Δανιήλ Ιακώβ, κλασικός φιλόλογος (1947-2014)

Ξεφυλλίζοντας πρόσφατα στο διαδίκτυο βιβλιογραφία για τον Πλάτωνα, συνάντησα το όνομα του Δανιήλ Ιακώβ σε έναν κατάλογο Ελλήνων μελετητών της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Αυτή η διαπίστωση ήρθε να προστεθεί στο λήμμα για τον ίδιο που είναι καταχωρισμένο στο Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των εκδόσεων Πατάκης, και σκέφτηκα ότι τον Ιακώβ τον διεκδικούν πολλοί επιστημονικοί τομείς, ενώ ο ίδιος δηλώνει με χαρακτηριστική απλότητα κλασικός φιλόλογος. Άλλωστε οι Γνώμες του Δημοκρίτου, με εκτενή εισαγωγή, βιβλιογραφία και μετάφραση είναι το τελευταίο τυπωμένο βιβλίο του (Στιγμή, 2013). Όμως ο καιρός με επείγει πολλαπλώς, και σπεύδω σε μία συνοπτική περιγραφή των μονογραφιών και ορισμένων άρθρων του Δανιήλ Ιακώβ. Η διδακτορική διατριβή του (Η ενότητα του χρόνου στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Συμβολή στη διερεύνηση της τραγικής τεχνικής, 1982) πραγματεύεται το ζήτημα της ενότητας του χρόνου στις σωζόμενες τραγωδίες των τριών μεγάλων δραματουργών, ενώ περιστασιακά εξετάζονται και μερικές αποσπασματικά παραδεδομένες τραγωδίες, εφόσον προσφέρουν λαβές για το υπό εξέταση θέμα. Ο συγγραφέας έντονα επηρεασμένος από τις διδακτορικές διατριβές του αείμνηστου Νίκου Χουρμουζιάδη και του Όλιβερ Τάπλιν, επιχειρεί να εξετάσει το ερώτημα για την τήρηση της ενότητας του χρόνου υπό νέα προοπτική: συγκεκριμένα, ενδιαφέρεται να δείξει με ποια σκηνοθετικά τεχνάσματα ο ποιητής κατορθώνει να περιορίσει τη χρονική διάρκεια της πλοκής στο πλαίσιο μιας ημέρας. Πριν προχωρήσει στην καθαυτό πραγμάτευση, προτάσσει σε ισάριθμα κεφάλαια την απάντηση σε δύο ερωτήματα. Ως προς το πρώτο ερώτημα «τι εννοεί ο Αριστοτέλης στο πέμπτο κεφάλαιο της Ποιητικής του, όταν υποστηρίζει ότι ο τραγικός επιχειρεί να εκδιπλώσει την πλοκή του στο πλαίσιο μιας και μόνο ημέρας», διαπιστώνεται ότι ο Αριστοτέλης δεν προτείνει έναν απαράβατο και άκαμπτο κανόνα, αλλά εντοπίζει μια ισχυρή τάση της τραγωδίας στην τήρηση της ενότητας του χρόνου. Ο λόγος είναι ότι η τραγωδία παριστάνει μια μεταβολή στην ανθρώπινη τύχη, μεταβολή που γίνεται δραστικότερα αντιληπτή, αν συμβεί σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ η μεγάλη διάρκεια θα απέβαινε σε βάρος της έντασης και δεν θα εξασφάλιζε την απαραίτητη συναισθηματική μέθεξη του θεατή. Για τον λόγο αυτόν ο φιλόσοφος προκρίνει το δράμα κλειστής μορφής. Ως προς το δεύτερο ερώτημα «ποιες χρονικές ενδείξεις δηλώνουν το δεδομένο χρονικό πλαίσιο», διαπιστώνεται ότι στον Ευριπίδη πολλαπλασιάζονται οι χρονικές ενδείξεις, γεγονός που αποδίδεται στην τάση του ποιητή για ρεαλισμό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα προσφέρει η Μήδεια. Η ηρωίδα ζητά να της παραχωρηθεί πριν από την εξορία της η διορία μιας ημέρας, και το αίτημά της γίνεται δεκτό από τον βασιλιά της Κορίνθου, τον Κρέοντα: είναι η ημέρα κατά την οποία θα πραγματοποιηθούν η παιδοκτονία και η δολοφονία του Κρέοντα και της κόρης του. Στα υπόλοιπα κεφάλαια μελετώνται οι μετακινήσεις των προσώπων και η συμβολή τους στην οργάνωση του χρόνου, καθώς και ο ρόλος του Χορού. Στα 1994 τυπώνει στη Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου Κρήτης τους 12 Πυθιονίκους του Πινδάρου σε μετάφραση από τα κατάλοιπα του αείμνηστου Γιάννη Οικονομίδη, μετάφραση την οποία επιμελήθηκε ο Δανιήλ Ιακώβ πριν από την έκδοσή της, προσαρμόζοντάς την στην ερμηνεία και την βιβλιογραφία που χρησιμοποιούσε για κάθε ωδή. Η πενηντασέλιδη εισαγωγή του είναι πυκνή και μεστή. Πραγματεύεται θέματα όπως η βιογραφία του μεγάλου λυρικού, η γλώσσα και τα μέτρα του, τα μυθολογικά του παραδείγματα, η ποιητική και οι ιδέες του Πινδάρου, η επίδρασή του στη νεοελληνική και την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, οι μεταφράσεις του και η επισκόπηση των πινδαρικών σπουδών. Το κείμενο υιοθετεί την έκδοση των Snell-Maehler, και ακολουθεί ο κατά στίχον σχολιασμός, πριν από τον οποίο προτάσσεται μια σύντομη εισαγωγή αναφερόμενη στα γενικότερα ερμηνευτικά προβλήματα της κάθε ωδής. Τα σχόλια προσφέρουν επιγραμματικά πληροφορίες για γλωσσικά, κριτικά, γραμματικοσυντακτικά και μετρικά προβλήματα, ενσωματώνουν όπου είναι χρήσιμο τα σχόλια vetera, αξιοποιούν όλη την βιβλιογραφία και συμβάλλουν στην ορθή ερμηνεία των ωδών του Πινδάρου. Η βιβλιογραφία δεν αναφέρεται στενά στον Πίνδαρο, αλλά αντλείται και από άλλα πεδία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας προκειμένου να ερμηνευθούν χωρία ή θέματα των ωδών. Η ευστοχία των σχολίων του επιβεβαιώνεται από το συνηθισμένο στη φιλολογία φαινόμενο ότι ένα χρόνο αργότερα κυκλοφόρησε η συλλογική έκδοση των Πυθιονίκων υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Μπρούνο Τζεντίλι, τα σχόλια της οποίας συμπίπτουν εν πολλοίς με τα σχόλια της ελληνικής έκδοσης. Το 1998 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης το βιβλίο του Η ποιητική της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Τα δοκίμια που στεγάζονται στον τόμο επιχειρούν να απαντήσουν σε τρία συναφή ερωτήματα: (α) Ποια είναι η προέλευση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας; Αν αναλογιστούμε ότι η τραγωδία είναι, κατά τον ορισμό του Αριστοτέλη, μίμησις πράξεως, αναπαράσταση δηλαδή των πράξεων και των παθημάτων ηρώων που ανήκουν, κατά κανόνα, στο απώτερο μυθικό παρελθόν, καθώς και ότι για να γίνει αυτή η αναπαράσταση, είναι απαραίτητη η θεατρική ψευδαίσθηση, η είσοδος δηλαδή στον πλασματικό κόσμο και τα βιώματα των άλλων, τότε κατανοούμε ότι τα περιθώρια για μαρτυρίες εσωτερικής ποιητικής είναι περίπου ανύπαρκτα, αφού, σε αντίθετη περίπτωση, υπάρχει ο κίνδυνος να διασπαστεί η θεατρική ψευδαίσθηση. Το (β) ερώτημα είναι: Από πού αντλεί το θεατρικό είδος την αξιοπιστία και την εγκυρότητά του, αφού η σύνθεση της τραγωδίας δεν εξαρτάται από κάποια θεότητα; Κατά πρώτο, από την ισχύ της ίδιας της μυθολογικής παράδοσης, την οποία δεν αμφισβητεί ούτε ο νεωτερικός Ευριπίδης. Μία άλλη πηγή σύνδεσης του δράματος με την αλήθεια είναι η σχέση του με την πολιτική, κοινωνική και πνευματική πραγματικότητα της εποχής του ποιητή, σχέση, βέβαια, έμμεση και υπαινικτική, η οποία μπορεί να εντοπιστεί με τη βοήθεια κάποιων αναχρονισμών ή ορισμένων ιδεών που αφορούν σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά και πνευματικά ζητήματα. Με αυτόν τον τρόπο διεισδύουν στο δράμα, πλαγίως πλην σαφώς, η ιστορική πραγματικότητα, καθώς και οι επίκαιρες πνευματικές αναζητήσεις, π.χ. η συζήτηση για τη φύση της αλήθειας και του δικαίου στο πλαίσιο της σοφιστικής κίνησης. Το (γ) ερώτημα: Πώς επιδιώκει η αρχαία ελληνική τραγωδία να ασκήσει επίδραση πάνω στο κοινό της, ποια είναι η αποτελεσματικότητά της; Διεγείροντας τον ἔλεον και τον φόβον η τραγωδία γίνεται καλός αγωγός ανθρωπογνωσίας, που οδηγεί σε καλύτερη επικοινωνία και στενότερη αλληλεγγύη των ανθρώπων μεταξύ τους, αφού ο πόνος και η δυστυχία που παριστάνονται στο έργο αποδεικνύονται ειδοποιά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης και ενδέχεται να πλήξουν, με την ίδια ή παρεμφερή μορφή, και τον ίδιον τον θεατή. Τέλος, ο τόμος συμπληρώνεται με διακριτική παρουσίαση της αριστοτελικής θεωρίας της ποιήσεως, όπως αποτυπώνεται στην Ποιητική. Στόχος του βιβλίου είναι να διερευνήσει εκείνα τα χωρία των τριών μεγάλων δραματουργών που υπαινίσσονται απόψεις για την ποίηση, τους όρους της παραγωγής της και την αποτελεσματικότητά της. Με άλλα λόγια, ερευνητικό αντικείμενο είναι αυτό που θα αποκαλούσαμε εσωτερική ποιητική ή αυτοαναφορικότητα. Ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι ποιητολογικές αναφορές επιχωριάζουν στα λυρικά μέρη της τραγωδίας, και αυτό είναι εύλογο, γιατί το λυρικό είδος προσφέρεται σε αυτοαναφορικά σχόλια και επιπλέον δεν είναι φορέας της δράσης, η οποία θα ήταν άστοχο να στρέψει την προσοχή του θεατή σε θέματα διαφορετικά από την πλοκή. Δυο χρόνια αργότερα (το 2000) δημοσιεύεται από τις εκδόσεις Ζήτρος ένα τελείως διαφορετικό βιβλίο (Η αρχαιογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη), η συναγωγή των μελετημάτων του για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Κορμό του τόμου αποτελεί η μελέτη του για την αρχαιογνωσία του Ελύτη, που αρχικά είχε κυκλοφορήσει ως αυτόνομο καλαίσθητο τομίδιο από τις εκδόσεις Πολύτυπο το 1983. Το βιβλίο συγκεντρώνει τα κατά καιρούς δημοσιεύματά του, που, εκτός από τον Ελύτη, αφορούν την ποίηση του Σεφέρη, του Εγγονόπουλου σε σχέση με τον Καβάφη, του Κάλβου και του Σικελιανού. Κοινός παρονομαστής τους είναι η αρχαιογνωσία τους. Με τις σημειώσεις για την αρχαιογνωσία του Σεφέρη εντοπίζονται αρχαιοελληνικά χωρία που αξιοποιεί στο έργο του ο ποιητής, και προσφέρεται ένας ερμηνευτικός υπομνηματισμός στο ποίημα «Ανδρομέδα». Η μελέτη για την αρχαιογνωσία του Ελύτη δεν επιχειρεί να υποδείξει τη λειτουργία των αρχαιογνωστικών αναφορών σε συγκεκριμένα ποιήματά του, αλλά να καταγράψει χωρία από τα αρχαιοελληνικά κείμενα, στα οποία ο ποιητής έδειχνε ιδιαίτερη προτίμηση. Κοινό γνώρισμα δηλαδή των μελετημάτων του τόμου είναι η ανίχνευση των χωρίων από την αρχαία ελληνική λογοτεχνία στη νεότερη ποίησή μας, όχι τόσο για να καταδειχθεί η άρρηκτη λογοτεχνική συνέχεια (αυτό αποτελεί έναν δετερεύοντα και παραπληρωματικό στόχο) αλλά για να εντοπισθούν οι διακειμενικές σχέσεις και οι ιδιαίτερες προτιμήσεις που έχουν οι νεότεροι ποιητές στον διάλογό τους με την αρχαιότητα. O Ελύτης αντιμετωπίζει το σώμα της ελληνικής λογοτεχνίας από τον Όμηρο και εξής ως αρραγές και ενιαίο σύνολο. Οι αναφορές στα αρχαία κείμενα συνίστανται τις περισσότερες φορές σε μικρής έκτασης χωρία που ενοφθαλμίζονται στο ποίημα και υποτάσσονται στον ειρμό του. Έτσι δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο εντοπισμός ενός αρχαίου χωρίου προσφέρει ταυτόχρονα και το ερμηνευτικό κλειδί για την κατανόηση του ποιήματος, όπως συμβαίνει π.χ. με αρκετά ποιήματα του Σικελιανού. Το 2004 συγκέντρωσε και κυκλοφόρησε σε έναν καλαίσθητο τόμο από τις εκδόσεις Στιγμή τα μικρά του μελετήματα για την Ποιητική του Αριστοτέλη, Ζητήματα λογοτεχνικής θεωρίας στην Ποιητική του Αριστοτέλη. Στο πρώτο δοκίμιο παρουσιάζει συνοπτικά και μακροσκοπικά τα 26 κεφάλαια της Ποιητικῆς. Ωστόσο, δεν αποτελεί μία φαινομενολογική περιγραφή που παρακολουθεί τη σειρά των κεφαλαίων της εν λόγω πραγματείας, αλλά επιχειρεί να αναλύσει θεμελιώδεις έννοιες της Ποιητικῆς, όπως μίμηση, ενότητα, πιθανότητα και αναγκαιότητα, καθόλου και καθ᾽ ἕκαστον, αμαρτία, κάθαρση, και να αναδείξει τον βασικό της χαρακτήρα που έγκειται στην πρόσληψη και την αποτελεσματικότητα του λογοτεχνικού έργου, της τραγωδίας και του έπους εν προκειμένω, πάνω στον δέκτη. Η σημαντικότερη προσφορά της Ποιητικής έγκειται στο γεγονός ότι ο Αριστοτέλης αναγνώρισε την αυτονομία της λογοτεχνίας ως τέχνης με τους δικούς της κανόνες, η σημασία της οποίας οφείλεται στην αποτελεσματικότητά της, ακόμη και αν το θέμα της είναι εξ ολοκλήρου επινοημένο (1451b 19 κ.ε.), πράγμα που σε τελική ανάλυση σημαίνει ότι το πρόβλημα για τον φιλόσοφο δεν είναι ηθικής αλλά αισθητικής τάξεως, καθώς το βάρος πέφτει στην πρόκληση της οἰκείας ἡδονῆς και λιγότερο στα μέσα με τα οποία αυτή επιτυγχάνεται. Oι δύο εργασίες που ακολουθούν αλληλοσυμπληρώνονται. Η πρώτη αναδεικνύει το κριτήριο της πλασματικότητας και της αποτελεσματικότητας, που αντιστοιχούν στο επίπεδο της παραγωγής και της πρόσληψης, σε καίρια αναγνωριστικά χαρακτηριστικά της λογοτεχνίας (του πυρήνα δηλαδή της μίμησης). Ο Αριστοτέλης με το ένατο κεφάλαιο της Ποιητικῆς προτείνει δύο θεμελιώδεις έννοιες για τον καθορισμό της εσώτερης ουσίας της λογοτεχνίας: αφενός διευκρινίζει ότι η μίμησις πράξεως με την ενότητα που την διακρίνει δεν είναι δουλική αντιγραφή, ακόμη και όταν πρόκειται για δραματοποίηση ενός σύγχρονου ιστορικού γεγονότος, αλλά τεχνική κατασκευή με βάση συγκεκριμένους κανόνες – από αυτή την άποψη η ποίηση είναι υποχρεωτικά κάτι το πλασματικό. Αφετέρου η καλή ποίηση πρέπει να προκαλεί, όπως θα τονίσει αργότερα, την οἰκείαν ἡδονή. Επομένως πλασματικότητα και απόλαυση αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους, πάνω στους οποίους θα ανεγερθεί το ποιητικό οικοδόμημα. Ενώ στη δεύτερη, το ένατο κεφάλαιο της Ποιητικῆς αποδεικνύεται τμήμα της αριστοτελικής πραγματείας με αξονική σημασία, καθώς όχι μόνο προσδιορίζει τη φύση της λογοτεχνίας ως συνδυασμό πλασματικότητας και αποτελεσματικότητας, αλλά επιπλέον και το οντολογικό της status που ισορροπεί μεταξύ καθολικού και ατομικού, καθώς παρουσιάζει μια υπόθεση καθολικής εμβέλειας με τη βοήθεια και τους όρους μιας εξατομικευμένης ιστορίας. H τελευταία μελέτη εξετάζει την διακειμενική σχέση του Αριστοτέλη με τον Πίνδαρο. Συγκεκριμένα, προτείνεται να θεωρηθεί το περίφημο ποιητολογικό χωρίο από τον πρώτο Ολυμπιόνικο (28-34) αφορμή για κριτική συζήτηση στην Ποιητική. Πρόκειται για το θέμα ότι η ποίηση δεν διστάζει να ψεύδεται ασύστολα και να παραπλανά δολίως το κοινό της, επιτυγχάνοντας κάποτε να κάνει πιστευτό, υπό το κράτος της σαγηνευτικής επενέργειας που ασκεί η Χάρις, ακόμη και το απίθανο. Μολονότι ο Αριστοτέλης δεν συμμερίζεται την άποψη του μεγάλου λυρικού, ότι στόχος της ποίησης είναι η έκφραση της αλήθειας (αυτός είναι στόχος της επιστήμης), δανείζεται από τον Πίνδαρο την έννοια του ψεύδους, το οποίο όμως απενοχοποιεί, αφού δεν το συνδέει με τον δόλο και την πρόκληση βλάβης, καθώς και την έννοια του απίθανου, το οποίο η ποίηση διαθέτει τη δυνατότητα να καταστήσει πιστευτό. Προχωρώ τώρα στη σύντομη παρουσίαση του Opus magnum του Δανιήλ Ιακώβ, που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2012 από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης· ο λόγος για τη δίτομη σχολιασμένη έκδοση της Άλκηστης του Ευριπίδη. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει, μετά τον πρόλογο και τις ευχαριστίες, γενική εισαγωγή, τις αρχαίες υποθέσεις του έργου με μετάφρασή τους, το αρχαίο κείμενο με μετάφραση και έντεκα παραρτήματα. Στην εισαγωγή εξετάζεται η μυθική παράδοση εκτός του έργου του Ευριπίδη και περιέχονται ακόμη η δοκιμή ανάγνωσης του δράματος, η επιβίωση του θέματος στη λατινική και τη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, το ειδολογικό πρόβλημα, μια και η Άλκηστη κατείχε στην τετραλογία τη θέση του σατυρικού δράματος, η δομή του έργου και η παράδοση του κειμένου. Το αρχαίο κείμενο δεν συνοδεύεται από κριτικό υπόμνημα, μολονότι περιλαμβάνει μερικές διορθωτικές προτάσεις του συγγραφέα, αλλά στα σχόλια του δεύτερου τόμου παρατίθεται αναλυτική συζήτηση για τις διαφορετικές γραφές και τους παρέμβλητους ή μετατεθειμένους στίχους, καθώς και για άλλα κριτικά προβλήματα. Η μετάφραση αποδείχθηκε αρκετά σύνθετη διαδικασία, καθώς αφενός έπρεπε να λάβει υπόψη της την μεταφραστική προϊστορία του έργου και αφετέρου έπρεπε να αποδώσει τις αποχρώσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με τα δυσμετάφραστα επιφωνήματα και τα μόρια, τα οποία προσδίδουν στον λόγο ιδιάζουσα χροιά. Επίσης επιδιώχθηκε, όπου ήταν δυνατόν, να διατηρηθεί στον νεοελληνικό λόγο κάποιος ρυθμός, ώστε να αποδοθεί αποτελεσματικότερα το αρχαίο ποιητικό κείμενο, χωρίς όμως να παραβιαστεί το πρωτότυπο με περιττά εξωκειμενικά συμπληρώματα. Τα εννιά από τα έντεκα παραρτήματα ανατυπώνουν ήδη δημοσιευμένες μελέτες του συγγραφέα, οι οποίες αφορούν είτε ερμηνευτικά ζητήματα (έξι άρθρα) είτε προβλήματα κριτικής του κειμένου (δύο άρθρα) ή την επιβίωση του έργου στον Χόφμανσταλ. Ως προς την ερμηνεία διαπιστώνεται ότι αυτή αποκλίνει αισθητά από τις κρατούσες απόψεις των μελετητών του έργου, καθώς δεν υιοθετεί την ειρωνική προσέγγιση του δράματος αλλά την παραμυθική. Ο Ευριπίδης, με άλλα λόγια, δεν επιδίωξε τη σύνθεση ενός δράματος με πικρή ειρωνεία για έναν εγωκεντρικό σύζυγο που απαιτεί τη θυσία της γυναίκας του αλλά ένα παραμυθόδραμα με ευτυχή έκβαση, που σφραγίζεται από την απροσδόκητη αναβίωση της ηρωίδας. Η Άλκηστη είναι κλειστό έργο, και αποτελεί δραματοποίηση της υπέροχης ποιητικής ιδέας του χορικού από τον Ηρακλή (παρά το γεγονός ότι ο Ηρακλής είναι μεταγενέστερο έργο), ότι διακριτικό γνώρισμα των ενάρετων ανθρώπων θα έπρεπε να είναι η δυνατότητα να ζήσουν μία δεύτερη ζωή. Η ερμηνεία αυτή υποστηρίζεται τόσο από τη δοκιμή ανάγνωσης που περιέχεται στη γενική εισαγωγή όσο και από τα ερμηνευτικά παραρτήματα που προαναφέρθηκαν. Ο ποιητής δεν αφίσταται ουσιωδώς από το παραμυθικό υπόβαθρο, αλλά συνθέτει ένα παραμυθόδραμα με στοχαστικές προσαρμογές στις δικές του ανάγκες και αντιλήψεις περί φιλίας, υποστηρίζει στο λαμπρό Παράρτημα «Κάτοπτρα της Άλκηστης». Η ερμηνεία της Άλκηστης, αλλά και εν γένει οι εργασίες του Δ. Ιακώβ είναι κειμενοκεντρικές, προσαρμόζουν την θεωρία στο κείμενο, και όχι το αντίθετο, με πλήρη γνώση της βιβλιογραφίας (πληρέστερη δεν γίνεται), μέχρι θαυμασμού, και αφήνουν έντονα ίχνη στην ερμηνεία της αρχαίας λογοτεχνίας. Αν ο πρώτος τόμος με την ερμηνευτική του πρόταση και τη μετάφραση του έργου απευθύνεται, εκτός από τον κλασικό φιλόλογο, και στον ευρύτερα καλλιεργημένο αναγνώστη, ο δεύτερος τόμος με τα σχόλια έχει κυρίως υπόψη του τον ειδικό μελετητή, που, με αφετηριακό σημείο τα μνημονευόμενα στη σχολιασμένη έκδοση στοιχεία, επιθυμεί να συγκροτήσει την προσωπική του θέση και να προωθήσει τις δικές του αναζητήσεις. Στόχος των σχολίων είναι να προσφέρουν με τον οικονομικότερο τρόπο πληροφορίες για γλωσσικά, κριτικά, γραμματικοσυντακτικά και μετρικά προβλήματα, αλλά και να πραγματευθούν με τη δέουσα συντομία και τη σχετική βιβλιογραφική τεκμηρίωση πραγματολογικά, μυθολογικά, υφολογικά, σκηνοθετικά και θρησκειολογικά ζητήματα. Το δίτομο βιβλίο αποτελεί προϊόν δεκαετούς εντατικού μόχθου και είναι γραμμένο σε ανθηρό έλληνα λόγο, κάτι που το καθιστά, πέρα από την αναμφισβήτητη χρησιμότητά του, και ευπρόσδεκτο ανάγνωσμα. Είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει σημαντικό βοήθημα κατά την πανεπιστημιακή διδασκαλία, αλλά και θα προωθήσει ουσιαστικά την τραγική έρευνα τόσο στη χώρα μας όσο και διεθνώς. Τους ίδιους θεματικούς άξονες ακολουθεί ο μεγάλος (πάνω από 70) αριθμός των άρθρων του Δανιήλ Ιακώβ, ωστόσο ούτε όλα τα άρθρα εντάσσονται στους κύκλους των μονογραφιών, και πολλά, αν και εντάσσονται, δεν περιλαμβάνονται στις τυπωμένες μονογραφίες. Θα σχολιάσουμε μόνο τέσσερα από αυτά. Πρώτα, σχετικά με τον Πίνδαρο. Στον ένατο Πυθιόνικο ο Ιακώβ αφιέρωσε δύο άρθρα, το δεύτερο με θέμα: «Ο ένατος Πυθιόνικος του Πινδάρου και καλλιμάχεια ποιητική». Στους στ. 76-79 ο ποιητής θέλει να πει «αν τεχνουργήσεις μικρά θέματα στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ποιητικής σύνθεσης, αυτό είναι άκουσμα προορισμένο για τους καλλιεργημένους (τους λογίους) ακροατές». Ο Πίνδαρος, υποστηρίζει ο Δ. Ιακώβ, προλαμβάνει το ποιητικό πρόγραμμα του Καλλιμάχου με μία διαφορά: ενώ στον Καλλίμαχο τα λόγια θέματα αποτελούν αποκλειστικό αντικείμενο του ποιήματος και αποδεικνύονται αυτοσκοπός, ο Πίνδαρος συνιστά λελογισμένη χρήση και κάποια αναλογία του λόγιου προς το ευρύτερο και οικειότερο θέμα. Για τον Πίνδαρο μπορούμε να μιλούμε με όρους τέχνης, ενώ για τον Καλλίμαχο για κάτι τεχνητό αντί για τέχνη. Το σωστό μέτρο (καιρός), κατέχει τόσο στην περίπτωση της ευρύτερης όσο και της λόγιας ιστορίας, την κορυφή της ποιητικής σύνθεσης. Το χωρίο αποτελεί το θέμα της απότομης διακοπής (beak-off formula). Στον Πίνδαρο αναφέρεται και η επόμενη ανακοίνωση «Πόλεμος, ειρήνη και αθλητισμός στους επινίκους του Πινδάρου». Υποστηρίζει ότι ο αθλητισμός αποτελεί πολεμική σφήνα μέσα σε ειρηνικά συμφραζόμενα. Στον Πίνδαρο ο πόλεμος μπορεί να διακριθεί, τουλάχιστον με βάση τα δικά μας κριτήρια, σε μυθολογικό και ιστορικό, ή σε πόλεμο που παραπέμπει στο απώτερο παρελθόν και στη σύγχρονη με τον ποιητή εποχή. Η διάκριση αυτή δεν εκπλήσσει, καθώς ο λυρικός ποιητής δεν πραγματεύεται ένα αποκλειστικά παρελθοντικό γεγονός, όπως το έπος, αλλά προβάλλει την αθλητική νίκη του παρόντος στο μυθικό παρελθόν, προκειμένου να απαθανατίσει τον νικητή εξυψώνοντάς τον στη σφαίρα του μύθου ή των αλλοτινών ηρώων. [Ο Πίνδαρος χρησιμοποιεί, όποτε το χρειάζεται, τόσο το ομηρικό έπος, όσο και τον επικό κύκλο. Όμως δεν αφηγείται, ακολουθώντας τους νόμους του λογοτεχνικού είδους που καλλιεργεί, ολόκληρο τον πόλεμο, αλλά επιλέγει συγκεκριμένα επεισόδια στα οποία παραπέμπει με την αναγκαία υπαινικτικότητα.] Aν ο πόλεμος με την αγωνιστική του φύση αποτελεί το αναγκαίο μέσο σύγκρισης με τον αθλητισμό, ο ποιητής δεν παραλείπει την εξύμνηση της ειρήνης, που επίσης επιμερίζεται σε μυθολογική και ιστορική, γιατί αυτή προσφέρει το απαραίτητο πλαίσιο για την εκτέλεση της ωδής του και την οργάνωση αθλητικών αγώνων και άλλων εορταστικών εκδηλώσεων. Με τις Βάκχες του Ευριπίδη ασχολήθηκε σε τέσσερα άρθρα. Στο τελευταίο από αυτά, στον τόμο Παραχορήγημα (2010) προς τιμήν του καθηγητή Γρηγορίου Σηφάκη, ο Δανιήλ Ιακώβ ανιχνεύει θέματα των Βακχών σε προγενέστερες ακέραια σωζόμενες τραγωδίες του Ευριπίδη, ώστε τελικά να συγκροτηθεί ένα πρόπλασμα, μιας δραματικής γραμματικής, κάτι που αποτελεί το ζητούμενο συνεκτικό υπόβαθρο επί του οποίου εδράζεται το συνολικό του έργο. Η ενότητα του έργου του Ευριπίδη δεν έγκειται τόσο ή αποκλειστικά στο ιδεολογικό επίπεδο, όσο κυρίως στη χρήση μοτίβων και σκηνοθετικών λύσεων που διατρέχουν τη θεατρική παραγωγή του από την πρώιμη έως την όψιμη φάση της. Πράγματι είναι εντυπωσιακές οι αναλογίες των Βακχών προς τον Ιππόλυτο και τον Ηρακλή, ενώ κάθε άλλο παρά απουσιάζουν ομοιότητες και με άλλα δράματα, όπως η Μήδεια, η Εκάβη, η Ηλέκτρα, οι Τρωάδες, οι Φοίνισσες και ο Ορέστης. Το σημαντικότερο συναγόμενο όμως της τραγωδίας των Βακχών είναι η πρόταση ενός νέου μοντέλου «σοφού ανδρός», ο οποίος δεν επιδιώκει την εξασφάλιση οφέλους χάρη στη δύναμη της πειθούς, σύμφωνα με την πάγια πρακτική των σοφιστών της εποχής του Ευριπίδη, αλλά επιθυμεί να προσανατολίσει τη ζωή και τη δράση του με γνώμονα την ηθική, τη σωφροσύνη και γενικότερα τις αντιλήψεις που προσιδιάζουν στη θνητή φύση τους. Η τελευταία ανακοίνωση έχει θέμα από την Άλκηστη του Ευριπίδη, χωρίς να περιλαμβάνεται στο βιβλίο: «Ένας συμβολικός δεύτερος γάμος στην Οδύσσεια του Ομήρου και στην Άλκηστη του Ευριπίδη». Η ανακοίνωση έγινε στην Κέρκυρα το 2011 σε παγκόσμιο Συνέδριο με θέμα την Πρόσληψη του Ομήρου. Υποστηρίζει ότι η επανένωση του Άδμητου και της Άλκηστης στο τέλος της Άλκηστης του Ευριπίδη, που έχει χαρακτηριστεί ως συμβολικός δεύτερος γάμος, συνομιλεί δημιουργικά με την Οδύσσεια του Ομήρου, πράγμα όχι παράδοξο, αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο Ευριπίδης, όπως τόσοι άλλοι ποιητές, οφείλουν πολλά στον Όμηρο. Στην Άλκηστη συμβαίνουν τα τυπικά χαρακτηριστικά του νόστου: ο χωρισμός, ο αγώνας, η αναγνώριση και η επανένωση – θέματα τα οποία απαντούν αργότερα και στο ελληνιστικό μυθιστόρημα. Ο Ευριπίδης δηλαδή εκμεταλλεύτηκε την επανένωση του Οδυσσέα και της Πηνελόπης στην Οδύσσεια, η οποία παίζει έναν αρχετυπικό ρόλο σε παρόμοιες περιστάσεις. Αλλά αφενός η δεδομένη φαντασιακή προϊστορία του θεατρικού έργου, αφετέρου η εύκαμπτη δυναμική του θέματος του νόστου, συνέβαλαν στην σύνθεση αυτού του δράματος, το οποίο δείχνει πολλές διαφοροποιήσεις από το επικό του πρότυπο. Με την προηγούμενη αδρή παρουσίαση δεν διανοήθηκα, φυσικά, να αναλύσω ολόκληρο το επιστημονικό έργο του Δανιήλ Ιακώβ, αλλά απλώς να αναδείξω τους φιλολογικούς τομείς που καλλιέργησε με πανθομολογούμενη επιτυχία. Τα καίρια από τα πολλά, αιτιολογούν απολύτως την ομόφωνη απόφαση του Τμήματος Φιλολογίας να τον τιμήσει με την ύψιστη επιστημονική διάκριση, την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα. Κλείνοντας, απομένει να ευχηθώ από καρδιάς στον ίδιο και την οικογένειά του, που τον στηρίζει, υγεία και μακροημέρευση, ώστε να συνεχίσει απρόσκοπτα το πολύτιμο έργο του, που το έχει απόλυτη ανάγκη το ελληνικό Πανεπιστήμιο. Πόσο αναγνωρισμένη στην Ελλάδα και το εξωτερικό είναι η προσωπικότητα και η προσφορά του το δείχνει ένα σύντομο σχόλιο από τη συνεδρία μιας πρόσφατης διεθνούς επιστημονικής συνάντησης. Ο Βρετανός πρόεδρος του Συμβουλίου Διοίκησης του ΑΠΘ, παρουσιάζοντας τον Δανιήλ Ιακώβ ως ομιλητή, τον χαρακτήρισε ζωντανό θρύλο. Υποθέτω ότι όλοι μας θα προσυπογράφαμε ανεπιφύλακτα αυτόν τον εύστοχο χαρακτηρισμό. Σημ. ARB: Το κείμενο αυτό, επεξεργασμένο για την ARB, βασίζεται στην ομιλία του Ι. Περυσινάκη κατά την τελετή αναγόρευσης του Δανιήλ Ιακώβ σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στις 8 Απριλίου 2014. ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Ο Καθηγητής Δανιήλ Ιακώβ σπούδασε στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και απoφοίτησε με άριστα από την Κλασική Ειδίκευση του Τμήματος το 1972. Τον Απρίλιο του 1973 διορίστηκε βοηθός στην τρίτη τακτική Έδρα αρχαίας ελληνικής φιλολογίας που κατείχε ο αείμνηστος καθηγητής Στυλιανός Καψωμένος, ο πρώτος Πρόεδρος του νεοσύστατου Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Με εκπαιδευτική άδεια μετεκπαιδεύθηκε επί διετία (1974-76) ως υπότροφος της Γερμανικής Υπηρεσίας Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών στην Τυβίγγη της Γερμανίας κοντά στον διαπρεπή μελετητή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας Richard Kannicht, προετοιμάζοντας τη διδακτορική του διατριβή με θέμα την ενότητα του χρόνου στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Το 1982 υπέβαλε τη διδακτορική του διατριβή στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και την ίδια χρονιά εντάχθηκε, ύστερα από κρίση, στη βαθμίδα του λέκτορα. Τον Μάιο του 1992 εξελέγη καθηγητής. Το 1993 επισκέφθηκε, στο πλαίσιο μορφωτικών ανταλλαγών του ΑΠΘ με τις ΗΠΑ, το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Το έργο του αριθμεί έξι αυτοτελείς μονογραφίες, από τις οποίες δύο είναι σχολιασμένες εκδόσεις, περισσότερα από εβδομήντα άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά, πολυάριθμες βιβλιοκρισίες σε επιστημονικά περιοδικά και βιβλιοπαρουσιάσεις στις εφημερίδες Το Βήμα, Ελευθεροτυπία, Καθημερινή και στην Athens Review of Books. Έδωσε διαλέξεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έλαβε μέρος με ανακοινώσεις σε πανελλήνια και διεθνή συνέδρια. Πιστεύοντας ακράδαντα στη διδακτική λειτουργία των μεταφράσεων σημαντικών έργων της ξενόγλωσσης κλασικής φιλολογίας, μετέφρασε ή επιμελήθηκε πάνω από είκοσι τόμους, είτε αυτόνομα είτε σε συνεργασία με τον συνάδελφό του και τώρα ακαδημαϊκό Αντώνη Ρεγκάκο. Περιορίζομαι να μνημονεύσω για ειδικούς λόγους μόνο το πασίγνωστο βιβλίο του Bruno Snell Η ανακάλυψη του πνεύματος και την ογκώδη γραμματολογία του Franco Montanari, που καλύπτει δεκατέσσερις αιώνες ελληνικής λογοτεχνίας, τα μνημειώδη Υπομνήματα της Ἰλιάδας από το πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, και το Σύγχρονο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (2013). Διετέλεσε συγκλητικός, πρόεδρος του Τμήματος Φιλολογίας, διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών, ενώ συμμετείχε στο Διοικητικό Συμβούλιο του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών - Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Κατά τη μακρόχρονη πανεπιστημιακή του θητεία έλαβε μέρος σε πάμπολλες εισηγητικές επιτροπές για την εκλογή ή την εξέλιξη μελών Δ.Ε.Π., και μάλιστα όχι μόνο στο δικό του Τμήμα αλλά και σε άλλα πανεπιστημιακά Τμήματα της χώρας από την Κομοτηνή έως το Ρέθυμνο και από την Κέρκυρα έως τη Ρόδο. Και πολλές φορές στα Ιωάννινα. Τέλος, επόπτευσε ως κύριος εισηγητής ή ως μέλος συμβουλευτικών και εξεταστικών επιτροπών διδακτορικές διατριβές και διπλωματικές μεταπτυχιακές εργασίες. Το έργο του βραβεύθηκε δύο φορές από την Ακαδημία Αθηνών (2000, 2012). Τα κύρια επιστημονικά ενδιαφέροντα του Δανιήλ Ιακώβ ήταν η αρχαία ελληνική τραγωδία, ο Ευριπίδης, ο Πίνδαρος, η Ποιητική του Αριστοτέλη και η πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Έχει δημοσιεύσει πλήθος άρθρων σε διεθνή ελληνικά και ξένα περιοδικά και έξι μονογραφίες για την τραγωδία, τον Ευριπίδη και την Άλκηστη, την Ποιητική του Αριστοτέλη, τον Πίνδαρο, τον Ελύτη. Έχει μεταφράσει στην ελληνική μεγάλο αριθμό βιβλίων σημαντικών για την αρχαία ελληνική φιλολογία, και έχει εποπτεύσει πλήθος άλλων μεταφράσεων. Έχει λάβει μέρος σε πολλά διεθνή συνέδρια, και έχει κάνει πολλές κριτικές και πλήθος βιβλιοπαρουσιάσεων. Έχει συγγράψει εισηγήσεις όσες κανένας άλλος καθηγητής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας και έχει εποπτεύσει πολλές διδακτορικές διατριβές. ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ — Η ενότητα του χρόνου στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Συμβολή στη διερεύνηση της τραγικής τεχνικής (ΑΠΘ, δ.δ. 1982) — Πινδάρου Πυθιόνικοι (Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1994) — Η ποιητική της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (ΜΙΕΤ, Αθήνα 1998, βραβείο Ακαδημίας Αθηνών) — H αρχαιογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη και άλλες νεοελληνικές δοκιμές (Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000) — Ζητήματα λογοτεχνικής θεωρίας στην Ποιητική του Αριστοτέλη (Στιγμή, Αθήνα 2004) — Ευριπίδης Ἄλκηστη. Ερμηνευτική έκδοση, τόμ. Α-B (ΜΙΕΤ, Αθήνα 2012, βραβείο Ακαδημίας Αθηνών) ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΔΑΝΙΗΛ ΙΑΚΩΒ ΣΤΗΝ ATHENS REVIEW OF BOOKS — “Πανδέκτης ομηρικών μελετών”, ARB, τχ. 33, Οκτώβριος 2012 — “Οι διαλογισμοί του Κάφκα”, ARB, τχ. 30, Ιούνιος 2012 — “Ο Θουκυδίδης ξαναμεταφράζεται”, ARB, τχ. 28, Απρίλιος 2012 — “Ένα αξεπέραστο έργο για το αρχαίο θέατρο”, ARB, τχ. 27, Μάρτιος 2012 — “Μανόλης Τριανταφυλλίδης. Ο δάσκαλος, ο επιστήμονας, ο αγωνιστής”, ARB, τχ. 26, Φεβρουάριος 2012

Δανιήλ Ιακώβ, κλασικός φιλόλογος (1947-2014)

Σύνδεση