ’ ἐνδιαφέρει ἐδῶ ὁ πολιτικὸς Θεοτοκᾶς. Ὁ Δημαρᾶς ἐπὶ πλέον ὑποδηλώνει ὅτι ὁ καρτεσιανισμὸς τοῦ Θεοτοκᾶ ἔχει μιὰ γενικότερη μεθοδολογικὴ αἰχμή: ἀποβλέπει στὸ ἀκριβοδίκαιο ζύγισμα τῶν ἐπιχειρημάτων ποὺ στηρίζουν μιὰν ὑπόθεση, πριμοδοτεῖ τὴν διαρκῆ ἐρευνητικὴ ἀμφιβολία ἰδίως γιὰ τὶς δικές μας θέσεις, ἐξαίρει τὸν σεβασμὸ τῆς ἀντίθετης ἄποψης. Σ’ αὐτὸ συναινῶ ἀσμένως. Ἀπὸ κεῖ καὶ πέρα ὅμως πιστεύω ὅτι μιὰ συνολικὴ ἀποτίμηση τοῦ Θεοτοκᾶ ὡς καρτεσιανοῦ στοχαστῆ προκαλεῖ λανθασμένες ἐντυπώσεις. Ὁ καρτεσιανισμὸς δὲν συνίσταται στὸ ὅτι κάποιος (χαρακτήρας σὲ μυθιστόρημα ἢ δοκιμιογράφος) ἐκφράζει ἰδέες, ἀλλὰ στὸ τί εἴδους ἰδέες ἐκφράζει. Καὶ ὁ Θεοτοκᾶς πόρρω ἀπέχει ἀπὸ τὸ νὰ εἶναι ὁ ψυχρὸς ἀναλυτὴς ποὺ ζητεῖ νὰ καθάρει τὸν λόγο ἀπὸ κάθε συναισθηματικὴ πρόσμειξη γιὰ νὰ ἀναδείξει τὸ σκληρὸ λογικό του ὑπόστρωμα. Τὸ ἀντίθετο ἀληθεύει. Ὅπως εὔστοχα τονίζει ὁ Ν. Ἀλιβιζᾶτος, κανένας ἀπὸ τοὺς ἥρωές του (οὔτε κὰν ὁ Δαμιανὸς Φραντζῆς τῆς Ἀργῶς, ὁ μετανοήσας ἐθνικιστὴς ποὺ προσχωρεῖ στὸν κομμουνισμό) δὲν ἐλαύνεται ἀπὸ κάποια λογικῶς συγκροτημένη πεποίθηση, ἀλλὰ ὅλοι ἀπὸ κάποιο στοιχειακὸ πάθος,[14] ποὺ δὲν εἶναι ἄλλο ἀπὸ τὸ ἴδιο ἐκεῖνο Δαιμόνιο ποὺ οἰστρηλατεῖ τὸν αὐθεντικὸ ποιητή. Οἱ ρίζες, λοιπόν, τῆς πολιτικῆς δράσης εἶναι οἱ ἴδιες μὲ ἐκεῖνες τῆς καλλιτεχνικῆς δημιουργίας. Αὐτὸ ποὺ μετράει καὶ στὰ δύο εἶναι ἡ ζέση τοῦ ὁραματισμοῦ, ἡ εἰλικρίνεια τῆς ἔκφρασης, ἡ ζωντάνια τοῦ πόθου, ἡ πέραν τοῦ λόγου ὑπαρκτικὴ δέσμευση. Ἀπὸ αὐτὴν τὴν πεποίθηση πηγάζει ἐκείνη ἡ γεμάτη ἐνδιαφέρον οὐδετερότητα τοῦ συγγραφέα Θεοτοκᾶ ἀπέναντι στὶς ποικίλες ἰδεολογικὲς προφάσεις τῶν ἡρώων του, ἰδίως στὴν Ἀργώ, ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ Δ. Τζιόβας[15] καὶ ἡ ὁποία φαίνεται νὰ ὑποστηρίζει τὸν χαρακτηρισμό του ὡς φιλελευθέρου. Καὶ πράγματι ἕνα μεθοδολογικὸ συστατικὸ τοῦ φιλελευθερισμοῦ εἶναι ἡ σκεπτικὴ «ἐποχή», ἡ ἀνοχὴ δηλαδὴ ὅλων τῶν ἀνταγωνιστικῶν ἀπόψεων ἐπειδὴ ὅλες εἶναι ἕνα μεῖγμα ψεύδους καὶ ἀλήθειας. Ἕνας τέτοιος ὅμως σχετικισμὸς δὲν ἐξαντλεῖ τὴν ἔννοια τοῦ φιλελευθερισμοῦ. Ἢ ἐν πάση περιπτώσει χρωματίζει μιὰ ἰδιότυπη καὶ μόνο ἐκδοχή του, ἐκείνη ποὺ ἀναπτύσσει ὁ Ἠσαΐας Μπερλίν ἀφαιρῶντας ἀκριβῶς τὸ ὀρθολογικὸ θεμέλιο κάθε πολιτικῆς ἰδεολογίας καὶ ἀνάγοντάς την στὴν ἐσώτερη ἐνόρμηση, στὸν ἵμερο γιὰ μιὰ ἐναλλακτικὴ μορφὴ ζωῆς «γραμμένης στὸν οὐρανό» γιὰ νὰ θυμηθοῦμε τὸν Πλάτωνα. Τέτοιος φιλελευθερισμὸς εἶναι μιὰ παρακινδυνευμένη ἀκροβασία ἡ ὁποία ἀπαξιώνει τὸ γνωσιολογικὸ ὑπόβαθρο τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ δικαιώνει τὸ ρωμαντικὸ κατηγορητήριο ἐναντίον του. Πρόκειται γιὰ τὶς ἀπαρχὲς τῆς περιβόητης μετανεωτερικότητας. Ὁ Θεοτοκᾶς ποτὲ δὲν ἀποκήρυξε τὸν Διαφωτισμὸ ὡς θεμέλιο τῆς εὐρωπαϊκῆς συνείδησης καὶ δὲν ἔζησε, εὐτυχῶς, νὰ μαρτυρήσει τὴν ἐπέλαση τῆς «ἀποδόμησης» στὸ τέλος τοῦ αἰώνα του, προανακρούσματα τῆς ὁποίας εἶχε προσφυῶς διαγνώσει καὶ ἀποκηρύξει στὰ φαινόμενα τοῦ λογοτεχνικοῦ «μηδενισμοῦ» ὅπως τὰ ὀνόμαζε, δηλαδὴ στὸν ντανταϊσμὸ καὶ τὸν ὑπερρεαλισμό. Ἡ καλαισθητική του ροπὴ ἦταν μέχρι τέλους πρὸς ἕναν στιβαρὸ μορφικὸ κλασικισμὸ (τὴν «δωρικὴ» μορφή, ὅπως τὴν ἀποκαλεῖ ὁ Δημαρᾶς). Ὅμως ἡ ἔννοια τῆς ἐλευθερίας μὲ τὴν ὁποία δουλεύει δὲν εἶναι ἐκείνη ποὺ προκρίνει ὁ φιλελευθερισμός. Ὁ «ἀτομικισμός», ὅπως τὸν ὀνομάζει ὁ Δ. Τζιόβας,[16] τοῦ Ἐλεύθερου Πνεύματος εἶναι ἀναρχορωμαντικός. Δὲν πρόκειται γιὰ τὴν ἀρνητικὴ ἐλευθερία τῶν φυσικῶν δικαιωμάτων, ποὺ θεμελιώνεται εἴτε μέσα ἀπὸ τὸ διανοητικὸ πείραμα τοῦ κοινωνικοῦ συμβολαίου εἴτε μὲ ἐμπειρικὲς ἀναφορὲς εἴτε μὲ συνδυασμὸ τῶν δύο. Εἶναι ἡ θετικὴ ἐλευθερία τῆς φλογισμένης ποιητικῆς φαντασίας ποὺ θραύει θεσμικοὺς καὶ ἐθιμικοὺς περιορισμοὺς γιὰ νὰ δημιουργήσει ἐκ τοῦ μηδενὸς πρωτόγνωρους κόσμους. Εἶναι ἡ ἐλευθερία τοῦ Θεοῦ. Γιὰ νὰ μὴν νομισθεῖ ὅτι πρόκειται ἐδῶ γιὰ κάποια συγγνωστὴ νεανικὴ ὑπερβασία ἂς κοιτάξουμε ἕνα ὥριμο κείμενο τοῦ 1945,[17] ὅπου ἡ ὡς ἄνω ἀντίληψη ἐπαναβεβαιώνεται ὡς ὁρισμὸς τοῦ σύγχρονου πνευματικοῦ μας πεπρωμένου. Στὸ κείμενο μάλιστα αὐτὸ γίνεται μιὰ ἀποκαλυπτικὴ ἀναφορὰ στὴν πατρότητά της: ὁ Θεοτοκᾶς παραθέτει ἀπὸ τὸν Μπερξόν. Ἡ ἔννοια τῆς ἐλευθερίας ποὺ τὸν γοητεύει κατάγεται ἀπὸ τὴν «φιλοσοφία τῆς ζωῆς» (Lebensphilosophie) τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰώνα, δὲν εἶναι παρὰ μιὰ ἐφαρμογὴ τῆς «ζωτικῆς ὁρμῆς» (elan vital) τοῦ γάλλου στοχαστῆ. Αὐτὴ εἶναι κατὰ τὴ γνώμη μου ἡ πιὸ κρίσιμη ἐσωτερικὴ ἀντίφαση τῆς πολιτικῆς σκέψης τοῦ Θεοτοκᾶ – γιατὶ ὡς λογοτέχνης τὴν ἐλευθερία ὡς ἐκρηκτικὴ φαντασία φυσιολογικὰ θὰ ἐπέλεγε. Τὰ «ὅρια» ἑπομένως τοῦ φιλελευθερισμοῦ του δευτερευόντως ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὸν ἐγκλωβισμό του στὴν προβληματικὴ τῆς ἑλληνικότητας, ὅπως ἐπιχειρηματολογοῦσε ἤδη ἀπὸ τὸ 1982 ὁ Π. Κιτρομηλίδης.[18] Ἡ ἐθνικὴ ἰδέα εἶναι δυνατὸν νὰ μπολιαστεῖ μὲ φιλελεύθερες εὐαισθησίες, ἀλλὰ καὶ μὲ ἀνοίγματα πρὸς τὴν πανανθρώπινη σκοπιά – τὸ τονίσαμε πιὸ πάνω. Ὁ ἐμβληματικὸς φιλελεύθερος Τζὼν Στιούαρτ Μὶλλ ἦταν ὡς γνωστὸν ὑπέρμαχος τοῦ ἐθνικισμοῦ μὲ ἕνα ἀκριβῶς ἐπιχείρημα ἀτομικότητας: ἡ πολιτιστικὴ αὐτοσυνειδησία ἑνὸς λαοῦ πρέπει νὰ χειραφετηθεῖ ἀπὸ ὑπερεθνικὲς πολιτικὲς ἐξουσίες γιὰ νὰ ἀνθοφορήσει. Καὶ ὁ Χέρντερ ἐπαγγελλόταν τὴν ἴση ἀξία εὐρωπαϊκῶν καὶ μὴ εὐρωπαϊκῶν πολιτισμῶν. Ἀλλὰ καὶ σὲ μᾶς ὁ Ἴων Δραγούμης, μιὰ τόσο κρίσιμη παρουσία στὴν συνείδηση τοῦ Θεοτοκᾶ ὡς στοχαστὴς τῆς ἀνθρώπινης ἐσωτερικότητας, πίστευε ὅτι ἡ προσήλωση στὸ ἔθνος μας μᾶς καθιστᾶ περισσότερο ἱκανοὺς νὰ γνωρίσουμε καὶ νὰ τιμήσουμε ὅλα τὰ ἄλλα, δὲν προάγει δηλαδὴ μισόξενο ἦθος. Τὴν ἴδια αὐτὴ διασύνδεση ἐπιχειρεῖ ὁ Θεοτοκᾶς τὸ 1932: ἡ μετάταξη στὴν καθόλου ἀνθρωπότητα διαμεσολαβεῖται ἀπὸ ἕνα φορτίο ἐθνικοῦ πολιτισμοῦ, καθαρμένο ὅμως ἀπὸ κάθε ἵζημα μισαλλόδοξου ἐθνοκεντρισμοῦ.[19] Ἡ ἕνωση τῆς Εὐρώπης θὰ εἶναι μιὰ συνεύρεση διαφορετικῶν τρόπων καὶ ρυθμῶν τοῦ σκέπτεσθαι καὶ τοῦ ζῆν ποὺ θὰ ἀλληλογονιμοποιοῦνται. Ἂς τονίσουμε ὅτι τὸ ὅραμα αὐτὸ πραγματώθηκε ἀπὸ τὴν λογοτεχνικὴ γενιὰ τοῦ ’30, ἡ ὁποία ἰδιοποιούμενη δημιουργικὰ τὴν εὐρωπαϊκὴ πρωτοπορία κατόρθωσε νὰ πλάσει μιὰ πρωτόγνωρη νεοελληνικότητα μὲ ὄντως παναθρώπινα σκιρτήματα. Δικαίως ἀναγνωρίσθηκε ὁ Θεοτοκᾶς ὡς ὁ κατ’ ἐξοχὴν προφήτης τούτης τῆς κοσμογονίας. Ἡ ἰδέα ἐν τούτοις ὅτι ἡ φαντασία εἶναι ὑπεράνω τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας, ἢ ἀκόμα χειρότερα τὸ σύνθημα «ἡ φαντασία στὴν ἐξουσία», δὲν συνιστᾶ φιλελεύθερο δόγμα. Ὁ Θεοτοκᾶς φυσικὰ δὲν ἔπαψε ποτὲ νὰ εἶναι συναισθηματικὰ καὶ ἰδεολογικὰ φιλελεύθερος. Ὅμως ἡ σκέψη του βασανίζεται ἀπὸ μιὰ λανθάνουσα ροπὴ πρὸς τὸ μυστικό, τὶς «ζῶνες τῆς ψυχῆς» ὅπως λέει ποὺ βρίσκονται στὸ σκοτάδι, πρᾶγμα ποὺ ἀντιβαίνει πρὸς τὸν διακηρυγμένο του ὀρθολογισμό. Αὐτὸ τὸ ὑπόγειο ποτάμι εἶναι ποὺ ξέσπασε πρὸς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του μὲ τὴν προσχώρησή του στὴν ἀθωνίτικη Ὀρθοδοξία. Ἡ ἐξωτερικὴ ἀφορμὴ τῆς μεταστροφῆς αὐτῆς μπορεῖ νὰ ὑπῆρξε, ὅπως εἰκάζει ὁ Ν. Ἀλιβιζᾶτος, ὁ θάνατος τῆς ἀγαπημένης του συντρόφου. Ὅμως θεωρῶ ὅτι δὲν ἦταν τόσο ἀπότομη ὅσο τὴν περιγράφει.[20] Οἱ συνειδησιακοὶ σπόροι ἦταν φυτεμένοι ἀπὸ τὴν πρώτη νεότητά του, ἁπλῶς δὲν εἶχε ἀκόμα σπάσει ὁ βλαστὸς τὸ χῶμα. Ἡ ἐλευθερία γιὰ τὸν Θεοτοκᾶ εἶναι πρωτίστως μιὰ ὑπαρξιακὴ ἀγωνία, καὶ ἀπὸ αὐτὴ διακατεχόταν διὰ βίου. Ὅπως ὀρθῶς τονίζει ὁ Σ. Ζουμπουλάκης, ἡ προσχώρηση στὴν ὀρθοδοξία ἦταν ἡ τελικὴ κατάληξη τῆς διαρκοῦς πάλης του μὲ τὸν ἀξιακό «μηδενισμό».[21] 2. Οἱ συνέπειες τῶν φιλοσοφικῶν προδιαθέσεων ποὺ σκιαγραφήσαμε εἶναι ἀξιοσημείωτες ὅταν ἐφαρμόζονται στὴν πολιτικὴ πραγματικότητα. Ὅπως εὔστοχα σημειώνει ὁ Δημαρᾶς, ὁ Θεοτοκᾶς, παρὰ τὴν ἄτεγκτη ὑπεράσπιση τῆς τέχνης ἀπέναντι στὸν κομματικὸ εὐτελισμό, ὑπῆρξε πάντοτε ἕνας κοινωνικὸς στοχαστής. Τὸ Ἐμπρὸς στὸ κοινωνικὸ πρόβλημα τοῦ 1932 εἶναι ἕνα σημαδιακὸ κείμενο τοῦ ἑλληνικοῦ μεσοπολέμου. Συνοψίζει τὴν ὑπόκωφη δυσφορία μιᾶς λαμπρῆς πρωτοπορίας φωτίζοντας τὸ ἐγχώριο ἀδιέξοδο μὲ ἐνοράσεις ἀπὸ τὸν εὐρωπαϊκὸ ὁρίζοντα. Ἀπέναντι στὴν στριγγὴ ἐθνολατρεία, ὁρμημένη ἀπὸ τὶς ψυχώσεις τοῦ Μεγάλου Πολέμου, ὑψωνόταν τώρα τὸ ξῖφος τῆς μαρξιστικῆς Ἐπανάστασης. Ἡ κριτικὴ σκέψη δοκιμαζόταν ἀνάμεσα σὲ τέτοιες συμπληγάδες, καὶ ὁ Θεοτοκᾶς ὑπερασπίζεται ξανὰ τὶς ἀξιώσεις της ἀπέναντι στὸν Βεεμὼθ κάθε ἀπόλυτης («ἀσάλευτη» τὴν λέει) ἀλήθειας. Ἡ κριτική του κατὰ τοῦ μαρξισμοῦ ἔχει σήμερα ἱστορικὰ δικαιωθεῖ. Ἡ θεοποίηση τῆς «Ὁμάδας καὶ τῆς Μηχανῆς»[22] ξεριζώνει τὸ κεντρὶ τῆς ἀτομικῆς αὐτοσυνειδησίας καὶ μηδενίζει κάθε πνευματικὸ μέλημα. Ἀρνεῖται τὴν πολιτιστικὴ πραγματικότητα τοῦ ἔθνους. Στὴν πολιτική του πρακτικὴ προέχει ἡ φυσικὴ ἐξόντωση τοῦ ἀντιπάλου, μὲ τὴν κρατικὴ δικαιοσύνη στὸν ρόλο τοῦ δημίου – ἀπόηχος ἀπὸ τὶς ἐκκαθαρίσεις τῆς Μόσχας ποὺ βρίσκονταν σὲ ἐξέλιξη.[23] Ἂς ὑπογραμμίσουμε ὅτι οἱ αἰτιάσεις αὐτὲς στρέφονται κατὰ τῆς λενινοσταλινικῆς μετάλλαξης τοῦ μαρξισμοῦ. Ὁ Θεοτοκᾶς διαχωρίζει ρητὰ τὸν δυτικὸ σοσιαλισμό, ὁ ὁποῖος παραμένει κατ’ αὐτὸν γνήσιος ἀπόγονος τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ ὑπέρμαχος τῆς ἐλευθερίας.[24] Ὅλα αὐτὰ εἶναι κοινοὶ τόποι σήμερα. Πιὸ ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ κριτικὴ τοῦ Θεοτοκᾶ κατὰ τῆς δυτικῆς κοινωνίας. Ἡ ἀντίθεσή του στὸν μαρξισμό, μᾶς πληροφορεῖ, δὲν σημαίνει ὅτι εἶναι θιασώτης τοῦ καπιταλισμοῦ, ποὺ βρίσκεται καὶ αὐτὸς στὴν παρακμή του.[25] Παράγει πλέον μόνο ἀνισότητα καὶ μετατρέπει τοὺς ἀνθρώπους σὲ ἐξαρτήματα τοῦ βιομηχανικοῦ συστήματος. Ὁ στεγνὸς ἐπιστημονισμὸς ἔχει ἀντικαταστήσει τὴν ζωντανὴ φιλοσοφία τῶν παλιότερων αἰώνων ποὺ γύρευε νὰ φωτίσει τὰ μυστήρια τῆς ζωῆς. Οἱ ἰδέες αὐτὲς ἀπηχοῦν τὴν αὐξανόμενη ἀντίθεση στὸν τεχνολογικὸ πολιτισμὸ ἀπὸ μιὰ μερίδα τῆς εὐρωπαϊκῆς διανοητικῆς πρωτοπορίας, ἀκόμα καὶ τὴν ἔμφαση στὴν ἀνθρώπινη ἀλλοτρίωση σὲ μιὰ πτέρυγα τοῦ δυτικοῦ λεγόμενου μαρξισμοῦ. Ὁ Θεοτοκᾶς δὲν ἔχει ὑπ’ ὄψιν του οὔτε τὸν Λούκατς οὔτε τὸν Χάϊντεγγερ, ἀλλὰ οἱ τόνοι τῆς πολιτιστικῆς ἀπαισιοδοξίας ποὺ ἐκπέμπει ἐδῶ ἀναπαράγουν αὐτὸ τὸ κλίμα καὶ προδιαγράφουν ἐντυπωσιακὰ τὴν ἀπόρριψη τοῦ «ἐργαλειακοῦ λόγου» ἀπὸ τὴν σχολὴ τῆς Φρανκφούρτης. Ο Γ. Θεοτοκάς με στολή του εθελοντή και ο Γ. Σεφέρης, 6 Ιανουαρίου 1941, φωτογραφημένοι από πλανόδιο φωτογράφο μπροστά από την Εθνική Βιβλιοθήκη. «Ποτέ δεν είχα δει το Σεφέρη τόσο θερμό, τόσο κοντινό. Όταν φύγαμε από το εστιατόριο, ζήτησε να βγάλουμε μαζί μια αναμνηστική φωτογραφία». (Γ. Θεοτοκάς, “Ο Σεφέρης όπως τον γνώρισα”, Εποχές, τχ. 10, Φεβρ. 1964). Μέσα σ’ αὐτὸ τὸ πλαίσιο καὶ ἡ κοινοβουλευτικὴ δημοκρατία εἶναι ἕνας «σκουριασμένος» θεσμός. Τὰ κοινοβούλια δὲν ἀντιπροσωπεύουν πλέον παρὰ τὴν δύναμη μικρῶν καὶ μεγάλων συμφερόντων κατὰ τῆς κοινωνίας. Τὸν κοινοβουλευτισμό, συνεχίζει, τὸν ὑπερασπιζόμαστε ἀκόμα ἐνάντια στὴν «σκοτεινὴ Σκυθικὴ βαρβαρότητα» μόνο ἐπειδὴ διασφαλίζει τὴν πολιτικὴ ἐλευθερία καὶ βάζει φραγμὸ στὸν ἐμφύλιο πόλεμο τῶν τάξεων. Δὲν διαθέτουμε πρὸς τὸ παρὸν τίποτα καλύτερο. Εἶναι βέβαιο, πάντως, ὅτι ὁδεύουμε πρὸς νέες μορφὲς κοινωνικοπολιτικῆς ὀργάνωσης, πρὸς μιὰν «οἰκονομικὴ διακυβέρνηση», πρὸς μιὰ «κατευθυνόμενη οἰκονομία». Στὸν καινούργιο αὐτὸ κόσμο ποὺ διαγράφεται τὸ μέλημα τοῦ κεντρικοῦ παρεμβατισμοῦ θὰ εἶναι ἡ δίκαιη κατανομὴ τοῦ πλούτου μὲ ἰδεολογικὸ προπέτασμα τὸν «κοινωνικὸ ἀνθρωπισμό». Ποιά συγκεκριμένη μορφὴ θὰ λάβει αὐτὴ ἡ ἀναδιάταξη, ἂν θὰ εἶναι ἕνας «κρατισμός» ἢ μιὰ ἐκ τῶν κάτω κοινοτικὴ ὁμοσπονδία, δὲν εἶναι προβλεπτό.[26] Σὲ κάθε περίπτωση στὶς ποθητὲς αὐτὲς ἐξελίξεις ὁ Θεοτοκᾶς διαβλέπει τὴν ἐπιστροφὴ τῆς Εὐρώπης στὶς ἑλληνικὲς ἀξίες καὶ παράλληλα τὸ ἄκουσμα πάλι ἑνὸς ἑλληνικοῦ λόγου μέσα στὴν εὐρωπαϊκὴ ἀδελφότητα τῶν ἐθνῶν. Γιατὶ ὁ ἑλληνικὸς λαὸς εἶναι, ὑποτίθεται, ὁ μόνος ποὺ συγκεχυμένα καὶ ἀσυνείδητα διατηρεῖ ζωτικούς, ἐνστικτώδεις δεσμοὺς μὲ ἐκεῖνες τὶς ἀρχέγονες ἀρετές τῆς προσωπικότητας καὶ τῆς ἀλληλλεγγύης.[27] Δὲν χρειάζεται νὰ τονισθεῖ πόσο ἱστορικὰ λανθασμένες καὶ πολιτικὰ ἐπικίνδυνες εἶναι αὐτὲς οἱ ἐκτιμήσεις. Ἀπηχοῦν τὸ γενικευμένο κλίμα τῆς ἀπαξίωσης τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ τὰ χρόνια ἐκεῖνα καὶ ὁ ἀφελὴς ὁραματισμὸς ἑνὸς νέου συντεχνιακοῦ κράτους ἔχει συγγένειες μὲ τὴν ὀνειροπόληση φασιστῶν ἰδεολόγων. Ἂς μὴν παρεξηγηθῶ: ἡ δέσμευση τοῦ Θεοτοκᾶ στὴν ἀτομικὴ ἐλευθερία ἦταν τόσο ἰσχυρὴ καὶ συναισθηματικὰ φορτισμένη ποὺ ἀπέκλειε κάθε τέτοια κατρακύλα. Ἡ ὑπεράσπιση τῆς κοινοβουλευτικῆς δημοκρατίας, ἔστω καὶ μὲ ἐνδοιασμούς, καθὼς καὶ τῆς κληρονομιᾶς τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης ἦταν ἐν τέλει τὸ κυρίαρχο κίνητρο τοῦ στοχασμοῦ του. Μὲ τὴν μεταξικὴ δικτατορία δὲν συνεργάσθηκε, ἂν καὶ μετὰ τὸ 1936 ἔπαψε νὰ γράφει γιὰ πολιτικὰ θέματα καὶ ἀφιερώθηκε στὸ βασανισμένο ζήτημα τῆς «ἑλληνικότητας».[28] Ἡ τραγικὴ δεκαετία τοῦ ’40 ἴσιωσε ἀποφασιστικὰ τὶς ὅποιες ταλαντεύσεις τῆς μεσοπολεμικῆς ἐποχῆς. Δὲν ἀκούγεται πιὰ ἀμφισβήτηση τῆς δημοκρατίας καὶ παρὰ τὸν σταθερὸ ἀντικομμουνισμό, ποὺ ὅμως δὲν ξέπεσε ποτέ, ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ Ν. Ἀλιβιζᾶτος, σὲ ἀγοραία κομματικὴ στάση,[29] ὁ Θεοτοκᾶς ἀγωνίστηκε γιὰ τὴν κατάργηση τῶν «ἐκτάκτων μέτρων» ποὺ φαλκίδευαν τὴν μετεμφυλιακὴ δημοκρατία. Κρίσιμο ρόλο στὴν ἐπαναβεβαίωση τοῦ φιλελευθερισμοῦ του ἔπαιξε ἡ πολύμηνη ἐπίσκεψή του στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες, ἡ ὁποία ἀπέφερε ἕνα ἐξαίρετο ἔργο πολιτικοῦ, κοινωνιολογικοῦ καὶ ἀνθρωπολογικοῦ προβληματισμοῦ, τὸ Δοκίμιο γιὰ τὴν Ἀμερικὴ τοῦ 1954.[30] Τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν, πρόκειται γιὰ ἕνα ἔργο μὲ τὴν ἴδια σημασία γιὰ τὴν νεοελληνικὴ πολιτιστικὴ πραγματικότητα ὅπως καὶ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ Τοκβὶλ στὸν ὁποῖο ὁ Θεοτοκᾶς συστηματικὰ παραπέμπει. Ἀξίζει νὰ ὑπογραμμισθεῖ καὶ τὸ ἀπαράμιλλο θάρρος του μέσα στὰ πυκνὰ κομματικὰ πάθη τῆς περιόδου. Πρόκειται γιὰ ἕνα ἐκτεταμένο πόνημα, σὲ σύγκριση μὲ τὰ σύντομα καὶ διαγγελτικὰ πολιτικά του φυλλάδια πρὶν καὶ μετά. Ἀνατέμνει διεισδυτικὰ τὶς θεμελιώδεις πτυχὲς τῆς ἀμερικανικῆς ἐμπειρίας, καὶ ἀπὸ τὸ διάβασμά του ἀποκομίζει κανεὶς τεκμηριωμένη γνώση γιὰ τὶς κοσμοϊστορικὲς ἀλλὰ καὶ δυσλειτουργικές της ἐκδιπλώσεις. Εἶναι ἕνα ἔργο ποὺ διδάσκει ὑποδειγματικὰ τὸ ἅπλωμα τοῦ συχνὰ αὐτιστικοῦ νεοελληνικοῦ στοχασμοῦ στὴν παγκόσμια πραγματικότητα. Ἀπὸ τὴν συμπαθητικὴ μεθοδικότητα μὲ τὴν ὁποία ἐγκύπτει στὴν ἱστορία τῶν ἄλλων θὰ εἶχαν πολλαπλῶς νὰ ὠφεληθοῦν οἱ σημερινοὶ φοιτητές μας. Ἁπὸ τὸν πλοῦτο αὐτοῦ τοῦ κειμένου ἀπομονώνω κάποια σημεῖα. Ἡ βορειοαμερικανικὴ Συμπολιτεία εἶναι ἕνα ἔθνος ποὺ συγκροτεῖται μὲ ἄξονα τὴν προσήλωση σὲ θεμελιώδεις πολιτικὲς ἀξίες, ὅπως ἀποκρυσταλλώνονται στὸ Σύνταγμά της, καὶ ὄχι γύρω ἀπὸ φυλετικές, θρησκευτικὲς καὶ ἄλλες πολιτιστικὲς ταυτίσεις. Ἡ συγκολλητικὴ οὐσία ἐδῶ εἶναι, ὅπως τὸ εἶχε δεῖ ὁ Τοκβίλ, τὰ ἀπαραβίαστα ἀτομικὰ δικαιώματα. Ἡ κληροδοτημένη κοινωνικὴ ἀνισότητα, ποὺ βαραίνει τόσο καταλυτικὰ στὶς εὐρωπαϊκὲς κοινωνίες, ἐλαχιστοποιεῖται ἀπὸ τὶς εὐκαιρίες γιὰ ἀτομικὴ προαγωγὴ ἀλλὰ καὶ κοινωνικὴ προσφορὰ γιὰ ὅλους. Οἱ ὑπερβασίες τοῦ κτητικοῦ ἀτομισμοῦ, ποὺ κορυφώθηκαν στὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα, περιορίστηκαν ἀπὸ σύντονη πολιτικὴ δράση κατὰ τὴν «προοδευτικὴ περίοδο» τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ, ἀλλὰ ἰδίως κατὰ τὴν προεδρία τοῦ Φρανκλίνου Ροῦζβελτ τοῦ ὁποίου θαυμαστὴς εἶναι ὁ Θεοτοκᾶς. Ἡ στερεότητα τῶν ἀμερικανικῶν συνταγματικῶν θεσμῶν ἐγγυᾶται ἔτσι τὴν ἠθικὴ καὶ κοινωνικὴ συνοχὴ μιᾶς κοινωνίας ποὺ πριμοδοτεῖ τὴν προσωπικὴ αὐτεξουσιότητα. Τὴν ἀναπόφευκτη ροπὴ τῆς μαζικῆς κοινωνίας πρὸς τὸν ἐξισωτισμὸ πρὸς τὰ κάτω καὶ τὴν ὁμοιομορφία τῶν τρόπων καὶ ἰδεῶν ἀντισταθμίζει ἕνα σύστημα παιδείας ποὺ καλλιεργεῖ τὴν ἀριστεία καὶ τὴν κριτικὴ σκέψη. Ἀπὸ μιὰ τέτοια καλλιέργεια πηγάζει ἡ διάθεση τοῦ μέσου Ἀμερικανοῦ νὰ προσεγγίσει διερευνητικὰ καὶ αὐτοκριτικὰ τὰ ἀξιακὰ θεμέλια τῆς ζωῆς του ἀλλὰ καὶ νὰ κατανοήσει τοὺς ἄλλους λαούς, ἀπὸ τμήματα τῶν ὁποίων οὕτως ἢ ἄλλως ἀποτελεῖται. Ὅλα τὰ ἀνωτέρω σηματοδοτοῦν μελλοντικὲς τάσεις γιὰ τὴν γενικὴ ἀνθρωπότητα. Ὁ Θεοτοκᾶς δὲν εἶναι τυφλὸς ἀπέναντι στὶς μεγάλες κοινωνικὲς διαιρέσεις ποὺ ἐξακολουθοῦν νὰ ταλανίζουν τὴν Ἀμερική, μὲ πρῶτο τὸ πρόβλημα τῶν φυλετικῶν διακρίσεων. Ὑπογραμμίζει τὴν ἱστορικὴ σημασία τῆς ἀπόφασης τὸ 1954 τοῦ Ἀνωτάτου Δικαστηρίου ποὺ ἔκρινε ἀντισυνταγματικὸ τὸ δόγμα τοῦ «χωρισμοῦ» τῶν φυλετικῶν ὁμάδων (separate but equal) καὶ ὀρθῶς προβλέπει μιὰ νέα περίοδο ἀγώνων γιὰ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς ἰσότητας. Μέσα στὸ πλαίσιο τῆς λειψῆς ἐγχώριας δημοκρατίας ὁ Θεοτοκᾶς ἐπικαλεῖται τὸ ἀμερικανικὸ ὑπόδειγμα τοῦ στιβαροῦ συνταγματισμοῦ, τῆς ὑπεύθυνης ἀτομικότητας καὶ τῆς ἀξιοκρατικῆς παιδείας ὡς δείκτη πρὸς τὴν ἀναγέννηση καὶ τῆς νεοελληνικῆς πολιτικῆς κοινωνίας. Ἡ παραμονὴ στὴν Ἀμερικὴ προσέδωσε μιὰ οὐσιώδη πολιτικὴ διάσταση στὸν μεθοδολογικὸ φιλελευθερισμό του. 3. Ὁ Θεοτοκᾶς πέθανε τὸ 1966 μέσα στὴν δίνη τῶν Ἰουλιανῶν. Τὰ τελευταῖα πολιτικά του κείμενα ἦταν σχολιασμὸς τῆς ἐπικαιρότητας ἐκείνης.[31] Δὲν ἔχουν θεωρητικὸ βάθος, χρωματίζονται ὅμως ἀπὸ μιὰν ἀπογοήτευση, παραίτηση σχεδόν, ἀπὸ τὸ βάρος τῆς στιγμῆς. Διαισθάνεται τὸ τέλος του, ἢ καὶ τὸ τέλος τῆς δημοκρατίας; Ἐξωτερικὴ ἀφορμὴ ὁπωσδήποτε θὰ ἦταν καὶ οἱ ἰταμὲς ἐπιθέσεις ποὺ δέχθηκε (χωρὶς νὰ κατονομάζεται) ἀπὸ ἕνα λόγιο μὲ τὸν ὁποῖο τὸν συνέδεαν κοινὲς ἀπὸ παλιὰ ἀγωνίες, τὸν Κ. Τσάτσο. Ὁ τελευταῖος εἶχε ἀποκαλέσει τοὺς ἐπικριτὲς τότε τοῦ στέμματος «ἡμι-ηλίθιους» συνεργοὺς τοῦ κομμουνισμοῦ. Ὅμως ὁ Θεοτοκᾶς παραμένει ὑψηλόφρων καὶ στοχαστικὸς ἀπέναντι σὲ τέτοια ἀπροσδόκητη μικρότητα. Ἀλλὰ εἶναι τώρα ἕνας συγγραφέας στρατευμένος, ὁ πιὸ νηφάλιος ἀπολογητὴς τοῦ Κέντρου. Ἤδη ἀπὸ τοὺς Ἀσθενεῖς καὶ ὁδοιπόρους ἡ μελετημένη ἀπόσταση ἀνάμεσα στὸν συγγραφέα-παρατηρητὴ καὶ τὸ ἱστορικὸ συμβὰν ποὺ χαρακτηρίζει τὴν Ἀργὼ ἔχει ἐλαχιστοποιηθεῖ. Ἡ κοινωνικὴ πράξη ἐπιβάλλει τὴν ἀναγκαιότητά της καὶ τὸ συνειδητοποιημένο ὑποκείμενο ἀναλαμβάνει ἐν πλήρει συναισθήσει τὸν ζυγό της. Εἶναι μιὰ νέα μορφὴ ἐλευθερίας. Ἢ μᾶλλον ἡ ἀπόληξη ἐκείνης τῆς θετικῆς ἐλευθερίας γιὰ τὴν ὁποία μιλήσαμε πιὸ πάνω. Κάποιες στάσεις ὅμως ποὺ σφράγιζαν τὸ νεανικὸ ἔργο ἀναβλύζουν πάλι ἐδῶ. Στὴν Ἀργὼ ὁ Βενιζέλος περιγράφεται ὡς ἕνας καλλιτέχνης τῆς πολιτικῆς ποὺ εἶχε συλλάβει τὸν ἐσωτερικὸ ρυθμὸ τοῦ Ἕλληνα καὶ εἶχε ἀναπτύξει ἕνα «στὺλ» ποὺ ἔδενε ψυχικὰ τὸν ἡγέτη μὲ τοὺς πιστούς του. Τὸ 1966 ἐπαναλαμβάνει τὰ ἴδια γιὰ τὸν Γ. Παπανδρέου, τὸν πρῶτο πολιτικὸ μετὰ τὸν Βενιζέλο ποὺ ἀναρρίπιζε τὸ θυμικὸ τοῦ λαοῦ καὶ τὸν ἔκανε ἐκ νέου νὰ πιστεύει ὅτι τὸ κράτος εἶναι προστάτης καὶ ὄχι κυνηγός του.[32] Καὶ πάλι ἡ πολιτικὴ ἐλευθερία ὡς ξεχύλισμα ζωτικῶν ὁρμῶν. Αὐτὸ ποὺ μετράει εἶναι τὸ ἡγετικὸ χάρισμα, ὄχι ὁ ἄτεγκτος λόγος. Τὰ χρόνια ποὺ ἀκολούθησαν ἡ Ἑλλάδα ἔμελλε νὰ ὑποστεῖ τὴν «χαρισματικὴ ἐξουσία» ὡς τὶς ἔσχατες, καταστροφικὲς συνέπειές της. Ἂν εἶχε ζήσει ὁ Θεοτοκᾶς ἡ βαθιά του παιδεία, ἡ διαφωτιστική του μετριοπάθεια, ὁ ζῆλος τῆς συνειδησιακῆς αὐτονομίας καὶ στὸ τέλος ἡ ἐντιμότητά του θὰ τὸν εἶχε ἐμποδίσει πιστεύω νὰ παρασυρθεῖ ἀπὸ τὴν ἐπαίσχυντη κατωφέρειά της. [1] Νίκος Ἀλιβιζᾶτος, Πρόλογος στὸ Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Στοχασμοὶ καὶ Θέσεις: Πολιτικὰ Κείμενα 1925-1966, τόμ. Α΄, Ἑστία, Ἀθήνα 1996, σ. 49. [2] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Στοχασμοὶ καὶ Θέσεις: Πολιτικὰ Κείμενα 1925-1966, τόμ. Α΄ καὶ Β΄, Ἑστία, Ἀθήνα 1996. [3] Κ. Θ. Δημαρᾶς, Πρόλογος στὸ Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἐλεύθερο Πνεῦμα, Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1973, σ. ιστ΄. [4] Ralph Waldo Emerson, Essays, Charles Merrill, Νέα Ὑόρκη 1907, σ. 19-48. [5] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἐλεύθερο Πνεῦμα, Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1973, σ. 5-6. [6] Ὅ. π., σ. 9. [7] Ὅ. π., σ. 10. [8] Ὅ. π., σ. 13. [9] Ὅ. π., σ. 19. [10] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, "Ἐθνικὴ συνείδηση", στὸ Πνευματικὴ Πορεία, Ἑστία, Ἀθήνα χ.χ. (1975;), σ. 48-68, καὶ γιὰ τὸ παράθεμα σ. 50-51. [11] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἐμπρὸς στὸ κοινωνικὸ πρόβλημα, Πυρσός, Ἀθήνα 1932, σ. 39. [12] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἐλεύθερο Πνεῦμα, σ. 29. [13] Κ. Θ. Δημαρᾶς, Ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, Γνώση, Ἀθήνα 2000, σ. 617. [14] Νίκος Ἀλιβιζᾶτος, Πρόλογος στὸ Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Στοχασμοὶ καὶ Θέσεις, τόμ. Α΄, σ. 66. [15] Δημήτρης Τζιόβας, "Ἡ μυθιστορηματικὴ πορεία τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ. Ἄτομο, ἱστορία, μεταφυσική", Νέα Ἑστία, τχ. 1784, Ἀθήνα 2005. [16] Δημήτρης Τζιόβας, "Τὸ ἀτομικιστικὸ μανιφέστο τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ", Τὸ Βῆμα, 12 Δεκεμβρίου 1999. [17] "Στὸ κατώφλι τῶν νέων καιρῶν", στὸ Γιώργου Θεοτοκᾶ, Πνευματικὴ Πορεία, Ἑστία, Ἀθήνα χ.χ. (1975;), σ. 11-25. [18] Πασχάλης Κιτρομηλίδης, "Τὰ ὅρια τοῦ ἑλληνικοῦ φιλελευθερισμοῦ: τὸ παράδειγμα τοῦ Γ. Θεοτοκᾶ", Διαβάζω, τχ. 137/12.2.1986, σ. 39-40. Βλ. ἐπίσης Πασχάλης Κιτρομηλίδης, "Ἡ πολλαπλότητα τοῦ στοχασμοῦ τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ", Νέα Ἑστία, τχ. 1784, Ἀθήνα 2005, ὅπου τονίζεται ἡ «ἀντινομία» ἀνάμεσα στὸν Διαφωτισμὸ καὶ τὴν ὀρθοδοξία. [19] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἐμπρὸς στὸ κοινωνικὸ πρόβλημα, σ. 36-38. [20] Νίκος Ἀλιβιζᾶτος, Πρόλογος, στὸ Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Στοχασμοὶ καὶ Θέσεις, σ. 82-83. [21] Σταῦρος Ζουμπουλάκης, "Σημειώσεις γιὰ τὴ χριστιανικὴ στροφὴ τοῦ Θεοτοκᾶ", Νέα Ἑστία, τχ. 1784, Ἀθήνα 2005. Βλ. ἐπίσης Γιῶργος Θεοτοκᾶς, "’Επιστροφὴ στὶς πηγές", στὸ Πνευματικὴ Πορεία, σ. 120-137. Στὸ κείμενο αὐτὸ ὁ Θεοτοκᾶς ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ὀρθόδοξη ἐκκλησία, παρὰ τὰ πνευματικά της ἐλλείμματα, εἶναι ἀδιάσπαστα ταυτισμένη μὲ τὴν ἱστορικὴ μοίρα τοῦ ἑλληνισμοῦ. Καὶ καταλήγει μὲ μιὰ κατάφωρα ἀντιφιλελεύθερη θέση (σ. 134): «Γιὰ τοῦτο καὶ δὲν μπορεῖ νὰ νοηθεῖ στὴν Ἑλλάδα χωρισμὸς Ἐκκλησίας καὶ Πολιτείας οὔτε καὶ ὑπῆρξε ἐδῶ ποτὲ ἀντικληρικὸ πολιτικὸ κίνημα ὅπως συνέβη ἀλλοῦ». Στὸ ἴδιο κείμενο υἱοθετεῖται μιὰ «φιλελεύθερη» παραλλαγὴ τοῦ ἰδεολογήματος τοῦ ἑλληνοχριστιανισμοῦ: φιλελεύθερη διότι ἔχει ἐπίγνωση τῆς ἀντιφατικότητάς του καὶ τῶν «κρίσεων» ποὺ συντάραξαν τὸ ἑλληνόφωνο Βυζάντιο ἀπὸ τὴν ἐπιβίωση τῆς μνήμης τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ἀναφέρεται στὴν ἀναγεννητικὴ προσπάθεια τοῦ Πλήθωνος καὶ ἐπιδοκιμάζει τὴν προσέγγιση μὲ τὴν δυτικὴ Ἀναγέννηση. Στὸ δοκίμιο "Ἐθνικὴ συνείδηση" (βλ. υποσημείωση 10) ὁ Θεοτοκᾶς προσυπογράφει τὸ δόγμα τῆς «συνέχειας» τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἕως σήμερα. [22] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἐμπρὸς στὸ κοινωνικὸ πρόβλημα, σ. 27. [23] Ὅ. π., σ. 31. [24] Ὅ. π., σ. 24-26. [25] Ὅ. π., σ. 42. [26] Ὅ. π., σ. 44 κ.ἑ. [27] Ὅ. π., σ. 58-59. [28] Νίκος Ἀλιβιζᾶτος, Πρόλογος, στὸ Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Στοχασμοὶ καὶ Θέσεις, σ. 57. [29] Ὅ. π., σ. 65. [30] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Δοκίμιο γιὰ τὴν Ἀμερική, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1954. Γιὰ τὸ ἔργο αὐτὸ βλ. Βάσω Κιντῆ, "Γ. Θεοτοκᾶς, Δοκίμιο γιὰ τὴν Ἀμερική", Νέα Ἑστία, τχ. 1829, Ἰαν. 2010. [31] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἡ ἐθνικὴ κρίση, Θεμέλιο, Ἀθήνα 1966. Ἡ ἔκδοση τῆς συλλογῆς αὐτῆς ἄρθρων ποὺ δημοσιεύθηκαν στὸν καθημερινὸ Τύπο ἀπὸ τὸν ἐμβληματικὸ ἐκδοτικὸ οἶκο τῆς ἀριστερᾶς μαρτυρεῖ τὴν προσέγγιση τοῦ Θεοτοκᾶ μὲ τὸν πολιτικὸ αὐτὸ χῶρο ποὺ ἀναφέρει ὁ Ν. Ἀλιβιζᾶτος στὸν Πρόλογό του τῶν πολιτικῶν ἁπάντων (σ. 66). [32] Γιῶργος Θεοτοκᾶς, Ἡ ἐθνικὴ κρίση, σ. 14-15. Στὸν «μεσογειακό, συναισθηματικὸ λαό μας» αὐτοὶ οἱ πολιτικοὶ πρέπουν.

Διαβάζοντας τὸν Γ. Θεοτοκᾶ σήμερα

Σύνδεση