Ασημένια πανσέληνος

Ασημάκης Πανσέληνος, Τότε που ζούσαμε, Μεταίχμιο, Αθήνα 2014 [1974], σελ. 528 Με το βιβλίο του Ασημάκη Πανσέληνου Τότε που ζούσαμε πραγματοποιεί κανείς μια διπλή βουτιά στον χρόνο. Το διάβασα ή μάλλον το ξαναδιάβασα ύστερα από σχεδόν σαράντα χρόνια και μ’ έφερε πάλι κοντά στον παλιό Κέδρο της Νανάς, στο στενό σαν διάδρομο μαγαζί της Πανεπιστημίου 44, αλλά και σε κάποιες λίγες βραδιές στην Κηφισιά, στο σπίτι των Πανσέληνων, τη δεκαετία του ’70. Το ίδιο το βιβλίο ωστόσο σε σπρώχνει ακόμα βαθύτερα στον χρόνο. Στα παιδικά, στα εφηβικά χρόνια του συγγραφέα στο νησί του, τη Μυτιλήνη, κι ακόμα στη μετέπειτα προπολεμική και μεταπολεμική Αθήνα. Μα και ο τίτλος του έχει διπλή σημασία: το τότε δείχνει το παρελθόν, το ζούσαμε μπορεί και να σημαίνει ότι παλιά ο κόσμος ζούσε πραγματικά. Το πρώτο μέρος είναι ένα δοξαστικό της Μυτιλήνης, νησί που ύμνησαν ο Μυριβήλης, ο Βενέζης και ο Κόντογλου, όμως ο καθένας τους με τον δικό του τρόπο. Στον Ασημάκη παρελαύνει ένας στρατός από φυσιογνωμίες μικρές και μεγάλες. Ανάμεσά τους και ο Ψυχάρης, τον οποίο ο συγγραφέας αποκαλεί «Δάσκαλο», έναν «σοφό που όμως αγαπά τας γυναίκας», κατά τη φρασεολογία του Ιωάννη Ολυμπίου, γυμνασιάρχη του Ασημάκη. «Αθάνατη Μυτιλήνη», γράφει ο Πανσέληνος, «μονάχα εσύ, λέω, μπορείς να βγάζεις αυτές τις ιδιότυπες φυσιογνωμίες με την ωραία πνευματική παράκρουση που ανεβάζει την ποιότητα της σκέψης πάνω από τη στάθμη της διατιμημένης λογικής». Ο συγγραφέας μάς λέει ότι από τα βιβλία που διαβάζει του μένει τελικά μονάχα η συγκίνηση. Κι αυτή συχνά ξεχνιέται, όμως προετοιμάζει την ψυχή, την οξύνει να δεχτεί βαθύτερες συγκινήσεις. «Έτσι μονάχα υπάρχει τώρα στη μνήμη μου η ζωή, τα χρόνια εκείνα στη Μυτιλήνη», γράφει, «ένα πυκνό νεφέλωμα από αισθήματα, κάτι σαν χάος γεμάτο αστραπές». Υπάρχει κάτι που προφυλάσσει το βιβλίο από το να είναι ένας ακόμα τόμος Απομνημονευμάτων, που πολλές φορές άνθρωποι κάποιας ηλικίας, απαίδευτοι στη γραφή, αποφασίζουν να γράψουν για στενά προσωπικούς λόγους, με αποτέλεσμα να προκαλούν αφόρητη πλήξη. Αυτό το κάτι είναι η ενάργεια της αφήγησης, η προφορικότητά του που διατηρεί μια λογοτεχνικότητα, αλλά και η ενασχόλησή του με την Ιστορία και τα κοινά. Ο ίδιος εξηγεί τον τρόπο που γράφει: «Με παρασέρνει και γράφω η ανάμνησή μου, που είναι δύναμη κι έχει κάτι συγγενικό με την τέχνη, όταν σε σπρώχνει να εκφραστείς. Και μη δα δεν είναι και η τέχνη μια ανάμνηση πραγμάτων που δεν έχουν συμβεί;». Μέσα από τις σελίδες περνά ένας ολόκληρος μικρόκοσμος: παπάδες, γιατροί, δικηγόροι, σοσιαλιστές, φασίστες, δημοσιογράφοι, άνθρωποι του λαού και αστοί, και βέβαια πολιτικοί. Το Τότε που ζούσαμε είναι το απόσταγμα μιας πείρας βαφτισμένης στην υπομονή αλλά και στο πείσμα και την υπερηφάνεια. Παράλληλα, με την άτεγκτη και αδιαπραγμάτευτη στάση του απέναντι στο ιδανικό της ελευθερίας ο Ασημάκης διατηρεί ένα χιούμορ και μια παιδικότητα αφοπλιστική. Ένα άλλο στοιχείο που σώζει το βιβλίο από μια απλή χρονογραφία είναι η θυμοσοφία που διακρίνει τον συγγραφέα και η τάση του να γεννά αποφθέγματα που μένουν στη μνήμη, όπως αυτό: «Η παρέα! (θαυμαστικό), αυτή είναι η μόνη ελεύθερη ομάδα, ως τα σήμερα, στη ζωή των ανθρώπων». Ήταν κι ο ίδιος «παρεομανής», όπως ομολογούσε, κι όταν ένας φίλος πέθαινε του θύμωνε – άκουσα τον ίδιο να το λέει. Έρωτας προς την ελευθερία, λοιπόν, παράλληλα με τον έρωτα προς τις γυναίκες, χαρακτήριζε τον Μυτιληνιό. Στη διαδρομή της ανάγνωσης συναντά κανείς μια ευρύτατη γκάμα από εποχές και περιστατικά. Περνάνε μέσα σ’ αυτό κακουχίες της φυλής, πόλεμοι, κοινωνικές αδικίες. Ανάμεσα στ’ άλλα, περιγράφεται και το επάγγελμα του δικηγόρου που εξασκούσε. Σε μια περίπτωση μάλιστα που το δικαστήριο ήταν έτοιμο να αθωώσει δύο σερβιτόρους που κρατούσαν ένα υποτίθεται ανατρεπτικό πανό, εκείνος με την εμπνευσμένη όσο και αριστερών αποκλίσεων αγόρευσή του κατάφερε να κάνει τους δικαστές να ρίξουν στην πλάτη των κατηγορουμένων δυο χρόνια φυλακή. Ο ίδιος έκλαψε πικρά γι’ αυτό. Η σχέση του Ασημάκη με τα θεία είναι ιδιότυπη. Ως συνειδητός κομμουνιστής δεν αγαπά τον Θεό αλλά τον φοβάται. Όμως τη Μεγαλοβδομάδα με τις λυπητερές καμπάνες και τις μυρωδιές της άνοιξης τον παραδέχεται, και αυτός του μαλακώνει την ψυχή. Δεν είναι τυχαίο ότι το Τότε που ζούσαμε γράφτηκε μες στη Δικτατορία. Η πίεση που υπέστη στη διάρκειά της, το φάσμα της ανελευθερίας, η λογοκρισία, φαίνεται επέδρασαν σαν αντιδραστήρας απ’ όπου εκτοξεύθηκαν εν είδει πυραύλου τα όσα είχαν στοιβαχθεί μέσα του. Ο Ασημάκης δεν υπήρξε ένας μυθοπλάστης συγγραφέας. Κατέχει όμως καλά την τέχνη να δίνει στα βιώματά του μια αχλύ θα έλεγα ποιητική που την οφείλει στη θητεία του στην ποίηση, κι από την άλλη έναν απαστράπτοντα προφορικό λόγο που σε κάνει να πιστεύεις ότι έχεις μπροστά σου τον ίδιο ζωντανό να σου αφηγείται. Κατ’ αντιδιαστολή ο γιος του ο Αλέξης είναι γνήσιος παραμυθάς, πλάστης ηρώων και μάστορας στην πλοκή. Είναι η περίπτωση παιδιού ταλαντούχου, ανθρώπου που δεν τον σκιάζει η παρουσία ή, έστω, η απουσία του γεννήτορα, αλλά στέκει στα πόδια του με ίδιες δυνάμεις. Μια δυναστεία λοιπόν Πανσέληνων. Καμιά φορά μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ τι είδους μουσική θα ταίριαζε και θα μπορούσε να συνοδεύει τα γραπτά των δυο τους. Δεν έχω καμιά αμφιβολία για τον πατέρα: θα του ταίριαζαν μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα, λάγνα και ασίκικα. Όσο για τον γιο, πιθανότατα Μότσαρτ, ίσως και Πουλένκ. Δεν μπορώ να θυμηθώ με ποιο τρόπο γνώρισα τον πατέρα Πανσέληνο. Θυμάμαι όμως ότι του είχα στείλει την Κυρία Κούλα κι εκείνος ενθουσιάστηκε. Δεν είναι συχνή η περίπτωση καθιερωμένων συγγραφέων να επαινούν και μάλιστα να πλέκουν διθυράμβους για νεότερους. Μα βέβαια ο Ασημάκης δεν είχε ανάγκη, ήταν ακομπλεξάριστος. Έχω ακόμη ζωηρά στον νου μου την πρώτη βραδιά στο σπίτι του στην Κηφισιά, στην οδό Συγγρού 36, όπου μαζί με τη Λιλή συναντάμε τον Τίτο Πατρίκιο – τότε πρωτογνώριζα και τον Γιάννη Κοντό. Στο παλιό λοιπόν, μονώροφο τότε, σπίτι με τον πλούσια καλλιεργημένο κήπο, μας υποδέχτηκε η δεύτερη γυναίκα του, η πολύ γλυκιά και όμορφη με γκριζογάλανα μάτια Νεφέλη. Φαίνεται ότι οι Πανσέληνοι έχουν το ταλέντο να διαλέγουν όχι μόνο τις γυναίκες τους αλλά και τα ονόματα που τις συνόδευαν. Έτσι ο Ασημάκης πήρε σε δεύτερο γάμο τη Νεφέλη και ο Αλέξης σε πρώτο γάμο την Αύρα. Μαζί με το επώνυμό τους, αν και πεζογράφοι, σχημάτιζαν μια ποιητική οικογένεια. Περισσότερο απ’ όσα ειπώθηκαν εκείνο το πρώτο βράδυ στο κηφισιώτικο σπίτι, θυμάμαι την ατμόσφαιρα του καθιστικού με τα παλιά αλλά όχι βαριά έπιπλα, τα θαμπά χρώματα και με τους τοίχους κατάστικτους από ζωγραφικούς πίνακες των Μυτιληνιών, Ελευθεριάδη και Κανέλλη, χαρισμένα στην οικογένεια από τους ίδιους. Ανάμεσά τους μου χτυπούν στο μάτι σχέδια και κάρβουνα που απεικόνιζαν τον ίδιο τον Ασημάκη, την Έφη, την πρώτη του γυναίκα, αλλά και τον γιο τους Αλέξη, ένα αγόρι με ελαφρά ανασηκωμένη μυτούλα, στρουμπουλό και με συγγραφικό από τότε βλέμμα. Θυμάμαι ζωηρά ένα λάδι του Κανέλλη. Όπως ο Ασημάκης καθόταν κέντρο στον καναπέ και δεξιά του σε πολυθρόνες ο Τίτος με τον Γιάννη, ακριβώς πάνω από το κεφάλι των μουσαφίρηδων ήταν ζωγραφισμένο ένα αγόρι κατά πάσα πιθανότητα από την Κατοχή. Η ευγενική όσο και ταλαιπωρημένη φυσιογνωμία του, εκτός του ότι ανακαλούσε τα δίσεχτα χρόνια, έδινε κι ένα πορτρέτο μιας νεότητας ανάμεσα στην αγνότητα και τα βάσανα της ζωής. Ο Ασημάκης πάντως που είχε φωνάξει και τον γιο του να μας γνωρίσει κρατούσε την πρωτοκαθεδρία του αφηγητή, πότε με ιστορίες που αργότερα έμελλε να περιληφθούν στο Τότε που ζούσαμε, και πότε κάνοντας αστεία σαν μαθητούδι του Σχολαρχείου. Τον σιγοντάριζε βέβαια και ο Τίτος με το καταλυτικό του χιούμορ που πολύ διασκέδαζε τον οικοδεσπότη. Όσο για τον Γιάννη, περισσότερο άκουγε παρά μιλούσε αποθηκεύοντας μέσα του ανθρώπους, γεγονότα, καταστάσεις που είχαν να κάνουν με το σινάφι. Ύστερα από χρόνια οι διηγήσεις αυτές θα αποτελούσαν τον κορμό των δικών του αφηγήσεων στις οποίες τόσο αρέσκεται. Με τη Νεφέλη ταίριαξε πολύ η δική μου η Λιλή· θυμάμαι ότι αμέσως δημιουργήθηκε μια χημεία μεταξύ τους, ίσως γιατί και οι δυο είχαν υπάρξει εργαζόμενες γυναίκες. Αργότερα εξελίχθηκε σε θαυμάσιους περιπάτους και εκδρομές με το αυτοκίνητο της Νεφέλης. Λυπάμαι που πέρα από τη ζεστή και οικεία ατμόσφαιρα που ο Ασημάκης δημιουργούσε γύρω του δεν μπορώ να θυμηθώ τις συζητήσεις που έγιναν. Μακάρι να είχα κρατήσει σημειώσεις. Αυτό είναι κι ένα από τα μειονεκτήματα των ανθρώπων που δεν κρατούν Ημερολόγιο. Ο φίλος και καλός συγγραφέας, δυστυχώς σήμερα ξεχασμένος, Πέτρος Αμπατζόγλου έλεγε ότι όσοι κρατούν Ημερολόγιο έχουν στις αποσκευές τους ένα ακόμα έτοιμο βιβλίο. Δεν ξέρω αν ο Ασημάκης κρατούσε σημειώσεις για το Τότε που ζούσαμε. Υποθέτω όχι, γιατί οι αναμνήσεις του αναβλύζουν με τη δύναμη μιας πρωτογενούς πηγής. Κι αν υποθέσουμε ότι το βιβλίο τον παίδεψε, όπως συνήθως τα καλά βιβλία μας παιδεύουν στο γράψιμο, αυτό δεν φαίνεται και δεν πρέπει να φαίνεται, αφήνοντας τον αναγνώστη ανίδεο του κόπου που κατέβαλε ο δημιουργός να το απολαμβάνει. Μες στο βιβλίο σαν παλιά μουσική ακούγονται λέξεις που έχουν να μιληθούν χρόνια και ζαμάνια και που από μόνες τους δίνουν τον χαρακτήρα της εποχής. Διαβάζω: τζιτζιφιόγκος, κοντραμπατζής, βασιβουζούκος, φουρούσια, σπιταρώνα, ο παράς, πάλε αντί για πάλι, ασημένιο μεντζίκι, πεζεβέγκης, εντεψίζικα πράματα, δηλαδή για όσους χαλάνε τα ήθη, αστραπηδόν, τα έκανε λίμπα, καρδιολυώναμε, μορμολύκειο, χλαλοή, ανάρια ανάρια (αραιά και πού δηλαδή), λίμαζε τα γλυκίσματα, τ’ ανάκαρα. Αυτό το τελευταίο πολύ με προβλημάτισε, άνοιξα τον Μπαμπινιώτη, άνοιξα το Λεξικό Αρχαίας Μεσαιωνικής, Νέας Γλώσσας του Πάπυρου, πουθενά τα ανάκαρα. Άφαντα. Όμως τη λύση μου προσέφερε ο φυσιοθεραπευτής μου. Καθώς τα ηλεκτρόδια γαργαλούσαν τον αυχένα μου, εκείνος ενεργοποιώντας το κινητό του μπήκε στο Google, οπότε σε κλάσμα δευτερολέπτου ήρθε η απάντηση: ανάκαρα· ουδέτερο που χρησιμοποιείται μόνο στον πληθυντικό και σημαίνει δύναμη, σωματική και ψυχική, αντοχή, κουράγιο. Επιπλέον, με αυτό το όνομα υπάρχει ένα καφενείο στο Μεσολόγγι, που το βρίσκω ωραίο και ταιριαστό. Στο μεταξύ, ακούραστος ο συγγραφέας παραθέτει σε κάθε ευκαιρία στίχους, όπως αυτοί λόγου χάρη που ακούγονταν τα βράδια στον Δημοτικό Κήπο της Μυτιλήνης, όπου έπιναν ούζα δουλευτές μαζί και εργοδότες χωρίς να σκανταλίζονται: Το κανόνι να γίνει αλέτρι το μπαρούτι να γίνει σπορά κι ο εργάτης στον κόσμο να ζήσει με τιμή, με δουλειά, με χαρά. ή θυμάται τον Βάρναλη: ...απ’ τα μπουντρούμια κι απ’ την εξορία η νέα του κόσμου ξεκινά ιστορία. ή το μη με στέλνεις, μάνα, στην Αμερική για θα μαραζώσω, θα πεθάνω εκεί, για τις νύφες που ξενιτεύονταν, ή ακόμα του Δημήτρη Ταγκόπουλου: Στη φυλακή με βάλανε, αφού δεν εκακούργησες κι ύστερα το μετάνιωσες κι έκατσες κι εστιχούργησες. Στίχοι που αναβλύζουν προφανώς από απόθεμα μνήμης και που ο Ασημάκης θυμόταν ακούραστα. Η αναφορά στα πολιτικά γεγονότα πυκνώνει όσο πυκνώνουν και οι σελίδες. Διαβαίνουν τα Βενιζελικά και τα Κωνσταντινικά, τα Μεταξικά, ο πόλεμος του ’40 και η Κατοχή. Στον Εμφύλιο ο συγγραφέας σταματά. Όμως για έναν άλλο, συγγενικό, Εμφύλιο της Ισπανίας, πιστεύει ότι ήταν από τα γεγονότα που επηρέασαν αποφασιστικά τη γενιά του, τους φίλους του. Γράφει: «μας έκανε να αποδεχθούμε με απελπισμένη οργή τον Πόλεμο που έρχονταν και να ορθωθούμε με αδιαφορία μπρος στους κινδύνους του». Είναι κάτι που κι εγώ θυμάμαι ζωηρά νέος. Άκουγα τον Γκάτσο, τον Τσίρκα να μιλάνε συχνά πυκνά για Φράνκο, Όργουελ και Δημοκρατικό Στρατό, και τον Χατζιδάκι να μελετά Λόρκα και Ντε Φάλια. Αισθανόμασταν τότε όλοι λίγο-πολύ Ισπανοί. Με το Τότε που ζούσαμε μαθαίνουμε επίσης λεπτομέρειες που η Ιστορία δεν έχει καταχωρίσει. Λόγου χάρη ότι ο σπουδαίος Ξενόπουλος της Διάπλασης των Παίδων έκανε από ένα σημείο κι έπειτα πολιτική προπαγάνδα υπέρ του βασιλιά Κωνσταντίνου, τον οποίο ο Ασημάκης αλλού περιγράφει με τα πιο μελανά χρώματα. Κι ακόμα ο Ασημάκης ανασταίνει παλιούς λογοτέχνες και διανοητές μισοξεχασμένους, όπως ο Πέτρος Πικρός, ο Κώστας Παρορίτης, ο Κλέανδρος Καρθαίος, ο Ιμβριώτης, ο Κατηφόρης, ο Ράντος, ο Καστανάκης, ο Μελαχρινός, ο Σούκας, που μπορεί μεν να είναι άγνωστοι στους νεότερους, όμως για όσους τους τρώει το σκουλήκι της λογοτεχνίας, ο Μυτιληνιός μοιάζει να συνδαυλίζει μια φωτιά που σιγοκαίει, προσφέροντας ζεστασιά και γνώση. Μακάρι να ξαναθυμηθούμε κι εμείς συγγραφείς μεταπολεμικούς χαμένους, όπως ο Φραγκιάς, ο Κάσδαγλης και η Τσιτσέλη. Είναι ακόμα μάστορας στο να ανακαλεί κρυμμένα στιγμιότυπα από σημαντικά γεγονότα. Παράδειγμα, η κηδεία του Παλαμά, όπου η Μαρίκα Κοτοπούλη, καθώς ο γερμανός αξιωματικός βγάζει λόγο, ακούγεται να λέει: «Σκατά». Παράλληλα φροντίζει τον Σικελιανό που στέκει δίπλα της γριπιασμένος και τον τυλίγει στοργικά με την μπέρτα του. «Εσύ μας έμεινες», του ψιθυρίζει. Παραθέτει επίσης και τη μαρτυρία του Μυριβήλη πως στα στερνά παραμιλητά του ο ποιητής του «Δωδεκάλογου» ζητούσε τη σάκα του να πάει σχολείο. Το βιβλίο είναι τόσο πλούσιο και γεμάτο στις 500 τόσες σελίδες του, ώστε ο μελετητής σήμερα θα έχει επίπονο έργο να αποδελτιώσει τα πρόσωπα και τα γεγονότα. Η επανέκδοσή του ύστερα από 40 χρόνια από τον εκδοτικό οίκο Μεταίχμιο προσφέρει την ευκαιρία να το απολαύσουν όχι μόνο οι ειδικοί αλλά και ο απλός αναγνώστης. Καθώς, βεβαίως, και οι νέοι που μπορεί να βαριούνται τις αφηγήσεις των γεροντότερων αλλά στην προκειμένη περίπτωση θ’ ανακαλύψουν έναν κρυμμένο θησαυρό. Μια νύχτα φωταγωγημένη με πανσέληνο ασημένια. Τελειώνω αναφέροντας αυτό που ο συγγραφέας γράφει στη σελίδα 62: «Κι όλα ήταν βουτηγμένα σε μια αχλή. Τότε ήθελα να ξεφύγω απ’ αυτό τον κόσμο και τώρα ζητώ να τον ξαναφτιάξω, και φρίττω μπροστά στον νόμο που τίποτα απ’ ό,τι πέρασε, δεν το επιτρέπει να ξαναζήσει. Ποτέ πια!». Να όμως που τώρα τόπος, χρόνος, άνθρωποι, γνωρίζουν μέσα από τις σελίδες του μια Χριστιανική Ανάσταση.

Σύνδεση