Κυβισμός και arte povera

Δημήτρης Φύσσας, O κηπουρός κι ο καιροσκόπος, Εστία, Αθήνα 2014, σελ. 256 Αιρετικό περιεχόμενο-ανορθόδοξη δομήΗ εμφανής απόκλιση του τελευταίου έργου του Δημήτρη Φύσσα από τους παραδοσιακούς κανόνες της μυθοπλασίας μάς υποχρεώνει να το διαβάσουμε και να το προσεγγίσουμε χρησιμοποιώντας εργαλεία και έννοιες δανεισμένες από άλλες τέχνες, τις οποίες ο ιδιάζων τρόπος γραφής του υπαινίσσεται εμμέσως πλην σαφώς. Εξηγούμαι πάραυτα: η απόκλιση δεν οφείλεται μόνο στο αιρετικό του περιεχόμενο, δηλαδή τους δυο Αθηναίους που «διασχίζουν τα τρομερά κατοχικά έτη» αφοσιωμένοι στη μελέτη ειρηνικών φαινομένων, όπως η καλλιέργεια της αττικής γης και το κλίμα της, αλλά στην ανορθόδοξη συγκρότηση και απεικόνισή του. Το μυθιστόρημα του Φύσσα είναι μια διαρκής εναλλαγή των δυο βασικών όρων της αφηγηματολογίας: της περιγραφής και της αφήγησης, μιας πολύεδρης διάσπαρτης περιγραφής και μιας πολυφωνικής, πολυεπίπεδης αφήγησης. Η στοιχειώδης συμβαντολογική ροή, την οποία συνιστούν οι πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις, οι σημειώσεις των δυο κεντρικών ηρώων, οι τριτοπρόσωπες σκηνές, τα μικρά μονόπρακτα και άλλα αφηγηματικά τεχνάσματα, διακόπτεται διαρκώς από περιγραφικά εμβόλιμα, κάθε είδους και μορφής, τα οποία εγκιβωτίζουν μέσα στη μυθοπλασία μια απειρότητα αληθινών ή αληθοφανών πληροφοριών, λειτουργώντας ως θύλακοι μιας αντικειμενικής πραγματικότητας, χρησιμεύοντας είτε ως αντηχείο είτε ως πολλαπλασιαστές της. Οι σπείρες του πραγματικού συμπλέκονται έτσι αέναα με τις σπείρες του φανταστικού ακολουθώντας ένα μπορχεσιανό πρότυπο. Λογοτεχνία και καλές τέχνες Η πρώτη από τις τέχνες που θα μπορούσε να δανείσει τα εργαλεία της για την προσέγγιση αυτού του αποσπασματικού εκ πρώτης όψεως μυθιστορήματος είναι ο κινηματογράφος, στον οποίο άλλωστε ο ίδιος ο συγγραφέας παραπέμπει εμφανώς, επιβεβαιώνοντάς τη σχέση αυτή και με την άμεση αναφορά στον Θόδωρο Αγγελόπουλο. Ο αναγνώστης βρίσκεται αντιμέτωπος με μια εκ πρώτης όψεως σεναριακή γραφή, πέφτει συχνά πάνω σε πλάνα και οδηγίες λήψης τους, ωστόσο μια τέτοια ανάγνωση θα ήταν εύκολη και απλουστευμένη και η γραφή του Φύσσα δεν επιδέχεται εύκολες ετικέτες ούτε απλουστεύσεις. Πέραν των όποιων κινηματογραφικών πλάνων, το μυθιστόρημα παραπέμπει κυρίως στις εικαστικές τέχνες, είναι μαζί γκραβούρα και μουσαμάς, πορτρέτο και τοιχογραφία, σχέδιο και ψηφιδωτό, μονοχρωμία και πολυχρωμία και κυρίως ένα κειμενικό παλίμψηστο που παραπέμπει στον κυβισμό ως προς τη δομή και στην arte povera ως προς τα δομικά του στοιχεία. Στον κυβισμό διότι η πολυφωνική δομή του ισοδυναμεί με την «προβολή όλων των σημείων του αντικειμένου [...] με τέτοιο τρόπο ώστε το πραγματικό αντικείμενο να παρουσιάζεται ταυτόχρονα από διάφορες οπτικές γωνίες, να μην υπάρχει ένα ενιαίο σημείο θέασης». Πράγμα το οποίο συνεπάγεται στο κειμενικό ισοδύναμο: «σπάσιμο της κλειστότητας, της ψευδαίσθησης που είχε πετύχει η κεντρική προοπτική, ταυτόχρονο τονισμό της περιεκτικότητας της κάθε φόρμας και απώλεια της βεβαιότητας του συνεχούς, εκτεινόμενου στο βάθος χώρου.»[1] Αν σύμφωνα με τον καθιερωμένο ορισμό: «η arte povera διαλέγεται με τον θεατή μέσα από θραύσματα υλικών, εννοιών, λέξεων, καθώς και μέσα από έναν νομαδισμό, που επιτρέπει την αποφυγή της συνοχής και την συνεχή μετατόπιση από τον πίνακα καβαλέτου στην τοιχογραφία ή στην κατασκευή στο χώρο», αν επιζητεί «να αποκαταστήσει μια άμεση επαφή με τα φυσικά υλικά, όπως πηλό, κάρβουνο, πέτρα, γυαλί, υφάσματα, φυτά, ζώα και να ευνοήσει την ανταλλαγή μεταξύ αντίθετων πόλων ενέργειας»[2], στην περίπτωση του Φύσσα έχουμε να κάνουμε με την κειμενική εφαρμογή των ίδιων κανόνων. Βρισκόμαστε μπροστά σε στοιχεία πολλαπλά και μάλιστα αριθμημένα, θραύσματα μιας πραγματικότητας, που υποδιαιρείται χρονικά σε 5 ετήσια κεφάλαια, μιας πραγματικότητας, αθηναϊκής, πολεμικής, κατοχικής, με τις χωροχρονικές της συντεταγμένες απολύτως καθορισμένες, την οποία βιώνουν και κοινωνούν στον αναγνώστη 13 μυθιστορηματικά πρόσωπα, ενώ ο συγγραφέας δεν διστάζει να παρέμβει για να σχολιάσει από έναν άλλο χρόνο, σημερινό, τον χρόνο της συγγραφής του βιβλίου. Τα πρόσωπα δεν έχουν ιδιαίτερα εξατομικευμένη μορφή, αναφέρονται με φειδώ κάποια εξωτερικά τους χαρακτηριστικά, χωρίς ωστόσο να είναι σχηματικά και ακόμη λιγότερο προσχηματικά. Είναι ασφαλώς προϊόντα –θα προτιμούσα τον όρο «κοινωνικές συνειδήσεις»– της εποχής τους, έχουν όμως όνομα και συναισθήματα, επιθυμίες, αγωνίες, ανησυχίες, διλήμματα, επιλογές και δράσεις ξεχωριστές, εντέλει ατομική συνείδηση, και αν η Ιστορία είναι πανταχού παρούσα συμπαρασύροντας στον ρου της ζωές και πεπρωμένα, η ιστορία του καθενός είναι διακριτή και μοναδική: ο Αστεριάδης και τα μέλη της οικογένειάς του, ο νεαρός γιος με τον κλονισμένο ψυχικό κόσμο, εγκλωβισμένος για πάντα στις στοές του Ιστίμπεη, η έφηβη κόρη που κοιτάζει τα τρένα να περνούν, η σύζυγός του Ευγενία που βιώνει τη διάλυση του γάμου της, ο Χωματάς και η αφοσιωμένη σύντροφός του Γιάννα, ο Γερμανός αιχμάλωτος Καρλ, κ.λπ. Ο Χωρικός του Παρισιού και οι χωρικοί της Αθήνας Ασφαλώς η θραυσματοποίηση της αφήγησης και η χρήση τεκμηρίων δεν είναι κάτι καινούργιο – θα μπορούσε να αναφέρει κανείς αρκετά παραδείγματα του είδους. Αν μακρινός πρόδρομος –ομολογημένος άλλωστε από τον ίδιο τον συγγραφέα, που του αφιερώνει το βιβλίο– μπορεί να θεωρηθεί ο Θανάσης Βαλτινός με τα Στοιχεία της δεκαετίας του ’60, ο Κηπουρός κι ο καιροσκόπος έχουν έναν άλλο μακρινό συγγενή, αλλοεθνή αυτή τη φορά, με τον οποίο τους συνδέει η ίδια αγάπη για την πόλη που τους έλαχε: τον Χωρικό του Παρισιού του Λουί Αραγκόν. Είναι γνωστή η σχέση του Φύσσα με την Αθήνα, στην πραγματική ζωή, αλλά και στη ζωή της τέχνης. Του οφείλουμε την καταπληκτική έρευνα για τους κινηματογράφους της Αθήνας Τα σινεμά της Αθήνας 1896-2013. Ιστορίες του αστικού τοπίου, αλλά και την ποιητική συλλογή Οι αστικοί χώροι είναι ποίηση από μόνοι τους. Ποιήματα 1972-2008. Κεντρικές μορφές του μυθιστορήματος δυο Αθηναίοι: ο γεωπόνος-κηπουρός Αντώνης Αστεριάδης και ο μετεωρολόγος-καιροσκόπος Χάρης Χωματάς –διπλό το κλείσιμο ματιού του συγγραφέα για τον Α.Α. που ασχολείται με τα χώματα και τον Χ.Χ. που ασχολείται με τ’ αστέρια–, οι οποίοι προτάσσουν τον ορθολογισμό της επιστήμης, την αντικειμενικότητα των περιγραφών και την ακρίβεια των αριθμών ενάντια στα πάθη των ζοφερών εκείνων καιρών, των οποίων διαισθάνονται την κορύφωση: «53. Αμφιθυμία μου απέναντι στα βουνά: κάποια συζητήσιμη ελευθερία για τους αντάρτες και πολύ αίμα για τους χωριάτες και τους αντίπαλους αντάρτες. (Με εξαίρεση τα λουκάνικα το αίμα είναι υγρό άνευ εμπορικής αξίας). Πάντα έτσι ήταν το ελληνικό βουνό, τόπος άνομος κι άγραφος. Η πόλη είναι το σπίτι και το βουνό είναι η αυλή της πόλης. Το σφαγείο παραμένει ακόμη στην αυλή, μακάρι να μην έρθει κοντύτερα.» Τους διακατέχει ένα άλλο πάθος, κοινό, αστικό, η ορθολογική διαχείριση της καλλιέργειας των λαχανόκηπων και των κλιματολογικών συνθηκών προκειμένου το άστυ να γίνει πράγματι κλεινόν, και οι Αθηναίοι επαρκέστεροι και ευτυχέστεροι. Χωρικοί λοιπόν της Αθήνας, συλλέγουν ακατάπαυστα στοιχεία, ο ένας για τους λαχανόκηπους και τις καλλιέργειες, ο άλλος για το κλίμα, τις θερμοκρασίες και τις βροχοπτώσεις, προκειμένου να καταθέσουν την επιστημονική τους συμβολή. Αποσπάσματα από τα εν προόδω βιβλία τους διαβάζουμε, εγκιβωτισμένα κι αυτά, στο σώμα του μυθιστορήματος. Διπλό παιχνίδι, γιατί τα βιβλία αυτά υπήρξαν πραγματικά, ανήκουν στον Νικόλαο Κανάση και τον Βασίλειο Α. Σακαλή, πρόσωπα υπαρκτά που ενέπνευσαν στον Φύσσα τους κεντρικούς του ήρωες. Αν ο Λουί Αραγκόν στον Χωρικό του Παρισιού εικονογραφεί το μυθιστόρημά του με πάσης φύσεως αστικές επιγραφές και αναφορές, ο Φύσσας συνθέτει το δικό του παραθέτοντας αθηναϊκούς πίνακες κάθε είδους: βροχοπτώσεων, θερμοκρασιών, αρδευτικών τιμών, καλλιεργήσιμων εκτάσεων, φρεάτων, κατοίκων ανά περιοχή, επαγγελματιών κ.λπ.· ποικίλες ταξινομήσεις·πτηνών και φυτών· κατάλογο παροιμιών· διάφορες αγγελίες· και τις δοσμένες με πλαίσιο ή χωρίς πλαίσιο διαταγές του Γερμανικού Φρουραρχείου, του υπουργού των Εσωτερικών ή του στρατιωτικού διοικητή της Ελλάδας. Αυτά τα τεκμήρια, πέρα από το πνεύμα εποχής που μεταφέρουν στον αναγνώστη, είναι από μόνα τους κείμενα αυτόνομα, ενίοτε διασκεδαστικά, που διαβάζονται με ενδιαφέρον από τους λάτρεις ανώφελων πληροφοριών, τους «ερευνητές ασήμαντων πραγμάτων» μιας ξεχασμένης ιστορίας. Ο μετεωρολογικός κλωβός με το πολύμετρο του Λάμπρεχτ στον Εθνικό Κήπο, του οποίου η καθημερινή επίσκεψη από τον Χωματά μοιάζει με λατρευτικό τελετουργικό, συνιστά την κιθάρα ή το μπουκάλι ενός κυβιστικού πίνακα καθώς είναι πανταχού παρόν όχι μόνο στη μυθοπλασία, αλλά αποτυπώνεται και φωτογραφικά ως η κεντρική φιγούρα αυτού του κυβιστικού μυθιστορήματος. Οδηγίες προς αναγνώστες Στο επίμετρό του, ο Φύσσας μάς ανοίγει με περισσή ειλικρίνεια το εργαστήρι του. Σπάνια συγγραφέας εμφανίζεται τόσο εξομολογητικός, αποκαλύπτοντας πρόσωπα και πράγματα, διαχωρίζοντας πηγές και επινοήσεις, ή μήπως έτσι δηλώνει απροκάλυπτα την αποστασιοποίησή του από την ίδια του την τέχνη, αποδομώντας την; Η τέχνη του είναι μια τέχνη ιδιόμορφη και απαιτητική, τέχνη του ερανισμού, της λεπτομέρειας, της επανάληψης, της εμμονής, της λιτότητας, κυρίως όμως τέχνη της συγκόλλησης και της αριστοτεχνικής διαχείρισης ενός τόσο πλούσιου και ετερόκλητου υλικού όπου τίποτα δεν είναι περιττό, τίποτα δεν προεξέχει, τίποτα δεν λείπει, όλα έχουν τη θέση τους στο αστικό τοπίο της Αθήνας που είναι ο κύριος πρωταγωνιστής, το χωνευτήρι αυτό του απίστευτου όγκου πληροφοριών και στοιχείων. Αν στην arte povera «καλείται ο θεατής να επαναπροσδιορίσει την στάση του απέναντι στο έργο τέχνης ενεργοποιώντας μνήμες και εκμεταλλευόμενος συνειρμούς [...] συμμέτοχος στη διαμαρτυρία ενάντια στην τυποποίηση [...], συλλαμβάνοντας το νόημα του φευγαλέου και του ευμετάβλητου», εδώ ο αναγνώστης καλείται επίσης να επαναπροσδιορίσει τη στάση του απέναντι στο μυθιστόρημα, αποδεχόμενος την πρόσκληση για ενεργή συμμετοχή, χρησιμοποιώντας το βιβλίο του Φύσσα ως πρωτογενές υλικό για ένα δικό του μυθιστόρημα, που καλείται να αναγνώσει και να ανασυνθέσει με προσωπική του ευθύνη, με ένα τρόπο λιγότερο ή περισσότερο παραδοσιακό ή ακόμη και πιο εκκεντρικό. Κάποιες παραινέσεις για πιθανές αναγνωστικές διαδρομές δίνονται από τον συγγραφέα στις «χρήσιμες προμνήσεις» του. ΥΓ. Αξιοσημείωτη η γλωσσική απόλαυση που προσφέρει η ανάγνωση αυτού του μυθιστορήματος. Γλώσσα πεποιημένη αλλά και πηγαία, κράμα καθαρεύουσας και κοινής, γλώσσα ενός δεξιοτέχνη της ελληνικής, με απόψεις και εμμονές, που επιμένει στον μοναδικά δικό του ευρηματικό και εξόχως αρμονικό τίτλο Ο κηπουρός κι ο καιροσκόπος, αντιμετωπίζοντας με προσήλωση και εμμονή την ελάχιστη λεπτομέρεια. [1] http://goo.gl/UEVfLp [2] http://goo.gl/HoYi7x

Σύνδεση