Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη

Δεν είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός ποιητής μαζί, δηλώνει ο Μανόλης Αναγνωστάκης σε προφορική μαρτυρία του το 1997.[1] Μήπως αυτή η δήλωση πηγάζει από μια βαθύτερη επιθυμία του να ανασημασιοδοτήσει τη σχέση με τα ποιήματά του; Μήπως συνιστά μια έμμεση υπόδειξη προς την κοινότητα των μελετητών και των αναγνωστών, προκειμένου αυτοί να επαναπροσδιορίσουν το έργο, φωτίζοντας και αυτήν την πτυχή; Ή μήπως αποτελεί ένα ακόμα «παιχνίδισμα» αυτοϋπονόμευσης και αυτοσαρκασμού, σαν αυτά που πολύ συχνά άρεσαν στον «πιο ψηλό της παρέας» να σκαρώνει;[2] Η αλήθεια είναι ότι η ποίηση του Αναγνωστάκη έχει κατ’ επανάληψη μελετηθεί σε στενή συνάρτηση με την ιστορικότητά της και γι’ αυτό έχει εγγραφεί στον λογοτεχνικό μας κανόνα, στις ιστορίες και στις γραμματολογίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως ποίηση κοινωνικού και πολιτικού προβληματισμού. Δεν είναι, όμως, μόνον οι ιστορικοί της λογοτεχνίας, οι πανεπιστημιακοί φιλόλογοι, οι ανθολόγοι και οι δημοσιογράφοι κριτικοί που ανέδειξαν επίμονα την πολιτική και κοινωνική πλευρά της ποίησής του· είναι και ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος, με την ποικίλη δράση του, προσδιόρισε ανεξίτηλα την πνευματική ταυτότητά του με όρους ιστορικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς. Εάν, λοιπόν, ο βαθμός ιστορικότητας της ποίησης του Αναγνωστάκη είναι υψηλός και οι στίχοι του πιστή έκφραση του αισθήματος της εποχής του, τότε πόσο βάσιμη είναι η δήλωση του 1997; Το έναυσμα για τη διερεύνηση της απάντησης το δίνουν τα ποσοτικά στοιχεία: Στο σύνολο των ενενήντα δύο ποιημάτων που περιλαμβάνονται στις οκτώ συλλογές της συγκεντρωτικής έκδοσης Τα Ποιήματα 1941-1971, ο έρωτας θεματοποιείται ή αποτυπώνεται με τη μορφή ρητής ή υπόρρητης αναφοράς σε τριάντα επτά ποιήματα, περίπου στο 40% του συνόλου.[3] Και μάλιστα παρατηρείται ότι ο περί έρωτος λόγος είναι σχεδόν ισοδύναμα παρών στις δύο κύριες ποιητικές ενότητες, δηλαδή στις τρεις Εποχές (μαζί με τις Παρενθέσεις) και στις τρεις Συνέχειες. Από την άλλη, διαπιστώνεται ότι ο ερωτικός λόγος μειώνεται αισθητά στον Στόχο του 1971, μια συλλογή δεκατριών ποιημάτων που, ενδεχομένως, όπως σημειώνει ο αείμνηστος Πάνος Μουλλάς, να μη γραφόταν εάν δεν μεσολαβούσε το βίωμα της Χούντας,[4] και, επομένως, η πολυσυζητημένη ποιητική σιωπή του Αναγνωστάκη να είχε ως αφετηρία τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960, που σηματοδοτούν την ολοκλήρωση ενός κύκλου πνευματικής και λογοτεχνικής παρουσίας και εισφοράς, τόσο με την οριστική διακοπή της έκδοσης του εξαιρετικού περιοδικού Κριτική (1959-1961) όσο και με την έκδοση της τρίτης και τελευταίας σειράς ποιημάτων της Συνέχειας (1962). Στα ποιήματα της πρώτης συλλογής, των Εποχών, γραμμένα στη νεανική ηλικία και μέσα στα δύσκολα κατοχικά χρόνια των ετών 1941-1944, ο έρωτας εκφράζεται με τους όρους ενός δραματικού λυρισμού. Με το ιστορικό περιβάλλον να υπονοείται αλλά να μην αρθρώνεται πυκνά ως σημαίνον, τα ποιήματα αυτά φαίνεται να αποπνέουν το κλίμα που γεννά η πρώιμη όσο και βίαιη έκπτωση από τον παράδεισο της νεότητας σε έναν παροντικό χωροχρόνο θρυμματισμένο και διάστικτο. Υπ’ αυτήν την έννοια, στα είκοσι ποιήματα των Εποχών κυριαρχεί η ρητορική του πρόωρου όσο και οδυνηρού απολογισμού συναισθημάτων και ονείρων, στον οποίο είναι εγκιβωτισμένος (και εγκλωβισμένος) ο επιτονισμός της φωνής του ποιητή. Στις Εποχές, το ερωτικό συναίσθημα και ο λόγος γι’ αυτό, είτε επειδή αναμετράται με τον διάτρητο χρόνο του παρόντος είτε επειδή συναρτάται με την ανάκληση εμπειριών ή φαντασιώσεων, όχι μόνο δεν ανακουφίζει το υποκείμενο αλλά, αντίθετα, επαυξάνει το άλγος που του προκαλεί η διαρκώς μετατοπισμένη και ατελέσφορη επιθυμία του για πληρότητα: Χαρά, Χαρά, ζεστή αγαπημένη Τραγούδι αστείρευτο σε χείλια χιμαιρικά Στα γυμνά μου μπράτσα το είδωλό σου συντρίβω Χαρά μακρινή, σαν τη θάλασσα ατέλειωτη Κουρέλι ακριβό της πικρής αναζήτησης Άσε να φτύσω το φαρμάκι τής ψεύτρας σου ύπαρξης Άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου (Ανελέητο κύμα της νιότης μου). Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη![5] Ωστόσο, ο λόγος αυτός, που θα λέγαμε ότι συμπεριέχει σε ποικίλες κλίμακες την καρυωτακική ρητορική του πόνου, δεν εκπίπτει σε έναν ανέξοδο ποιητικό λυρισμό, σε μια ρηχή αισθηματολογία· αντιθέτως, θυμίζει την καβαφικού τύπου ποιητική οικονομία και σκηνοθεσία, υποβάλλοντας μια διάθεση δραματική· διαβάζουμε στο πρώτο από τα «Πέντε μικρά θέματα»: Μες στην κλειστή μοναξιά μου Έσφιξα τη ζεστή παιδική σου άγνοια Στην αγνή παρουσία σου καθρέφτισα τη χαμένη ψυχή μου. Εμείς αγαπήσαμε. Εμείς Προσευχόμαστε πάντοτε. Εμείς Μοιραστήκαμε το ψωμί και τον κόπο μας Κι εγώ μέσα σε σένα και σ’ όλους.[6] Η συνθήκη δοκιμασίας από την οποία διέρχεται η νεανική ποιητική συνείδηση αντιρροπίζεται μερικώς χάρη στην ποίηση, ένα χώρο προνομιακό και δυναμικό όπου ο ποιητής εναποθέτει τον φιλόδοξο ευαγγελισμό ενός τραγουδιού, που προεξαγγέλλεται στο τελευταίο ποίημα των Εποχών με τον τίτλο «Το καινούριο τραγούδι»: Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νεκρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι.[7] Εάν στις Εποχές η ποιητική φωνή επιζητεί την πληρότητα του ερωτικού συναισθήματος ενσταλάζοντας την επιθυμία του αυτή στις λέξεις και στους στίχους, από τις Εποχές 2 κ.εξ. αυτός ο λόγος της επιθυμίας γίνεται ολοένα και πιο έντονα λόγος της στέρησης, του κοινωνικού και ατομικού πόνου. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει γιατί η ανεκπλήρωτη (μα όχι και ματαιωμένη) επιθυμία δεν εκβάλλει σε ένα σύμπαν υπερβατικό, όπως λ.χ. συμβαίνει στην ποίηση του Ελύτη, αλλά διασταυρώνεται με άλλα βασανιστικά ανθρώπινα βιώματα, όπως η δυσκολία της προσαρμογής στη μετεμφυλιακή κοινωνία, η εξαγορά συνειδήσεων και η συναλλαγή, η έκπτωση των ηθικών αξιών, η υποκρισία στις ανθρώπινες σχέσεις. Έτσι, και προκειμένου το υποκείμενο να αμβλύνει την οξύτητα του πόνου και τη δραματικότητα των συναισθημάτων του, προσφεύγει στη μνήμη, η οποία, όμως, επικυριαρχεί όχι ως σωτηρία ή λύτρωση αλλά ως ενοχή. Στην πορεία αυτή από την επιθυμία και την προσδοκία στην ενοχή, η πίστη στη δύναμη της ποίησης, που είχε εξαγγελθεί στο «Καινούριο τραγούδι», απεκδύεται, το ερωτικό συναίσθημα και η αγάπη εκπίπτουν σε μια ψυχική διάθεση διαφορετικής κατηγορίας: Η αγάπη είναι ο φόβος που μας ενώνει με τους άλλους. Όταν υπόταξαν τις μέρες μας και τις κρεμάσανε σα δάκρυα Όταν μαζί τους πεθάνανε σε μιαν οικτρή παραμόρφωση Τα τελευταία μας σχήματα των παιδικών αισθημάτων Και τι κρατά τάχα το χέρι που οι άνθρωποι δίνουν; Ξέρει να σφίξει γερά εκεί που ο λογισμός μάς ξεγελά Την ώρα που ο χρόνος σταμάτησε και η μνήμη ξεριζώθηκε Σα μιαν εκζήτηση παράλογη πέρα από κάθε νόημα; (Κι αυτοί γυρίζουν πίσω μια μέρα χωρίς στο μυαλό μια ρυτίδα Βρίσκουνε τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους που μεγάλωσαν Πηγαίνουνε στα μικρομάγαζα και στα καφενεία της συνοικίας Διαβάζουνε κάθε πρωί την εποποιία της καθημερινότητας). Πεθαίνουμε τάχα για τους άλλους ή γιατί έτσι νικούμε τη ζωή […] Μα ποιος θα ’ρθει να κρατήσει την ορμή μιας μπόρας που πέφτει; Ποιος θα μετρήσει μια-μια τις σταγόνες πριν σβήσουν στο χώμα Πριν γίνουν ένα με τη λάσπη σαν τις φωνές των ποιητών; Επαίτες μιας άλλης ζωής τής Στιγμής λιποτάχτες Ζητούνε μια νύχτα απρόσιτη τα σάπια τους όνειρα. Γιατί η σιωπή μας είναι ο δισταγμός για τη ζωή και το θάνατο.[8] Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ερωτικός λόγος στα ποιήματα του Αναγνωστάκη δεν είναι απλώς μια κατηγορία ύλης που μετουσιώνεται σε ποιητική έκφραση για να υμνηθεί το ερωτικό συναίσθημα ή η πίστη σε κάποια μορφής υπεραισθητή και ιδεαλιστική εκζήτηση. Είναι ο λόγος μιας φωνής που ψαύει συναισθήματα και διαθέσεις χωρίς κραυγές ή ρομαντικότροπες κορυφώσεις· που πάσχει και συμπάσχει, σαρκάζεται, διαμαρτύρεται και αγωνιά, βιώνοντας, μαζί με τους συνανθρώπους, μια δυσβάσταχτη εσωτερική εξορία – ίσως και ερημία.[9] Είναι, όμως, και ένας λόγος που διέρχεται από τα κύρια στάδια της ποιητικής του Αναγνωστάκη, συναντάται με άλλες συνιστώσες της ποίησής του, περισσότερο εμφαντικές και προβεβλημένες από την κριτική, και εδραιώνεται ως ένας από τους συντελεστές μετάβασης από την ανέκκλητα τραυματική ιστορική εμπειρία στην ατομική και συλλογική ανάνηψη του ανθρώπινου προσώπου.[10] Ίσως είναι καιρός, πέρα από την απαράγραπτη και οριστικά κυρωμένη ανάγνωση του ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη ως μιας μαρτυρίας, ενός χρονικού, όπως πρότεινε ο Μουλλάς,[11] οι σημερινοί μελετητές και κριτικοί να διεξέλθουν με πιο φρέσκια ματιά το υπόστρωμα της ποιητικής και της ποίησης του Αναγνωστάκη· να διαγνώσουν τις ομολογημένες και ανομολόγητες αισθητικές προκαταβολές τους, την ένταση και την έκταση του βάθους τους, στην προσπάθειά τους να απαντήσουν πώς, και με ποιους όρους, ένα έργο συνδεδεμένο τόσο άρρηκτα με το ιστορικό πλέγμα παραγωγής του βρίσκει ανταπόκριση στον αναγνωστικό ορίζοντα και της δικής μας εποχής. Προς μια τέτοια κατεύθυνση αναπραγμάτευσης μάς οδηγεί, εξάλλου, και η μεταχρονολογημένη, σε σχέση με τα έτη γραφής των ποιημάτων, μαρτυρία του 1997 – ή μήπως όχι; [1] [Μανόλης Αναγνωστάκης], «[Συνέντευξη]», στο: Μισέλ Φάις (επιμ.), Φωνές της Γραφής. 32 συγγραφείς αυτοβιογραφούνται, Υπουργείο Πολιτισμού, Στέγη Καλών Τεχνών και Γραμμάτων, Αθήνα 1997 [σειρά ψηφιακών δίσκων, αριθ. 1]. [2] Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Ο πιο ψηλός της παρέας», στο Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης – Πατρίκιος, Κέδρος, Αθήνα 31984 (11976), σ. 31. [3] Πολύπλευρα χρήσιμη αποδεικνύεται η εργασία της Ειρήνης Παπαδάκη Πίνακας λέξεων των ποιημάτων του Μανόλη Αναγνωστάκη, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία (διδάσκων: Αλέξανδρος Αργυρίου), Ρέθυμνο 1994. [4] Παν. Μουλλάς, «Για τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Επίτιμο Διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ.», στο: Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, Στιγμή, Αθήνα, 1998, σ. 48-49. [5] Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα 1941-1971. Εποχές - Εποχές 2 - Παρενθέσεις. Εποχές 3 - Η Συνέχεια - Η Συνέχεια 2. Η Συνέχεια 3 - Ο Στόχος, Νεφέλη, Αθήνα, 22000, σ. 30. Ο αναγνώστης μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Αναγνωστάκη μέσα από το πολύτιμο ψηφιακό εργαλείο του Κέντρου Ελληνικού Γλώσσας «Ανεμόσκαλα», η οποία συμπεριλαμβάνει Συμφραστικό Πίνακα λέξεων των ποιημάτων και εργοβιογραφικό σημείωμα (βλ. http://goo.gl/RIaOdb). [6] Ό.π., σ. 26. [7] Ό.π., σ. 41. [8] Ό.π., σ. 79. [9] Θα άξιζε τον κόπο να μελετηθεί από αυτήν τη σκοπιά η σχέση της ποίησης του Αναγνωστάκη με την ποιητική των συμβολιστών και μετασυμβολιστών ποιητών της παράδοσης, τους οποίους ο ίδιος διάβαζε και αγαπούσε, εάν κρίνουμε και από την ανθολογία που εξέδωσε το 1990, με τίτλο Η χαμηλή φωνή. [10] Αυτήν ακριβώς τη διάσταση της ποίησης του Αναγνωστάκη υπογραμμίζει ο Νάσος Βαγενάς, ο οποίος, εξ όσων γνωρίζουμε, είναι ο πρώτος μελετητής που επισημαίνει ξεκάθαρα ότι θα έπρεπε να απομακρυνθούμε από τη συστροφή της κριτικής γύρω από τον πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα της ποίησης του Αναγνωστάκη και να προτάξουμε την υπαρξιακή της διάσταση· βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στον σύμμεικτο τόμο: Νάσος Βαγενάς (επιλογή), Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά κείμενα, Αιγαίον, Λευκωσία 1996, σ. 293-302. [11] Παν. Μουλλάς, «Μισός αιώνας πνευματικής παρουσίας», στο: Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, ό.π., σημ. 4, σ. 12

Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη

Σύνδεση