Ο θεός-ιστορία: από την τραγωδία στην απάτη

Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Ο Σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 240 «Ο Χριστός είναι ο νέος άνθρωπος. Ο νέος άνθρωπος είναι ο σοβιετικός άνθρωπος. Αυτό σημαίνει ότι ο Χριστός είναι ο νέος σοβιετικός άνθρωπος.» Ιουστινιάν Μαρίνα (Ρουμάνος Πατριάρχης)[1] «Εμείς οι κομμουνιστές είμαστε άνθρωποι μιας ειδικής φτιαξιάς, είμαστε φτιαγμένοι από ένα ειδικό υλικό.» Ι. Στάλιν (επικήδειος στον Λένιν)[2] Να εντοπίσεις το «νήμα» μιας ιστορικής αλληλουχίας, όπως αυτής των αμοιβαίων καθορισμών μεταξύ παραγωγικών μέσων και σχέσεων παραγωγής, απαιτεί θαυμαστή ευρυμάθεια και οξύνοια. Να θεωρήσεις, όμως, ότι αυτό το νήμα συνιστά το νόημα της Ιστορίας δείχνει πως δεν μπόρεσες να αποδεσμευτείς από το συγκρουσιακό κλίμα της εποχής σου – κλίμα θυελλωδών τεχνικών αλλαγών, αβυσσαλέων ανισοτήτων και, εξ αυτών, προσδοκίας ενός διαφορετικού κόσμου. Να μετατραπείς, έτσι, από οξύνους ερευνητής σε βιβλικό προφήτη είναι σχεδόν μοιραίο· ιδίως εάν βρεθούν αρκετοί, ευεπίφοροι κι αυτοί λόγω κλίματος εποχής, να διαβάσουν τις διαπιστώσεις σου σαν προφητείες και τις εικασίες σου σαν φυσικούς νόμους. Αυτό, ακριβώς, συνέβη με τον Μαρξ, τους μαρξιστές και τον μαρξισμό. Έτσι κι αλλιώς, ο 19ος αιώνας ήταν αιώνας ιλιγγιωδών ανατροπών. Χιλιετίες βραδύτατων τελειοποιήσεων στην ιστιοπλοΐα ή στις οδικές μεταφορές, λόγου χάρη, ακυρώνονταν από την εμφάνιση ατμόπλοιων και τρένων· χιλιετίες αβέβαιης μετάδοσης μηνυμάτων, από τις φρυκτωρίες μέχρι το «πόνυ εξπρές», αίρονταν από τη λειτουργία του τηλέγραφου· χιλιετίες υπεροχής του αγροτικού ως προς τον αστικό πληθυσμό μεταβάλλονταν από τη χειμαρρώδη ανάπτυξη των πόλεων· και χιλιετίες δεσποτικών καθεστώτων είχαν ήδη αμφισβητηθεί, με την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση, πριν το τέλος του 18ου αιώνα. Μετά τον Δαρβίνο και την Καταγωγή των ειδών, το 1859, εκτός από τις ελέω θεού βασιλείες αμφισβητούνταν πλέον και ο ίδιος ο θεός, ενώ η δημοσίευση του Περιοδικού πίνακα των χημικών στοιχείων από τον Μεντελέγιεφ, το 1869, αποθέωνε την ευρηματική αξία των ταξινομήσεων. Νομίζω πως κάπου εκεί, μεταξύ αδιαμφισβήτητης επιστημονικής εγκυρότητας των βιολογικών μεταλλάξεων και των χημικών ταξινομήσεων, οι μαρξιστές ανήγαγαν τις διαγνώσεις και τις εικασίες του Μαρξ –για το «νήμα» από τη δουλοκτησία στον φεουδαλισμό, από εκεί στον καπιταλισμό κι από εκεί στον σοσιαλισμό– σε «νόημα» της Ιστορίας και σε σιδηρούς νόμους της, ταυτόσημους με τους νόμους της Φύσης. Πιστώνοντας, έτσι, τους κομμουνιστές με μιαν έφεση για απόλυτη κυριαρχία και την απαίτηση να αναμένουν στωικά οι «ταξικοί αντίπαλοι» την οικονομική, την πολιτική, την ηθική ή και τη βιολογική τους εξόντωση, ως σιδηρά φυσική νομοτέλεια. Το μόνο σιδηρούν που προέκυψε, βέβαια, ήταν το «σιδηρούν παραπέτασμα» και μια σειρά από γραφειοκρατικές δεσποτείες, ίδιες, εάν όχι χειρότερες, από τα πρωσικά και τσαρικά καθεστώτα τα οποία βδελυσσόταν ο Μαρξ. Το βιβλίο του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη πραγματεύεται ό,τι αθλιότερο προέκυψε από τις μεταστροφές των διαπιστώσεων του Μαρξ – τον σταλινισμό και την μέχρι τις μέρες μας αποδοχή του. Ξεκινώντας από την παρουσίαση δυο σπουδαίων διανοητών –του πολωνού Λέσεκ Κολακόφσκι και του λιθουανικής καταγωγής Τσέσλαβ Μίλος– οι οποίοι διερεύνησαν συστηματικά τις διαστροφικές αναγνώσεις του Μαρξ και την ανάδυση του σταλινισμού, καταπιάνεται στη συνέχεια με τον ίδιο τον σταλινισμό, για να κλείσει με τη στηλίτευση μιας μεταμοντέρνας εκδοχής του – την περίπτωση του Σλάβοϊ Ζίζεκ. Τα κεφάλαια του βιβλίου, όπως γνωρίζουν οι αναγνώστες της Athens Review of Books, είχαν δημοσιευτεί αυτόνομα σε διάφορα τεύχη της, ενώ τα τεύχη 15ο (Φεβρουαρίου 2011) και 17ο (Απριλίου 2011) ήταν αφιερωμένα στους Κολακόφσκι και Μίλος αντίστοιχα. Μέγα προσόν του βιβλίου, πέρα από τα κεφάλαια που εκθέτουν τις κρίσιμες παραμέτρους στην επικράτηση του σταλινισμού, είναι ότι συνοψίζει εξαιρετικά το έργο του Κολακόφσκι Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού, όσο και το σοφό βιβλίο του Μίλος Η αιχμάλωτη σκέψη, ενώ διατρέχει τα περισσότερα δημοσιεύματα του Ζίζεκ, αναδεικνύοντας τη σωρεία των ασυναρτησιών του. Κεντρικό ζήτημα παντού, είτε αντιμετωπίζεται επικριτικά είτε θετικά (όπως στον Ζίζεκ), είναι, θα έλεγα, ένα είδος επαναστατικής αδημονίας, σε αναζήτηση συντομότερου δρόμου για τον σοσιαλισμό. Κι αυτό, φυσικά, ξεκινά με τον Λένιν. Η δική του ανάγνωση του Μαρξ αντιμετώπισε την παγκόσμια αστική τάξη των αρχών του 20ού αιώνα σαν τους δεινοσαύρους στο μέσο της κρητιδικής περιόδου, όταν οι ατμοσφαιρικές μεταβολές καταδίκαζαν σε εξάλειψη το είδος τους. Τι πιο συνεπές λοιπόν, για έναν επαναστάτη, από το να βοηθήσει τη φύση να συντομεύει το έργο της; Εξαλείφοντας τους «δεινόσαυρους» της δικής του περιοχής, προσδοκούσε να αρχίσει από εκεί η νεογενής περίοδος, με τον αυστραλοπίθηκο και την έλευση του ανθρώπου. Η συγκυρία (με τη γενικευμένη δυσαρέσκεια προς το τσαρικό καθεστώς, στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου) και η σπάνις ντόπιας αστικής τάξης (με την καθηλωμένη στον φεουδαλισμό Ρωσία) διευκόλυναν εξαιρετικά το εγχείρημα. Οι λιγοστοί «δεινόσαυροι» εξαλείφθηκαν ως το 1919 και άνοιξε, πράγματι, η επικράτηση «αυστραλοπιθήκων» υπό λενινιστική ηγεσία. Μόνο που έλευση ανθρώπινου είδους δεν ακολούθησε· καθώς, αντίθετα με τη δαρβινική, η μαρξιστική θεωρία ανέμενε την απελευθέρωση του προλεταριάτου μετά από την πλήρη άνθηση της αστικής τάξης, σε χώρες με υψηλή βιομηχανική ανάπτυξη[3]. Εκείνοι οι οποίοι, στη Ρωσία, διάβαζαν το Κεφάλαιο και τις μπροσούρες του Μαρξ ή τα μυθιστορήματα του Χέρτζεν και του Τσερνιτσέφσκι, εκείνοι που οραματίζονταν δικαιότερη κοινωνία, με τις γυναίκες ισότιμες προς τους άντρες, ήταν οι αραιοί αστοί της. Αυτοί κινητοποιήθηκαν στην επανάσταση του Φεβρουαρίου, η οποία αναίρεσε τις εξουσίες του Τσάρου· όχι τα εκατομμύρια των βαλτωμένων στη δουλοπαροικία ή βυθισμένων στη δεισιδαιμονία αγροτών. Κι ό,τι κατόρθωσε ο Λένιν τον Οκτώβρη δεν ήταν ένα βήμα πέρα από τη Γαλλική Επανάσταση, με τους κομμουνιστές «ιακωβίνους στο πλευρό των επαναστατών» όπως δήλωνε, αλλά ένα τεράστιο άλμα προς τα πίσω – σε κάτι σαν την «grande jacquerie» του 1358 ή άλλες αγροτικές εξεγέρσεις του 14ου και 15ου αιώνα, οι οποίες εξαντλήθηκαν σε πανηγύρια λεηλασιών και αλληλοεξοντώσεις ηγετών. Ομοίως, μετά τον θάνατο του Λένιν, ο Στάλιν ανέλαβε τις εξοντώσεις ηγετών και τη μετατροπή του οράματος ελευθερίας σε στυγνή τυραννία. Στο πνεύμα των ιστορικών «νομοτελειών», θα έλεγα πως αυτό ήταν αναπόφευκτο. Με το να μετατρέψει το μυθιστόρημα του Νικολάι Τσερνιτσέφσκι Τι να κάνουμε;[4] σε οδηγό επαναστατικής δράσης, το 1901, ο Λένιν είχε ήδη θέσει τα θεμέλια της τυραννίας. Γράφοντας: «Βαδίζουμε σαν συμπαγής ομάδα σ’ έναν απόκρημνο και δύσκολο δρόμο, πιασμένοι γερά χέρι με χέρι. Είμαστε απ’ όλες τις μεριές κυκλωμένοι από εχθρούς… Ενωθήκαμε για να πολεμήσουμε, όχι για να πέσουμε στον γειτονικό βάλτο, που οι κάτοικοί του από την αρχή μάς κατέκριναν γιατί ξεχωρίσαμε σαν ιδιαίτερη ομάδα και διαλέξαμε το δρόμο του αγώνα αντί της συμφιλίωσης», εμφύτευε την οίηση στην όποια επαναστατική «εμπροσθοφυλακή»[5]. Όσοι διεξήγαν σκληρούς αγώνες κι αντιμετώπιζαν πανταχόθεν εχθρούς, σε πείσμα όλων των αντιδραστικών «κατοίκων των βάλτων», δικαιούνταν, μετά την νικηφόρο έκβαση, να απολαύσουν παντοδυναμία. Όσο πιο σκληροί οι αγώνες, μάλιστα, τόσο πιο εύλογα τυραννική η παντοδυναμία. Η βασιζόμενη στο χρήμα εξουσία, στον καπιταλισμό, επιτρέπει στον εαυτό της να δείχνεται ενίοτε ανεκτική, διαλλακτική, συμβιβαστική. Η κατακτημένη με αγώνες εξουσία, στον σοσιαλισμό, οφείλει να είναι αμείλικτη, ώστε να περιφρουρεί τις «κατακτήσεις του λαού» (ακόμη και σε βάρος του). Τα όσα έχουν υποστεί οι ηγέτες της, αξίως τους εντάσσουν σε «ιδιαίτερη ομάδα», ανώτερη από των νωθρών «κατοίκων του βάλτου». Και το ότι πολλοί τους έχουν αγωνιστεί με αυταπάρνηση και ανιδιοτέλεια, κινητοποιημένοι από αντίθεση στις αδικίες που έβλεπαν γύρω τους, δεν καθιστά την τυραννία στην οποία καταλήγει ο αγώνας τους λιγότερο ειδεχθή, εφόσον αυτή διώκει, εξορίζει κι εκτελεί εκατοντάδες φορές περισσότερους από όσους δίωκε, εξόριζε και εκτελούσε το προηγούμενο δεσποτικό καθεστώς. Την ειδεχθή κατάληξη κάποιοι τη διέκριναν από πάρα πολύ νωρίς, άλλοι τη συνειδητοποίησαν και την κατήγγειλαν λίγο αργότερα κι άλλοι υποχρεώθηκαν να τη ζήσουν για καιρό, μέχρι να βρεθούν σε θέση να την καταγγείλουν. Ανάμεσα στους πρώτους, στις δεκαετίες 1920-30, ο Μπέρτραντ Ράσελ και ο Αντρέ Ζιντ· ανάμεσα στους δεύτερους, στις δεκαετίες 1930-40, ο Άρθουρ Καίσλερ και ο Τζορτζ Όργουελ· κι ανάμεσα στους τελευταίους ο Τσέσλαβ Μίλος, με την Αιχμάλωτη Σκέψη το 1951, και ο Λέσεκ Κολακόφσκι, με Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού το 1976. Επιγραμματικά, θα έλεγα ότι το δοκίμιο του Μίλος πραγματεύεται την αντιστροφή, στον σταλινισμό, του καντιανού ιδεώδους της «διευρυμένης σκέψης». Το από τον αιώνα του Διαφωτισμού πρόταγμα να κατανοήσουν οι άνθρωποι τον κόσμο και τους εαυτούς τους, ώστε η ελεύθερη σκέψη του καθενός να αποτελέσει προϋπόθεση για την ελεύθερη σκέψη όλων, έγινε: «ελευθερία = η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας». Κι αφού η ιστορική αναγκαιότητα είναι μία, δεν επιτρέπεται σε κανένα να σκέπτεται διαφορετικά απ’ ό,τι πρέπει. Άνθρωποι με πολύ καλές προθέσεις βρέθηκαν, έτσι, παγιδευμένοι στην εξής αντίφαση: αφού ο σοσιαλισμός και το προλεταριακό κράτος προωθούν, νομοτελειακά, τη δικαιοσύνη και την ισότητα, το να εναντιωθούμε σε συνεχείς αδικίες και ανισότητες που βλέπουμε να διαπράττονται σημαίνει να εναντιωθούμε στην ιστορική εντελέχεια. Περίπου όπως η ομοιοπαθητική, η σταλινική διαλεκτική διεκδικούσε την υπέρβαση των αντιφάσεων με τη «λογική» ότι: όσο η οικοδόμηση του σοσιαλισμού πλησιάζει στον θρίαμβό της τόσο οξύνεται η ταξική πάλη, άρα για να «μαραθεί» η κρατική εξουσία πρέπει, προηγουμένως, να ενισχυθεί στο έπακρο. Κι όσο πιο ευτυχισμένοι γίνονται οι λαοί των σοσιαλιστικών χωρών, τόσο μεγαλύτερη βία πρέπει να τους ασκείται, ώστε να κατατροπώνονται οι αυξανόμενοι δόλιοι υπονομευτές. Αυτό το αβυσσαλέο χάσμα, ανάμεσα στην «πρόσοψη» της κοινωνίας και στις πραγματικές συνθήκες μέσα σ’ αυτήν, παρουσιάζει το τρίτομο έργο του Κολακόφσκι, δείχνοντας πώς ο μαρξισμός κερματίστηκε σε μαρξισμούς. Σε ρεύματα που δεν ήταν παρά ό,τι εννοούσε η κάθε εξουσία που τα επικαλούνταν, ώστε να μακροημερεύει. Όλως παραδόξως, η ορθολογική ερμηνεία του κόσμου έφτασε, έτσι, να απαιτεί τυφλή πίστη στα πορίσματά της. Με τα λόγια του Κολακόφσκι: «η αλήθεια έγινε ταυτόσημη με τον φορέα της αλήθειας, δηλαδή με το προλεταριάτο, που στην πράξη σήμαινε ότι το κόμμα έχει πάντα δίκαιο» (σ. 33-34). Γι’ αυτό: «η επίσημη σοβιετική φιλοσοφία δεν άφησε τίποτα άξιο αναφοράς κι η ιστορία της μπορεί να μελετηθεί μόνο σαν παράδειγμα υποβάθμισης της σκέψης» (σ. 37). Ήδη από την εμφάνιση των φιλοσόφων του Διαφωτισμού, με τον Λοκ ή τον Χιουμ και τους Εγκυκλοπαιδιστές της Γαλλίας έως τον Καντ, εμφανίστηκαν μαζί και οι ενάντιοί του, με τον Χάμμαν ή τον Χέρντερ και τους ρομαντικούς της Γερμανίας έως τον Ζοζέφ ντε Μαιστρ. Σύμφωνα με τους «αντιδιαφωτιστές»[6], ο ορθολογισμός οδηγεί στον υλισμό, στην ανόσια ιδέα ότι ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, στη θανάτωση των ενστίκτων της ζωτικής ορμής και στην καταστροφή των δεσμών βάσει των οποίων συγκροτούνται εθνικές κοινότητες. Η τερατώδης παρεξήγηση, στις μέρες μας, είναι ότι θεωρείται πως οι προσφιλείς στον Διαφωτισμό ιδέες «οικουμενικής βασιλείας της αλήθειας» και «φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου» γέννησαν τον φασισμό και κάθε λογής ολοκληρωτισμό. (Με κορυφαία, σε διάρκεια και απήχηση, τη δεσποτεία του σταλινισμού, που προβλήθηκε ως κορύφωση του επιστημονικού σοσιαλισμού, κι όσους την αμφισβητούν να θεωρούνται πάραυτα αντιδραστικοί ή αντιδημοκράτες[7]). Αλλά οι «φυλετικές υπεροχές» ή τα «χρήσιμα επαναστατικά ψεύδη» δεν έχουν σχέση με οικουμενικές αλήθειες και ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Γι’ αυτό και όποιες θεωρίες στήριξαν τον χιτλερικό ή τον σταλινικό ολοκληρωτισμό βασίζονταν, αποκλειστικά, στον ανορθολογισμό και σε σκοτεινές, μεσαιωνικές προλήψεις. «Στη σοσιαλιστική χώρα το ψέμα δεν είναι ψέμα», επεσήμαινε ο Κολακόφσκι, «αν σχετίζεται με τον ανώτατο στόχο (…) Η μπουρζουαζία εξαπατά τον λαό για να κυβερνήσει. Το σοσιαλιστικό κράτος, απ’ τη φύση του, δεν μπορεί να εξαπατήσει τον λαό, γιατί οι φαινομενικές απάτες υπηρετούν μελλοντικούς θριάμβους της αλήθειας, άρα δεν είναι απάτες» (σ. 39). Οι εκτοπισμοί και οι εκτελέσεις στη Σοβιετική Ένωση δεν έδειχναν, λοιπόν, παρά την οξυνόμενη αντίσταση των εκμεταλλευτών λίγο πριν την οριστική νίκη του κομμουνισμού. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι ένα κορυφαίο δείγμα σταλινικής στρέβλωσης της λογικής, αν και ο Κολακόφσκι αναλύει πολλά ανάλογα, όπως τον πρωτογονισμό της Θεωρίας του ιστορικού υλισμού του Μπουχάριν, όπου η εξάρτηση της τέχνης από την «υλική βάση» εξηγούνταν με το ότι χωρίς πιάνο δεν μπορείς να παίξεις πιάνο! Ακόμη, άλλοτε με συμπάθεια κι άλλοτε καυστικά, ο Κολακόφσκι εκθέτει και κρίνει τις διακριτικές αμφισβητήσεις της λενινιστικής θεωρίας από τον Γκέοργκ Λούκατς, στο διάσημο: Ιστορία και ταξική συνείδηση, τον διορατικό στο θέμα της ιδεολογικής ηγεμονίας μαρξισμό του Αντόνιο Γκράμσι ή τον μαρξισμό συγχρόνων του, όπως ο Χέρμπερτ Μαρκούζε κι ο Ερνστ Μπλοχ. Μαζί, βεβαίως, και όποιους φιλοσοβιετικούς διανοούμενους της Δύσης επιδοκίμασαν τις δίκες της Μόσχας, ως στάδιο στον δρόμο για την ενσάρκωση των ευγενέστερων επιθυμιών της ανθρωπότητας για δικαιοσύνη κι ευτυχία, όπως το ζεύγος Γουέμπ, ο Ρομέν Ρολάν και ο Ανρί Μπαρμπίς[8]. Κατά κάποιο τρόπο, τα επόμενα πέντε κεφάλαια του βιβλίου αποτελούν ένα είδος εξειδικευμένου συμπληρώματος της Αιχμάλωτης σκέψης και των Ρευμάτων, με τον Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη να εστιάζεται κυρίως στην πνευματική ατμόσφαιρα που έφερε και διατήρησε τη σταλινική εξουσία. Το κλίμα ενάντια στον τσαρικό δεσποτισμό παρουσιάζεται με αφετηρία τη μία και μόνο «επιστήμη» που πρέπει να ξέρει ο επαναστάτης –«την επιστήμη της καταστροφής»– σύμφωνα με την Κατήχηση του Σεργκέι Νετσάγεφ, το 1869, για να περάσει στη μεταγενέστερη (1875) παρότρυνση του Πετρ Τκάτσοφ –«ο επαναστάτης δεν προετοιμάζει αλλά αρχίζει την επανάσταση»– και την εφάμιλλη του Λένιν προς τους μπολσεβίκους – «ο δισταγμός στη δράση είναι ίσος με τον θάνατο». Μα όταν ήρθε η ρήξη, τον Φεβρουάριο του 1917, ο μη «δισταγμός στη δράση» προκάλεσε τον θάνατο της ίδιας της επανάστασης. Όσοι «δεν είχαν να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους» βρέθηκαν με αλυσίδες ακόμη πιο ασήκωτες. Η ιησουίτικη θέση που έφερε την εξουσία των σοβιέτ –εκείνη του σκοπού που αγιάζει τα μέσα– εδραίωσε και την «τυραννία ως υπόσχεση ευτυχίας». Τον Μάιο του 1924, ο ήδη αποδυναμωμένος από τις ραδιουργίες του Στάλιν Τρότσκι δήλωνε: «ο άνθρωπος μπορεί να έχει δίκαιο μόνο με το κόμμα και μέσω του κόμματος, αφού η ιστορία δεν δημιούργησε άλλο δρόμο για την πραγματοποίηση του δικαίου»! Με ποια εχέγγυα, μετά, αυτός ή οι Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ κ.ά. μπορούσαν να εναντιωθούν σε ό,τι θα υπηρετούσε την απόλυτη εξουσία του Στάλιν, αφού η θέλησή του ήταν η έκφανση του δικαίου; Εξάλλου, με νομομαθείς σαν τον Αντρέι Βισίνσκι[9] να θεωρούν ότι «ο τυπικός νόμος υποτάσσεται στο νόμο της επανάστασης, δηλαδή του κόμματος και τελικά του Στάλιν», δεν χρειαζόταν κανένα πρόσχημα στον Στάλιν για να εξοντώσει περισσότερους πιστούς της επαναστατικής αλλαγής απ’ όσους όλη μαζί η παγκόσμια αντίδραση. Έχοντας, την ίδια στιγμή, πλήθη από τους ανά τον κόσμο κομμουνιστές να τον επιδοκιμάζουν. Κλειδί στη θεοποίηση του ψεύδους, όπως δείχνει ο Χατζηπροδρομίδης, ήταν ο βολονταρισμός – η παράδοξη για υλιστές αντίληψη πως αν κλείσουν τα μάτια στις αδικίες που οι ίδιοι διαπράττουν, η κοινωνία δικαίου κι αλληλεγγύης θα προκύψει χάρη στη θέλησή τους να την οικοδομήσουν. Η ανάγκη να γεννηθεί το νέο μέσα από τη θανάτωση του παλιού απαιτούσε να «σκοτώσει» κάθε σοβιετικός πολίτης τα εντός του κατάλοιπα του παλιού, διεφθαρμένου κι εκμεταλλευτικού καθεστώτος, τα οποία ήταν διαρκώς έτοιμα να αναδυθούν. Κι αυτό σήμαινε πως ο καθένας, με εξαίρεση τον Στάλιν ασφαλώς, παρέμενε δυνάμει σαμποτέρ της σοσιαλιστικής προσπάθειας – άρα έκθετος, ανά πάσα στιγμή, σε μέτρα σωφρονισμού. Τι πιο αποτελεσματικό, άλλωστε, από το να εξοντώσεις ολόκληρο το άτομο, ώστε να απαλείψεις όσα κατάλοιπα παλιού καθεστώτος απομένουν εντός του; Καθώς όμως εκείνοι που δίκαζαν και καταδίκαζαν τους άλλους μπορεί επίσης να κατακρατούσαν εντός τους τέτοια «κατάλοιπα», θύτες και θύματα εναλλάσσονταν στην τραγωδία του σταλινισμού. Με τους πάντες να είναι πιθανό να βρεθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και τους πάντες, ταυτόχρονα, να είναι πράκτορες της αστυνομίας. «Η ενεργητική εκμηδένιση του κακού δεν σημαίνει ακόμη την εξάπλωση του καλού», σημείωνε ο Μπέρτραντ Ράσελ το 1920, επισκεπτόμενος τη Ρωσία του Λένιν, πολύ πριν την εδραίωση του σταλινισμού. Κι είναι πραγματικά άξιο απορίας πώς λαμπροί και καλοπροαίρετοι διανοούμενοι, από αφοσιωμένους σαν τον Μπρεχτ ή τον Καζαντζάκη[10] έως πιο επιφυλακτικούς σαν τον Σαρτρ ή τον Ε.Π. Τόμσον[11], πίστεψαν ότι μια μακρά περίοδος εκκαθαρίσεων και μίσους θα κατέληγε στην αγαλλίαση της αταξικής κοινωνίας. Επειδή ο καταραμένος καπιταλισμός δεν καθιστά άγγελο όποιον του αντιτίθεται ριζικά. Κι όσο η αριστερά εμμένει στη θέση του Στάλιν, πως «είναι αδύνατο να ξεμπερδέψουμε με τον καπιταλισμό αν δεν ξεμπερδέψουμε πρώτα με τη σοσιαλδημοκρατία μέσα στο εργατικό κίνημα», θεωρώντας τους σοσιαλδημοκράτες «σοσιαλφασίστες», τόσο η «επιστημονική» ανάλυση της ιστορίας θα ταυτίζεται με θρησκευτική πίστη κι ο σταλινισμός θα μένει αλώβητος. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης καταπιάνεται με τον «ριζοσπάστη-διασκεδαστή», όπως εύστοχα τον ονομάζει, Σλάβοϊ Ζίζεκ[12]. Κι εκείνο που κυρίως διακρίνει στις απόψεις του είναι μια απόλυτη εμπιστοσύνη στον βολονταρισμό. Κάτι που, όπως ο ίδιος ο Ζίζεκ ομολογεί, βασίζεται στην αιώνια ιδέα του κομμουνισμού και στις «τέσσερις θεμελιώδεις έννοιες οι οποίες λειτουργούν από τον Πλάτωνα και τις μεσαιωνικές χιλιαστικές εξεγέρσεις μέχρι τον ιακωβινισμό, τον λενινισμό και μαοϊσμό: αυστηρή εξισωτική δικαιοσύνη, σωφρονιστική τρομοκρατία, βολονταρισμός κι εμπιστοσύνη στον λαό»[13]. Το ωραίο, στον Ζίζεκ, είναι ότι συνδυάζει τον προσηλωμένο σταλινικό (αφού εγκωμιάζει τους κομμουνιστές που ακολουθούν την ορθή γραμμή του κόμματος) με τον αποχαλινωμένο μεταμοντερνιστή του anything goes! Και απόλυτη «εμπιστοσύνη στον λαό» και «τρομοκρατία» που θα τον σωφρονίζει. Και «εξισωτική δικαιοσύνη» και «βολονταρισμός» που θα την υπερβαίνει. Μετά δύο και πλέον αιώνες εξέλιξης των αστικών κοινωνιών, μετά την αναγνώριση της μοναδικότητας κάθε ατόμου και τον σεβασμό της ιδιαίτερης προσωπικότητάς του, πάλι πίσω στα αγελαία ένστικτα και στη μαζική βούληση την οποία αποκρυπτογραφούν οι χρησμοί διαφόρων Ζίζεκ. Χρησμοί που δεν έχει να τους κατανοήσει κανείς, από έννοια σε έννοια, μα να τους ενστερνιστεί μ’ έναν ανατρεπτικό οίστρο, ικανό να συμπαρατάξει εθνικιστές και ριζοσπάστες, θεούσες και κατ’ επίφαση άθεους, πλιατσικολόγους και ανιδιοτελείς, οι οποίοι ασπάζονται τα αποφθέγματα των Ζίζεκ με τον ίδιο τρόπο που θα ασπάζονταν τις προβλέψεις αστρολόγων. Η «εμπιστοσύνη στον λαό» συναντά, έτσι, τις εκκλήσεις του Χάιντεγκερ για τη μη «λήθη του είναι», που επέφερε ο Διαφωτισμός, κι αναγνώριση του αυθεντικού Είναι –του περίφημου Dasein– που στήριξε τις επιδόσεις του γερμανικού λαού σε ναζιστικές κτηνωδίες. Στα ίχνη του Χάιντεγκερ, ο Μισέλ Φουκώ εγκωμίασε επίσης τις κινητοποιήσεις που ανέτρεψαν τον Σάχη το 1978[14], παραβλέποντας ότι η γεμάτη με νεανικό πάθος κι αυταπάρνηση λαϊκή ορμή υπέθαλψε μια τυραννική θεοκρατία, μόλις έπεσε η κοσμική δεσποτεία. Άρα να εμπιστεύεσαι την αυθορμησία του λαού, έξω από θεσμικές διαβουλεύσεις, προσδοκώντας χειραφετήσεις με ολοκληρωτισμούς, είναι αφέλεια ή λαϊκισμός. Ωφελεί μόνον όποιον τίθεται επικεφαλής όσων φέρνει «η επιστήμη του επαναστάτη – η επιστήμη της καταστροφής». Η εμπιστοσύνη στον λαό, διακηρυσσόμενη με φλογερές ασυναρτησίες, προσβλέπει πάντα σε ανταμοιβή. Κι ο λαός, όπως δείχνουν αιώνες θρησκευτικών πίστεων, τείνει να εμπιστεύεται κάποιους τόσο περισσότερο όσο λιγότερο τους κατανοεί. Ο Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης είχε την υπομονή να ανασύρει ένα πλήθος ασυναρτησιών από τα έργα του Ζίζεκ, για να δείξει τον βαθύτατο σταλινισμό του. Και πώς να μην είναι λάτρης της σταλινικής «διαλεκτικής», η οποία απεδείκνυε την κατάκτηση της σοσιαλιστικής ευδαιμονίας με τεκμήριο την κορύφωση της μιζέριας, κάποιος που γράφει: «όταν το υποκείμενο λέει “ελευθερία”, στην πραγματικότητα εννοεί “ελευθερία του εμπορίου”, κι όταν λέει “οι Εβραίοι είναι η αιτία των δεινών μας” εννοεί “το μεγάλο κεφάλαιο είναι η αιτία των δεινών μας”. Άρα το ρητά καλό περιεχόμενο (ελευθερία) συγκαλύπτει το κακό (ταξικά προνόμια), ενώ το ρητά κακό (αντισημιτισμός) συγκαλύπτει το καλό (ταξική πάλη, μίσος στην εκμετάλλευση)»[15]. Αν ο Στάλιν είχε την ευκαιρία να διαβάσει αυτές τις αράδες, θα απένεμε στον Ζίζεκ το παράσημο Λένιν. Αντ’ αυτού, ο Ζίζεκ μπορεί να παρηγορηθεί με το ότι κέρδισε την εκτίμηση και τον θαυμασμό του Αλέξη Τσίπρα. Μεταξύ άλλων λόγων, υποθέτω, επειδή χαιρετίζει και την απολύτως αντιμαρξιστική θέση του Λένιν: «οι συνθήκες δεν είναι ώριμες για τον σοσιαλισμό, αλλά ας πάρουμε την εξουσία και μετά βλέπουμε» (σ. 220). Το ότι δύο στους τρεις αριστερούς, στη χώρα μας, εμφανίζονται από μετρίως έως ολοσχερώς σταλινικοί συνιστά, ίσως, μοιραίο τίμημα για το ότι ένας στους τρεις δεξιούς δεν διστάζει να ψηφίσει ναζιστές. Και το ακόμη πιο απελπιστικό είναι πως το 50% των υπολοίπων δείχνει πρόθυμο να ψηφίσει όποιον δηλώσει «λεφτά υπάρχουν». [1] Λ. Χατζηπροδρομίδης, Ο Σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, σ. 91. [2] Βλ. Σάκης Μουμτζής, Η κόκκινη βία, 1943-1946. Η μνήμη και η λήθη της αριστεράς, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 50. [3] Γι’ αυτό και ο Μαρξ, παρά τη ρητή στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο έφεση των κομμουνιστών να υποστηρίζουν κάθε επαναστάτη, ήταν ενάντιος σε επαναστάσεις που αποδυνάμωναν την οθωμανική αυτοκρατορία, όπως στην Ήπειρο το 1854, καθώς έτσι ενισχυόταν η τσαρική Ρωσία. (Βλ. Jonathan Sperber, Karl Marx: A Nineteenth-Century Life, Liveright, 2013, σ. 308). [4] Γραμμένο το 1863, με υπότιτλο: Οι καινούργιοι άνθρωποι (ελληνική μετάφραση: Ελένη Μπακοπούλου, Τόπος, Αθήνα 2013). [5] Μια εμπροσθοφυλακή που όσο «καθαρίζεται» από τον δεξιό οπορτουνισμό του οικονομισμού ή τον αριστερό της τρομοκρατίας, τόσο ανέρχεται αγωνιστικά. Πβ. Λένιν, Άπαντα, έκδοση Ινστιτούτου Κ.Κ. (Μπ.) της ΕΣΣΔ, τόμος 5. [6] Βλ. την εξαιρετική μελέτη του Zeev Sternhell, Ο αντι-Διαφωτισμός, μτφρ. Άννα Καρακατσούλη, επιμ. Α. Κιουπκιολής, Πόλις, 2009. [7] Θυμάμαι τον σημερινό διευθυντή του ραδιοσταθμού Στο Κόκκινο, ως παρουσιαστή πρωινής εκπομπής στη ΝΕΤ, να απορεί ειλικρινώς τη μέρα που ανακοινώθηκε η ίδρυση της ΔΗΜΑΡ: «Μα τι όνομα είναι αυτό; Υπάρχει αριστερά που δεν είναι δημοκρατική;». Προφανώς, για την αντίληψή του, τα Γκούλαγκ και οι εκτελέσεις αντιφρονούντων στη Σοβιετική Ένωση δεν ήταν παρά βήματα στην προώθηση της δημοκρατίας. [8] Με περιέργως απόντα τον Τζορτζ Μπέρναρντ Σω από αυτή την ομάδα των «χρησίμων ηλιθίων». [9] Ο διαβόητος εισαγγελέας των δικών της Μόσχας, μεταξύ 1936-38. [10] Ο οποίος υμνούσε την «άγια μορφή του Λένιν» (βλ. Ταξιδεύοντας: Ρουσία, εκδ. Ελένης Καζαντζάκη), όπως υμνούσε και τους μελανοχίτωνες του Μουσολίνι (στα γράμματά του στη Γαλάτεια, το 1925), θεωρώντας ότι: «Μπολσεβικισμός και Φασισμός είναι οι δύο σύχρονοι [sic] πόλοι που περιστρέφεται η Εβρώπη [sic]»! [11] Ο οποίος είχε απευθύνει μιαν «ανοιχτή επιστολή» στον Λέσεκ Κολακόφσκι, επικρίνοντας, σε φιλικό ύφος, την εναντίωση του τελευταίου στο σύνολο της σοβιετικής προσπάθειας, αποδεχόμενος μόνο «σφάλματα» του σταλινισμού. Βλ. E. P. Thompson, The Poverty of Theory & other essays, Merlin Press, Λονδίνο 1978, σ. 93-192. [12] Βλ. σχετικά και το άρθρο του Τζον Γκρέι “Τα βίαια οράματα του Σλάβοϊ Ζίζεκ”, ARB, τχ. 32, Σεπτ. 2012 [13] Αναφορά στο βιβλίο του Λ. Χατζηπροδρομίδη, σ. 225, και σ. 183 στο βιβλίο του Ζίζεκ Πρώτα σαν τραγωδία και μετά σαν φάρσα, μτφρ. Νεκτάριος Καλαϊτζής, Scripta, Αθήνα 2011. [14] Θαυμάζοντας την εκτός πολιτικών προγραμμάτων εξέγερση του πλήθους κι εκθειάζοντας το ότι τα κίνητρα και οι στόχοι της εξέγερσης υπερβαίνουν τη δυτική σκέψη! (Βλ. Michel Foucault, Dits et écrits 1954-1988, Gallimard, Παρίσι 1994, τόμ. III, σ. 701-4). [15] Βλ. Ζίζεκ, ό.π., σ. 103.

Ο θεός-ιστορία: από την τραγωδία στην απάτη

Σύνδεση