Η νέα έκδοση των Ποιημάτων του Σεφέρη

Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, νέα έκδοση, Αθήνα, Ίκαρος 2014, σελ. 503 Το ερώτημα αν χρειαζόταν μια πράγματι «νέα», ακριβέστερα «αναθεωρημένη», έκδοση του σεφερικού ποιητικού έργου δεν επιδέχεται αρνητική απάντηση. Κι αυτό κυρίως επειδή πέρασαν 42 χρόνια από το 1972, τότε που παγιώθηκε ως προς τη μορφή της η κατά σειρά όγδοη και τυποποιημένη πλέον έκδοση των σεφερικών ποιημάτων, με τη φιλολογική επιμέλεια του Γ.Π. Σαββίδη. Στη συνέχεια ακολούθησαν πολλές ανατυπώσεις εκείνης της «οριστικής» έκδοσης, –το 2012 ο αριθμός έφτασε στην εικοστή τρίτη έκδοση– όσες υπαγόρευσε η εμπορική ζήτηση, καθώς το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για τη σεφερική ποίηση παρέμεινε σταθερό. Σε πρόσφατο δημοσιογραφικό ρεπορτάζ[1] καταγράφεται ο αριθμός των 100.000 αντιτύπων της έκδοσης των Ποιημάτων από το 1972 μέχρι την εικοστή τρίτη έκδοση. Στη φιλολογική επιμέλεια του Σαββίδη βασίστηκε και η μετά τον θάνατο του Σεφέρη έκδοση του Τετραδίου Γυμνασμάτων, β΄ (1976), των παραλειπομένων του, ποιημάτων δηλαδή που, είτε μερικά από αυτά δημοσιεύτηκαν όσο ζούσε, είτε τα περισσότερα έμειναν ανέκδοτα, ο ίδιος δεν είχε περιλάβει στις ποιητικές συλλογές του, σκόπευε πάντως να συγκεντρώσει σε βιβλίο, αλλά για διάφορους λόγους, αντικειμενικούς και υποκειμενικούς, τελικά δεν έπραξε. Το Tετράδιο Γυμνασμάτων, β΄ είναι, λοιπόν, το αποτέλεσμα της ευσυνείδητης φιλολογικής εργασίας του Σαββίδη, ο οποίος, ακολουθώντας κατά το δυνατόν πιστά τα χνάρια των εκδοτικών προθέσεων του ποιητή, όπως μπορούσαν να ιχνηλατηθούν στα χειρόγραφά του, αποσκοπούσε να προσφέρει στον αναγνώστη ένα συμπλήρωμα του τόμου των Ποιημάτων, του επίσημου σώματος της σεφερικής ποίησης. Ο κύριος λόγος, λοιπόν, για τον οποίο η «νέα έκδοση» των Ποιημάτων του Σεφέρη χαρακτηρίζεται με τον φιλολογικά μάλλον αδόκιμο όρο «νέα» είναι επειδή στο βιβλίο συσσωματώνονται το «επίσημο» corpus της σεφερικής ποίησης, τα Ποιήματα, και το συμπληρωματικό ως προς αυτό, ανεπίσημο Τετράδιο γυμνασμάτων, β΄. Το εκδοτικό εγχείρημα της εν λόγω συσσωμάτωσης ανέλαβε ο ποιητής Δημήτρης Δασκαλόπουλος, δεινός βιβλιογράφος και φιλολογικός εκδότης (π.χ. της εξαίρετης ως προς την επιμέλειά της δίτομης αλληλογραφίας Σεφέρη-Κατσίμπαλη [2008]). Ο νέος επιμελητής κινήθηκε σταθερά ή και απαρέγκλιτα επάνω στη γραμμή των φιλολογικά επιμελημένων από τον Σαββίδη εκδόσεων. Το κείμενο όλων των ποιημάτων δεν άλλαξε βεβαίως στο παραμικρό. Η αισθητική διαφορά σε σχέση με τις παλαιότερες εκδόσεις έγκειται μόνο στην αντικατάσταση από τον εκδοτικό οίκο των ημίμαυρων με απλά στοιχεία. Ως προς τις λεγόμενες «Σημειώσεις» που συνοδεύουν τόσο τα Ποιήματα, όσο και το Τετράδιο γυμνασμάτων, β΄ (σύντομα επεξηγηματικά λεξιλογικά, ερμηνευτικά, πραγματολογικά και φιλολογικά σχόλια για σημεία των ποιημάτων ή το παρακειμενικό υλικό τους, όπως π.χ. οι επιγραφές), υπενθυμίζω ότι αυτές ξεκίνησαν να γράφονται από τον ίδιο τον Σεφέρη και στη συνέχεια εμπλουτίστηκαν και συμπληρώθηκαν από τον Σαββίδη. Στη «νέα έκδοση», λοιπόν, αναπαράγονται ουσιαστικά οι «Σημειώσεις» των παλαιότερων εκδόσεων, «με τις αναγκαίες προσθήκες, διαγραφές ή συντομεύσεις όπου συνέτρεχε λόγος» (σ. 417), όπως διαβάζουμε στο σύντομο και διακριτικό «Σημείωμα του επιμελητή» Δασκαλόπουλου. Πράγματι, από την αντιβολή των «Σημειώσεων» ανάμεσα στις δύο παλιές και τη «νέα έκδοση» διαπιστώνεται ότι σε λιγοστά σημεία ο Δασκαλόπουλος παρενέβη διορθωτικά ή προσθετικά, κυρίως εκεί όπου οι «Σημειώσεις» χρειαζόταν να εκσυγχρονιστούν σύμφωνα με τα σημερινά εκδοτικά δεδομένα. Π.χ. εύστοχη κρίνω την επιλογή του να αντικαταστήσει τις παλιές μεταφράσεις των αρχαίων παραθεμάτων από την Ιλιάδα και τον Οιδίποδα επί Κολωνώ με τις νεότερες μεταφράσεις του Δ.Ν. Μαρωνίτη. Κατά τα άλλα, οι διορθωτικές επεμβάσεις ή προσθήκες του Δασκαλόπουλου στις «Σημειώσεις» είναι ελάχιστες και έχουν κυρίως τεχνικό χαρακτήρα, ώστε να μην είναι απαραίτητο να περιγραφούν εδώ λεπτομερώς. Χρήσιμο είναι, τέλος, ως προς τις διαφορές από τις προηγούμενες εκδόσεις, το προστιθέμενο στη «νέα έκδοση» σημείωμα του Δασκαλόπουλου «Η εκδοτική προϊστορία» (σ. 478-479), όπου ο αναγνώστης πληροφορείται την εκδοτική προϊστορία της συγκεντρωτικής έκδοσης των Ποιημάτων του Σεφέρη από το 1940 μέχρι το 2012. Το κύριο όφελος για τον αναγνώστη από τη «νέα έκδοση» έγκειται στην ορθή διαπίστωση του Δασκαλόπουλου ότι «οι αναγνώστες του Σεφέρη, παλαιότεροι αλλά και νεότεροι, έχουν τώρα την ευκαιρία να επικοινωνήσουν με τη συσσωματωμένη κύρια ποιητική παραγωγή του και να συνεκτιμήσουν τις ποικίλες διακλαδώσεις του άλλοτε υπαινικτικού και άλλοτε απροσδόκητα παιγνιώδους χαρακτήρα της» («Σημείωμα του επιμελητή», σ. 418). Αλλά έχω την εντύπωση ότι ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος υπερεκτιμά τους αναγνώστες του Σεφέρη. Επειδή η παραπάνω ορθή διαπίστωση χρειαζόταν μεγαλύτερη επεξήγηση ως προς τη σύνθεση του Τετραδίου γυμνασμάτων, β΄, πιστεύω ότι στη «νέα έκδοση» θα ήταν χρήσιμο να συμπεριληφθεί και το «Σημείωμα του επιμελητή» Γ.Π. Σαββίδη στην παλιά έκδοση του Τετραδίου γυμνασμάτων, β΄ (1976, σ. 133-141) ή να γινόταν μια λεπτομερέστερη περιγραφή των κριτηρίων με τα οποία ο Σαββίδης επέλεξε τα ποιήματα που το απαρτίζουν. Αν γινόταν η συμπερίληψη του «Σημειώματος» του Σαββίδη ο ανειδοποίητος αναγνώστης της «νέας έκδοσης» θα είχε γνώση, εν συνόψει, των παρακάτω στοιχείων. Τα 75 ποιήματα (τα τέσσερα από αυτά είναι μεταφράσεις ποιημάτων) που περιέλαβε ο τόμος Tετράδιο Γυμνασμάτων, β΄ το 1976 κατατάχθηκαν από τον Σαββίδη σε πέντε ενότητες, οι οποίες σχηματίστηκαν με βασικό κριτήριο το διαφορετικό είδος ή τη διαφορετική προέλευση των ποιημάτων: «Από τις “Μέρες του 1945-1951”», «Τελευταία ποιήματα (1968-1971)», «Περιστατικά (1931-1971;)», «Καλλιγραφήματα (1941-1942)» και «Μεταφράσεις (1968-1970)». Ουσιαστικά στο βιβλίο εκείνο συγκεντρώθηκαν, σύμφωνα με τις επιλογές του Σαββίδη, που έγιναν στη βάση κυρίως του σωζόμενου κειμενικού υλικού (δύο τετράδια του Σεφέρη), τα περισσότερα σεφερικά ποιήματα που για διάφορους λόγους είτε έμειναν ανέκδοτα είτε μερικά δημοσιεύτηκαν αλλά δεν εντάχθηκαν στις κατά καιρούς ποιητικές συλλογές, κι επομένως έμειναν έξω και από τη συγκεντρωτική έκδοση των Ποιημάτων. Όπως το Tετράδιο Γυμνασμάτων, Α΄, η συλλογή που εξέδωσε ο ίδιος ο Σεφέρης το 1940, συγκεντρώνοντας διάφορα ποιήματά του της περιόδου 1928-1937, συγκροτήθηκε από κείμενα που δεν μπόρεσαν να βρουν τη θέση τους σε κάποιο άλλο βιβλίο ή που λειτούργησαν ως ασκήσεις γραφής προκειμένου να δοκιμαστούν μορφικά σχήματα και εκφραστικά μέσα, έτσι και το Tετράδιο Γυμνασμάτων, β΄ συγκροτήθηκε (από τον Σαββίδη) σύμφωνα με την ίδια λογική της συσσωμάτωσης σε ένα τόμο ποιημάτων-ασκήσεων που έμειναν άστεγα και είχαν επικαιρικό ή περιστασιακό χαρακτήρα, επομένως ποιημάτων που φαίνεται να διαβαθμίζονται ως υποδεέστερα σε σύγκριση με εκείνα του τόμου των Ποιημάτων. Από την άποψη αυτή πρόκειται, λοιπόν, για τα ποιήματα του «ανεπίσημου» Σεφέρη, έναντι των Ποιημάτων, που συγκροτούν την εικόνα του «επίσημου» Σεφέρη. Έτσι, ο αναγνώστης της «νέας έκδοσης» δεν πληροφορείται ότι το Τετράδιο Γυμνασμάτων, β΄ είναι μια συλλογή ποιημάτων ουσιαστικά σχηματισμένη από τον Σαββίδη, ενώ γίνεται αναδιάταξη της σειράς των ενοτήτων της έκδοσης του 1976 χωρίς σε κανένα σημείο της «νέας έκδοσης» να αιτιολογείται αυτή την επιλογή. Προφανώς η αναδιάταξη έγινε με κριτήριο τη χρονική σειρά των ενοτήτων από τα παλαιότερα προς τα νεότερα ποιήματα. Επίσης αφαιρέθηκαν από τις «Σημειώσεις» της «νέας έκδοσης» των ποιημάτων του Τετραδίου Γυμνασμάτων, β΄ όλες οι εκδοτικού χαρακτήρα πληροφορίες του Σαββίδη που ουσιαστικά αναφέρονταν στον τρόπο με τον οποίο εκείνος εργάστηκε για να καταρτίσει την έκδοση του 1976. Το σκεπτικό σύμφωνα με το οποίο ο Δασκαλόπουλος έκανε την εν λόγω αφαίρεση είναι το εξής: «Θεώρησα σκόπιμο, για μια χρηστική έκδοση, όπως η παρούσα, να μην επιβαρύνω τις Σημειώσεις με όλες τις λεπτομερείς πληροφορίες που παραθέτει ο Γ.Π. Σαββίδης σχετικά με την προέλευση και την τελική μορφή ορισμένων ποιημάτων του Tετραδίου Γυμνασμάτων, β΄, όπως αυτή προκύπτει από σημειώματα, χειρόγραφα ή τετράδια εργασίας του Σεφέρη. Ο φιλεύρευνος αναγνώστης, εξάλλου, μπορεί να συμβουλευτεί την ακόμη εν κυκλοφορία μεταθανάτια αυτή συλλογή του ποιητή» (σ. 418). Αλλά οι στόχοι μιας χρηστικής έκδοσης δεν θεωρώ ότι εξυπηρετούνται από την αφαίρεση ή την απουσία φιλολογικών πληροφοριών, αφαίρεση ή απουσία που εν προκειμένω επιφέρουν την εσφαλμένη εντύπωση του μη ειδικού αναγνώστη για το τι ακριβώς διαβάζει αναφορικά με αυτό που λέμε «εκδοτική βούληση» του ποιητή. Θα παραθέσω παρακάτω ορισμένες παρατηρήσεις μου για τα ποιήματα του Tετραδίου Γυμνασμάτων, β΄, περιλαμβανόμενες στο βιβλίο Ο Σεφέρης για νέους αναγνώστες, που επιμελήθηκα φιλολογικά με τον Τάκη Καγιαλή.[2] Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι τα 75 ποιήματα του Tετραδίου Γυμνασμάτων, β΄ αντιστοιχούν ποσοτικά σχεδόν στο ήμισυ των Ποιημάτων, ενώ η συνολική περίοδος γραφής τους, από το 1931 έως το 1971, καλύπτει το χρονικό φάσμα ολόκληρης της τεσσαρακονταετίας, που αρχή της είναι το έτος της πρώτης επίσημης ποιητικής εμφάνισης του Σεφέρη, το 1931, και τέλος της η χρονιά του θανάτου του, το 1971. Aκόμη όμως κι αν τα ποιήματα του Tετραδίου Γυμνασμάτων, β΄ κριθούν ως συμπλήρωμα του επίσημου σώματος της σεφερικής ποίησης, παραβλέποντας ότι ανάμεσά τους περιλαμβάνονται πολύ καλά ποιήματα, εφάμιλλα των καλύτερων σεφερικών ποιημάτων, στο σύνολό τους δεν παύουν να παρουσιάζουν ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία ή να αναδεικνύουν ιδιαίτερες όψεις της σεφερικής ποίησης. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μορφή των κειμένων του Tετραδίου Γυμνασμάτων, β΄. Γιατί αν στο σύνολο των επίσημων ποιημάτων του ο Σεφέρης χρησιμοποίησε κυρίως τον ελεύθερο στίχο και δευτερευόντως τον έμμετρο στίχο, η μορφολογική εικόνα του τόμου Tετράδιο γυμνασμάτων, β΄ προβάλλει μια αντεστραμμένη όψη: εδώ κυριαρχούν τα ποιήματα της λιγότερο ή περισσότερο έμμετρης μορφής. Όπως ο ίδιος ο ποιητής σχολίασε αρκετές φορές στο ημερολόγιό του η σύνθεση των περισσότερων από αυτά τα κείμενα ασκούσε μια συγγραφική τακτική, η οποία εμφανίζεται από τα πρώτα νεανικά του χρόνια. Πρόκειται για τακτική που συνιστά ένα σεφερικό ποιητικό κανόνα: ο καλός ποιητής του ελεύθερου στίχου πρέπει συχνά να ασκείται στο επίπονο αλλά και κατά βάθος ευχάριστο άθλημα της «στιχοποιίας», πρέπει να είναι κάτοχος της κατασκευαστικής δεξιότητας. Η δεξιότητα αυτή καλλιεργείται μέσω ασκήσεων κι ο καλύτερος στίβος άσκησης είναι οι έμμετροι στίχοι. Η χρήση του έμμετρου στίχου στα ποιήματα του Tετραδίου γυμνασμάτων, β΄ εντοπίζεται κυρίως σε εκείνα τα κείμενα που ο φιλολογικός επιμελητής τους, ο Γ.Π. Σαββίδης, χαρακτήρισε, μεταφέροντάς μας λόγια του ίδιου του Σεφέρη, εκείνα που «κάποιοι θα τα θεωρούσαν πάρεργα είτε ρετάλια» και «ιδιωτικά στιχουργήματα». Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη της σεφερικής ποίησης ότι η διαβάθμιση αυτών των ποικιλοτρόπως έμμετρων ποιημάτων σε μία κατώτερη κλίμακα, σε σύγκριση με τα κείμενα του τόμου Ποιήματα, δεν οφείλεται μόνο ή κυρίως στη μορφή τους, αλλά στο ποιητικό είδος τους, στο γεγονός δηλαδή ότι πρόκειται για τα ποιήματα του Σεφέρη που ανήκουν στα είδη της σάτιρας και της παρωδίας. Η χρήση, με άλλα λόγια, του έμμετρου στοιχείου από τον Σεφέρη, τόσο σε λιγοστά επίσημα, όσο και σε πολύ περισσότερα ιδιωτικά ποιήματά του, αποβλέπει στο στόχο της ειρωνείας. Η ειρωνική αυτή τάση εκφράζεται ανεμπόδιστα στα ιδιωτικά στιχουργήματα και ασκήσεις, ενώ εκδηλώνεται σποραδικά στο σώμα των επίσημων ποιημάτων, αλλά σκιάστηκε πίσω από την κυριαρχική εικόνα των σοβαρών ελευθερόστιχων κειμένων. Ανεμπόδιστος από τις προθέσεις του επίσημου έργου του, σε ανεπίσημα, ιδιωτικά ποιήματά του ο Σεφέρης είχε τη δυνατότητα να εκφράσει ένα μέρος της ιδιοσυγκρασίας του, το ειρωνικό. Στα σατιρικά ποιήματά του ο Σεφέρης λειτουργεί ως σατιρικός ποιητής, με άλλα λόγια επιτρέπει στον εαυτό του ένα βαθμό γλωσσικής τόλμης και άσκησης κοινωνικής κριτικής αρκετά μεγαλύτερο απ’ ό,τι στα “σοβαρά” ποιήματά του. Στις σεφερικές παρωδίες πάλι η έμμετρη μορφή λειτουργεί σε συνδυασμό με τη χρήση θεματικών, λεκτικών και γραμματικών δανείων από τα κείμενα που παρωδούνται. Έτσι ο Σεφέρης ανασημασιοδοτεί μορφολογικά ή θεματικά στοιχεία ώστε να διαλεχθεί είτε με συγκεκριμένους σημαντικούς προγενέστερούς του Έλληνες ή ξένους ποιητές, είτε γενικότερα με παλαιότερες λογοτεχνικές παραδόσεις ή τεχνοτροπίες. Η παράθεση των παραπάνω παρατηρήσεων από το βιβλίο Ο Σεφέρης για νέους αναγνώστες φανερώνει γιατί ο επιμελητής έπρεπε, κατά τη γνώμη μου, να διαχειριστεί διαφορετικά την έκδοση του Tετραδίου γυμνασμάτων, β΄, προκειμένου ο αναγνώστης να μπορέσει να αντιληφθεί, όπως και ο ίδιος επισημαίνει, τις «ποικίλες διακλαδώσεις του άλλοτε υπαινικτικού και άλλοτε απροσδόκητα παιγνιώδους χαρακτήρα» της σεφερικής ποίησης. Θα σχολιάσω, τέλος, ακροθιγώς το ερώτημα γιατί τα ποιήματα του Σεφέρη συνοδεύονται από «Σημειώσεις», που πράγματι είναι από απαραίτητες μέχρι χρήσιμες ακόμα και στο ειδικό κοινό, ενώ στη συγκεντρωτική έκδοση των Ποιημάτων ενός άλλου κορυφαίου ποιητή της γενιάς του 1930, του Οδυσσέα Ελύτη, δεν υπάρχει η παραμικρή «σημείωση». Δύο, μόνο, σύντομα σχόλια δύο πλευρών αυτού του σύνθετου ζητήματος. Το πρώτο είναι ότι στη χώρα μας τα μέλη του επιστημονικού κλάδου της νεοελληνικής φιλολογίας, συνεπαρμένα στην πλειονότητά τους τις τελευταίες δεκαετίες από –υποτίθεται– σοβαρότερα εγχειρήματα, όπως οι βαθυστόχαστες ερμηνείες και οι ετοιμοπαράδοτες θεωρητικές εφαρμογές, αντιμετώπισαν ως πάρεργο ή και με απαξίωση τις σχολιασμένες ή υπομνηματισμένες εκδόσεις παλαιότερων ποιητικών έργων αποδεδειγμένης μέσα στον χρόνο αξίας, επομένως έργων απευθυνόμενων στο μη ειδικό αναγνωστικό κοινό το οποίο χρειάζεται την υποβοήθηση των πάσης φύσεως «Σημειώσεων». Το δεύτερο σχόλιο αφορά την νομικά ακανθώδη πλευρά του ζητήματος, δηλαδή τους λεγόμενους «πνευματικούς κληρονόμους» και στη στάση που αυτοί έχουν ως προς τη διαχείριση δικαιωμάτων που απέκτησαν από αγαθή ή κακή τύχη για τους μεγάλους πεθαμένους ποιητές. Για να περιοριστώ στον Σεφέρη, αυτός ευτύχησε διττά, καθώς η πνευματική κληρονόμος του ήταν η σύζυγός του Μαρώ και ο φιλολογικός επιμελητής του ο Σαββίδης. Ο Δασκαλόπουλος έρχεται να συνεχίσει την κληρονομιά που άφησε στη σεφερική φιλολογία ο Σαββίδης. Σημ. ARB: Ένα ακόμη έργο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, η Βιβλιογραφία Γιώργου Σεφέρη, 1922-2014, ένας τόμος 700 σελίδων, θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο από το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη. [1] Όλγα Σελλά, «Πόσο πουλάνε οι ποιητές σήμερα; Στοιχεία από τους εκδοτικούς οίκους αποδεικνύουν ότι οι Έλληνες συνεχίζουν να διαβάζουν ποίηση», Η Καθημερινή, 10.2.2014, ένθετο «Βάλε ποίηση στη ζωή», σ. 4. [2] Ίκαρος, Αθήνα 2008, σ. 300-304.

Η νέα έκδοση των Ποιημάτων του Σεφέρη

Σύνδεση