Το επικοινωνιακό φαινόμενο Κική Δημουλά

Κική Δημουλά, Δημόσιος καιρός, Ίκαρος, Αθήνα 2014, σελ. 104 Τη γνώμη μου για την αξία του ποιητικού έργου της Κικής Δημουλά διατύπωσα παλαιότερα σε τρεις βιβλιοκρισίες μου, κυρίως σε εκείνη για τη συλλογή της Χλόη θερμοκηπίου (2005).[1] Θα επαναλάβω, λοιπόν, τις βασικές θέσεις εκείνου του κειμένου. Τα κύρια θεματικά και εκφραστικά γνωρίσματα της ποίησης της Δημουλά αφενός παγιώθηκαν με τον χρόνο, αφετέρου έχουν επισημανθεί από την κριτική. Γι’ αυτό έχει σημασία ιδίως να διερευνηθεί η σχέση που συνδέει αυτά τα γνωρίσματα με τους όρους πρόσληψης της ποίησής της, έτσι όπως αυτοί οι όροι διαμορφώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες. Η γνώμη μου είναι ότι η ποίησή της καθιερώθηκε ως σημαντική από τη στιγμή που σχηματίστηκαν εκείνες οι εξωλογοτεχνικές και ενδολογοτεχνικές προϋποθέσεις οι οποίες επέτρεψαν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της ποίησης να θεωρηθούν, τόσο από την κριτική όσο και, κυρίως, από το αναγνωστικό κοινό, ως γνωρίσματα ενός σημαντικού έργου, κάτι το οποίο δεν θα μπορούσε να συμβεί παλαιότερα. Ίσως η πιο εξόφθαλμη εξωλογοτεχνική προϋπόθεση για την καθιέρωση της Δημουλά έγκειται στη βιωματική και ψυχοσυναισθηματική εγγύτητα ή και συγγένεια που καλλιεργήθηκε ανάμεσα στο έργο της ποιήτριας και στο κοινό της –κοινό, υποθέτω, κατά βάση γυναικείο–, εγγύτητα ή συγγένεια στερεωμένη στη βάση των συνθηκών οικογενειακής ζωής, του συναισθηματικού κόσμου και του ψυχισμού του γυναικείου φύλου. Υπογραμμίζω, πάντως, ότι αυτή η εγγύτητα ή συγγένεια όχι μόνο δεν υποβαθμίζει την αξία της ποίησης της Δημουλά, αλλά μάλλον την επαυξάνει, με την έννοια ότι τα ποιήματά της, όσα τουλάχιστον από αυτά είναι πολύ καλά, μεταδίδουν συγκίνηση και στους άνδρες αναγνώστες τους, στον βαθμό που και αυτοί εκ των πραγμάτων διαθέτουν ένα υπόβαθρο εμπειριών συνδεδεμένων με τον οικογενειακό ιστό. Πιστεύω ότι, ειδικότερα για την κριτική, η καθιέρωση της Δημουλά φαίνεται να ανταπέδωσε στην αναμφισβήτητη αξία της ποίησής της την από καιρό οφειλόμενη αναγνώριση συλλήβδην της καλής ελληνικής γυναικείας ποίησης. Αρκετές πολύ καλές ποιήτριες της μεταπολεμικής εποχής και της μεταπολίτευσης έμειναν λιγότερο ή περισσότερο στη σκιά των ανδρών ομοτέχνων τους, εξαιτίας πρωτίστως της στερεότυπης και συγκαταβατικής κατά βάθος στάσης του μεγαλύτερου μέρους τής, ούτως ή άλλως ανδροκρατούμενης, κριτικής απέναντι στη γυναικεία ποίηση. Οι ενδολογοτεχνικές προϋποθέσεις για την καθιέρωση της Δημουλά αφορούν κυρίως σε μια προϊούσα αλλαγή του κοσμοειδώλου, έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται στο πέρασμα από την ποίηση της μεταπολεμικής εποχής σε εκείνη της μεταπολίτευσης. Εκ πρώτης όψεως η γενική αναγνώριση της ποίησης της Δημουλά φαίνεται παράδοξη, αν σκεφτούμε ότι το έργο της δεν ανταποκρίνεται στοιχειωδώς σε όλα εκείνα τα γνωρίσματα που σε παλαιότερες εποχές προδιέγραφαν την ποιητική αξία. Βεβαίως το μοντέλο του εθνικού ποιητή ήταν ούτως ή άλλως εξαντλημένο και κανείς δεν θα περίμενε η ποίηση της Δημουλά (και η καθιέρωσή της) να στηριχθούν σε αυτό. Ωστόσο στην ποίησή της δεν υπάρχει κάποια «μεγάλη» αφήγηση ιδεολογικού ή αισθητικού περιεχομένου, δεν απηχείται οποιαδήποτε συλλογική ταυτότητα και δεν αποκαλύπτεται ή σχολιάζεται κάποια όψη της κοινωνικής πραγματικότητας, δεν υποθάλπεται κάποια μεταφυσική πίστη, δεν διαχέεται καν αισιόδοξη ή εποικοδομητική στάση ζωής. Συνοπτικά, από την ποίηση της Δημουλά λείπουν οι όποιοι ιδεολογικοί, αισθητικοί ή ψυχολογικοί όροι που συνέβαλλαν στην πριμοδότηση ή και καθιέρωση ποιητικών κειμένων σε παλαιότερες εποχές. Η κυριαρχική αίσθηση της φθοράς, του θανάτου αλλά και του ανώφελου της ζωής, η διαρκώς ματαιωμένη προσπάθεια επικοινωνίας με τον πεθαμένο σύντροφο, η άλλοτε ειρωνική και άλλοτε σαρκαστική ή και αυτοσαρκαστική απέκδυση του ανθρώπου από το μεταφυσικό στήριγμα της θρησκείας, η αντίληψη της ποίησης ως καταγραφής και αποτίμησης απωλειών, ως ελεγείας για τις πραγματοποιημένες και γι’ αυτό διαψευσμένες αλλά και για τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες, είναι τα κύρια θέματα που συνθέτουν τη θεματική της ποίησης της Δημουλά. Τόσο η θεματική αυτή, όσο και πολλά στοιχεία του ύφους προσιδιάζουν στη θεματική και στο ύφος ποιητών όπως κυρίως ο Καβάφης και δευτερευόντως ο Καρυωτάκης, των ποιητών δηλαδή που λειτούργησαν ως βασικοί πρόγονοι του μεγαλύτερου μέρους της μεταπολεμικής ποίησης. Το γεγονός, εξάλλου, ότι στις όψιμες και ωριμότερες συλλογές της, ήδη από Το λίγο του κόσμου (1971) και ολοένα εμφανέστερα στη συνέχεια, υποχώρησε η τάση των νεανικών της βιβλίων να προσδιορίζονται κοινωνικά οι ψυχικές συμπεριφορές και οι συναισθηματικές αντιδράσεις και κυριάρχησε η εσωτερίκευση και η εξατομίκευση της ψυχοσυναισθηματικής οδύνης είναι μια ακόμη ένδειξη ότι η ποίησή της, δηλαδή μια ποίηση της αυστηρά ιδιωτικής-υπαρξιακής περιοχής, ανταποκρίνεται στον ορίζοντα προσδοκιών των σημερινών αναγνωστών της ποίησης. Αν ορισμένοι κριτικοί κατηγόρησαν την Δημουλά ότι όσο το ποιητικό έργο της εκλεπτύνει τα μέσα, τελειοποιεί τη μορφή και αποσαφηνίζει το σταθερό νόημά του (την αίσθηση της φθοράς και του θανάτου), τόσο περισσότερο συσκοτίζεται το απτό και οικείο πρόσωπο της δημιουργού του, παρέβλεψαν ότι αυτή η μετάπλαση του πραγματικού προσώπου στο γραπτό, ίσως και παραμορφωτικό είδωλό του αντανακλά ένα βασικό γνώρισμα του ανθρώπου της εποχής μας: Τη σύγχυσή του ανάμεσα στην πραγματικότητα και τις κάθε είδους αναπαραστάσεις της. Στην ποίηση της Δημουλά η αμεσότητα του βιώματος χάνεται, επειδή τα ποιήματα γράφονται σχεδόν από μόνα τους. Εννοώ ότι η γλώσσα της θάλλει για να μεταπλάσει σε ποιητικό λόγο τη ζωή που φθίνει. Αν και σε αρκετά ποιήματά της η Δημουλά θεματοποιεί τις ανεξέλεγκτες διαδικασίες της ποιητικής γραφής, κατά βάθος τα ποιήματά της τροφοδοτούνται από το υλικό της τελειοποιημένης και ενίοτε αυτάρεσκα επινοητικής γλώσσας τους. Ακόμη και η συχνότατη χρήση αφηρημένων εννοιών στον ποιητικό λόγο της, συζευγμένων με συγκεκριμένα ουσιαστικά, απηχεί την αίσθηση ενός κόσμου όπου η διάκριση ανάμεσα στο συγκεκριμένο και το αφηρημένο, το απτό και το άδηλο, το αληθές και το ψευδές γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη. Εν κατακλείδι, η ποίηση της Δημουλά λειτουργεί, στα καλύτερα ποιήματά της, ως θαυμαστό κάτοπτρο του σύγχρονου ανερμάτιστου ατομικού ψυχισμού. Αν πάντως θεωρηθεί στο σύνολό της, η ποίηση της Δημουλά διένυσε μια περίοδο υψηλής ποιοτικής κορύφωσης· αυτή την περίοδο συγκροτούν τα τρία βιβλία της Το τελευταίο σώμα μου (1981), Χαίρε ποτέ (1988) και Η εφηβεία της λήθης (1994), με το μεσαίο βιβλίο να συνιστά την κορυφή του τριγώνου. Τα βιβλία που ακολούθησαν στη συνέχεια μέχρι σήμερα είναι φανερό ότι τα χαρακτηρίζουν η επανάληψη των θεμάτων, η στασιμότητα των ποιητικών τρόπων και, συνεπώς, η αισθητή κάμψη της ποιότητας. Κρίνοντας εν συντομία το πιο πρόσφατο βιβλίο της ποιήτριας, τη συλλογή που μόλις εκδόθηκε, Δημόσιος καιρός, η γνώμη μου είναι ότι επαναλαμβάνονται –δεν διστάζω να κάνω λόγο για εκδήλωση ποιητικής μανιέρας– θέματα και τρόποι προ πολλού δοκιμασμένα ή και εξαντλημένα. Αν ο τίτλος Δημόσιος καιρός δημιουργεί την προσδοκία της αναφοράς στον δημόσιο χώρο, τα ίδια τα ποιήματα την διαψεύδουν. Λιγοστά ποιήματα, όπως τα «Εσωστρέφεια» (σ. 12) και «Κρίση» (σ. 22-23), εκ πρώτης όψεως θεματοποιούν υπαινικτικά το ταραγμένο παρόν μας, αλλά αν συναναγνωστούν με τη συντριπτική πλειονότητα των συνολικώς 55 ποιημάτων του βιβλίου πείθουν ότι ο ακριβέστερος τίτλος του θα ήταν Ιδιωτικός τόπος. Ό,τι, όμως, κυρίως, προδιαγράφει, ήδη από την ανάγνωση των πρώτων ποιημάτων, τις μειωμένες προσδοκίες του αναγνώστη είναι πως σχεδόν όλα τα ποιήματα, ανεπτυγμένα επάνω στη γνωστή από παλιά θεματική περιοχή (ο φόβος του θανάτου, η κυριαρχική αίσθηση της φθοράς, η έλλειψη και συνάμα η εναγώνια αναζήτηση της μεταφυσικής πίστης, η διελκυστίνδα ανάμεσα στη μνήμη και τη λήθη του απόντα συντρόφου και άλλων αγαπημένων οικογενειακών προσώπων, κ.ά.), είναι πλήρως έλλογα, αναπτύσσουν, με άλλα λόγια, μια ιδέα, σε σχέση με την οποία η έκφραση λειτουργεί εκτελεστικά. Εκείνο που απουσιάζει εντελώς από τα ποιήματα του Δημόσιου καιρού είναι οι στιγμές της άφεσης στο εκφραστικά τυχαίο, σε εκείνες τις αναπάντεχες ποιητικές φράσεις και στις ποιητικές εικόνες τους που γεννιούνται από τη δυναμική της ίδιας της ποιητικής γλώσσας στην αναμέτρησή της με την έκφραση· με δύο λέξεις, από το βιβλίο αυτό λείπουν οι στιγμές της έμπνευσης. Έχει ενδιαφέρον να αναρωτηθούμε ποιες στάθηκαν οι αντιδράσεις της λογοτεχνικής-κριτικής κοινότητας απέναντι στην ποίηση της Δημουλά με το πέρασμα του χρόνου, σε συνδυασμό με την ολοένα και αυξανόμενη δημόσια προβολή και καταξίωση της ποιήτριας.[2] Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, από το 1956 και εξής, και μέχρι και τη δεκαετία του 1990 οι αντιδράσεις ήταν εν γένει θετικές, όσο η απήχηση της Δημουλά περιοριζόταν στο εσωτερικό τής λίγο-πολύ περίκλειστης αναγνωστικής κοινότητας της ποίησης. Η έκδοση παλαιότερα αυτοτελών μελετών για το έργο της, όπως του Μάριου Μαρκίδη το 1989 και του Νίκου Δήμου το 1991,[3] μπορούν να αναγνωριστούν ως ευγενικές χειρονομίες φίλων που τιμούν μια ποιήτρια το έργο της οποίας αγαπούν και εκτιμούν. Από τις αρχές, όμως, της δεκαετίας του 2000 η απήχηση και η αναγνώριση της ποίησης της Δημουλά αυξάνονται ραγδαία, προφανώς σε συνάρτηση με το γεγονός ότι ωρίμασαν οι συνθήκες για να εκτιμηθούν τα προηγηθέντα καλύτερα βιβλία της. Αυτό φαίνεται, κατά τη γνώμη μου, από τα αφιερώματα στο έργο της Δημουλά σε τεύχη λογοτεχνικών ή φιλολογικών περιοδικών, το 2000, το 2002 και το 2008.[4] Αλλά η συσσώρευση των θετικών κρίσεων, σε συνδυασμό με τη διάδοση του έργου στο ευρύτερο πλέον αναγνωστικό κοινό και τη θεσμική αναγνώριση, για την οποία θα κάνω λόγο παρακάτω, άρχισαν να προκαλούν και αρνητικές αντιδράσεις, οι οποίες στόχευαν είτε το έργο, είτε και τη δημόσια παρουσία της Δημουλά. Προκειμένου να σχολιάσω αυτό το θέμα, ας λάβουμε καταρχάς υπόψη ότι κατά κανόνα οι ειδικοί αναγνώστες της ποίησης, όπως οι ποιητές-κριτικοί, είναι πολύ επιφυλακτικοί απέναντι στους ευκαιριακούς/ές αναγνώστες/στριες ποιητικών βιβλίων. Το 2006 ο Νάσος Βαγενάς συμπύκνωσε, με ευστοχία, σε επιφυλλίδα του τις εκδηλώσεις του σύγχρονου «λογοτεχνικού λαϊκισμού», φαινομένου αντίστοιχου με την παραλογοτεχνία παλαιότερων εποχών: «Λογοτεχνικός λαϊκισμός είναι σήμερα η πριμοδότηση του λαοφίλητου μυθιστορήματος εις βάρος των δυσπώλητων λογοτεχνικών ειδών· η συρρίκνωση ή ο αποκλεισμός της κριτικής και της παρουσίασης της ποίησης (και βέβαια των διαφημίσεων των ποιητικών βιβλίων) από τα ένθετα βιβλίου των εφημερίδων με το επιχείρημα ότι η ποίηση είναι λογοτεχνία για τους λίγους· η προβολή από τους βιβλιοπαρουσιαστές ενός μετρίου (ή και κακού) βιβλίου επειδή ο συγγραφέας του είναι γνωστός στο ευρύ κοινό, και η αδιαφορία για ένα καλό βιβλίο, επειδή ο συγγραφέας του δεν είναι επώνυμος· ο περιορισμός της κριτικής προς αύξησιν της βιβλιοπαρουσίασης και η ανάπτυξη του παρακριτικού επαίνου».[5] Αν οι παραπάνω εκδηλώσεις του λογοτεχνικού (και κριτικού) λαϊκισμού συναρτώνται, προφανέστατα, με την παραγωγή, την πρόσληψη και προβολή της ευπώλητης πεζογραφίας, ο άλλος πόλος του λογοτεχνικού λαϊκισμού είναι, κατά τη γνώμη μου, ο λογοτεχνικός αριστοκρατισμός. Ονομάζω έτσι την εδραία αντίληψη που έχει το μεγαλύτερο ίσως μέρος της κοινότητας των ποιητών και κριτικών, που συγκροτούν τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, για τη σχέση της ποίησης με το κοινό της. Με άλλα λόγια, αυτή η κοινότητα καλλιεργεί και προβάλλει, ρητά ή άρρητα, μέσω του δημόσιου λόγου της, την άποψη ότι η ποίηση είναι υψηλή λογοτεχνία, προορισμένη για τους λίγους, τους μυημένους και εκλεκτούς, και έτσι πρέπει να παραμείνει. Δεν νομίζω ότι ήταν σύμπτωση ότι την ίδια σχεδόν στιγμή που ο Βαγενάς έκανε λόγο για τον «λογοτεχνικό λαϊκισμό» αναπτύχθηκε μια αρκετά ευρεία δημόσια συζήτηση γύρω από τη σχέση της ποίησης της Δημουλά με το κοινό της και, ειδικότερα, γύρω από το ερώτημα αν η μεγάλη αναγνωστική απήχησή της εκτός του ειδικού κοινού λειτουργεί ως ένδειξη της προϊούσας απαξίας αυτής της ποίησης.[6] Από τη σχετική συζήτηση απομονώνω την εντελώς αρνητική κριτική του Νίκου Λάζαρη, όπου, με αφορμή τη συλλογή Χλόη θερμοκηπίου, απορρίπτεται αναδρομικά το μεγαλύτερο μέρος και της προηγούμενης ποίησης της Δημουλά με αισθητικά κριτήρια. Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι –και στο σημείο αυτό θέλω να εστιάσω την προσοχή μου– ότι ο Λάζαρης ασκεί σφοδρή κριτική στην ποιήτρια ως αποτυχημένο «δημόσιο πρόσωπο». Γράφει συγκεκριμένα: «Η αμετροέπεια των δεκάδων συνεντεύξεων που έχει δώσει μέχρι σήμερα, το συγχαρητήριο τηλεγράφημά της στον Πρωθυπουργό, το γεγονός ότι αποδέχτηκε την πρόσκληση να τιμηθεί ως γυναίκα της χρονιάς από ένα άθλιο σκουπιδοπεριοδικό [Status] κ.λπ. προκαλούν βαθύτατη θλίψη. Αποδεικνύουν όμως και κάτι πολύ σημαντικό. Ότι η Δημουλά δεν ήταν έτοιμη –για την ακρίβεια δεν είχε την απαραίτητη πνευματική συγκρότηση– να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του νέου ρόλου της [ως δημοσίου προσώπου]».[7] Πιστεύω ότι η αμφισβήτηση και η επίκριση, με τα παραπάνω επιχειρήματα, της δημόσιας στάσης της Δημουλά (και, εμμέσως, λόγω αυτής της δημόσιας στάσης, και της ποίησής της), ανεξάρτητα από το αν υποδαυλίζονται από το συναίσθημα του φθόνου, αντανακλούν τον λογοτεχνικό αριστοκρατισμό, με άλλα λόγια την ηθική ή και την ιδεολογία του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνικής ομάδας που ονόμασα σύγχρονη ποίηση γύρω από το ζήτημα ποιο είναι και ποιο πρέπει να παραμείνει το αναγνωστικό κοινό της ποίησης. Παράλληλα, και όσο η προβολή της ποίησης της Δημουλά και η θεσμική καταξίωσή της συνοδοιπορούσαν και έγιναν, μπορώ να πω, ένα ποτάμι που εκβάλλει στις μέρες μας, η πρόσφατη έκδοση δύο θετικών ή και εκθειαστικών μονογραφιών για το ποιητικό έργο της, του Κώστα Γ. Παπαγεωργίου και του Δημήτρη Νικορέτζου,[8] αν υποτεθεί ότι λειτούργησαν εξισορροπητικά ως προς τις παλαιότερες αρνητικές κρίσεις, έχω τη γνώμη ότι είχαν μικρή συμβολή στο επικοινωνιακό φαινόμενο το οποίο θα επιχειρήσω να περιγράψω και να σχολιάσω στη συνέχεια. Κάνοντας λόγο για επικοινωνιακό φαινόμενο Δημουλά αναφέρομαι, συγκεκριμένα, στην ολοένα αυξανόμενη, σχεδόν πληθωριστική σήμερα τάση τα φώτα της δημοσιότητας να εστιάζονται επάνω στην ποιήτρια, ανατροφοδοτώντας την προβολή, παγιώνοντας την αναγνώρισή της, και καθιστώντας την, κατά συνέπεια, μέρος του υψηλού ποιητικού κανόνα. Νομίζω ότι η αρχή του επικοινωνιακού φαινομένου πρέπει να τοποθετηθεί στην απονομή στην Δημουλά διακρίσεων θεσμικού χαρακτήρα, που και αυτές, με το πέρασμα του καιρού, ακολούθησαν η μία την άλλη με αυξανόμενο ρυθμό. Συγκεκριμένα, αφού προηγήθηκαν μικρότερης εμβέλειας βραβεία και διακρίσεις, το 2001 της απονεμήθηκε το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών για το σύνολό του έργου της από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο· το 2002 εκλέχθηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην τάξη των Γραμμάτων και των Τεχνών· το 2009 της απονεμήθηκε το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου της· τον αμέσως επόμενο χρόνο, το 2010, ακολούθησε το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας επίσης για το σύνολό του έργου της. Επιπλέον, αυτή τη στιγμή η Δημουλά είναι πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη, πρόεδρος του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά και μέλος της δωδεκαμελούς επιστημονικής επιτροπής του Ιδρύματος Ακατερίνης Λασκαρίδη (το ένα από τα τρία μέλη της επιτροπής που δεν έχουν ακαδημαϊκή-επιστημονική ιδιότητα). Είναι φανερό ότι η συγκέντρωση στο ίδιο πρόσωπο τόσων και τέτοιων διακρίσεων και ιδιοτήτων λειτούργησε και λειτουργεί ως πόλος έλξης των έντυπων και ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας. Η παράθεση και ο σχολιασμός παρακάτω ορισμένων πληροφοριών-γεγονότων φανερώνει, κατά τη γνώμη μου, ότι η πληθωριστική προβολή της Δημουλά οδήγησε, πράγμα όχι ασύνηθες, στην απώλεια του μέτρου σε σχέση με ό,τι θα χαρακτηρίζαμε ορθή και νηφάλια κρίση ως προς την αποτίμηση της αξίας του έργου της, συγκρινόμενου, εννοείται, με εκείνο άλλων ποιητών/ποιητριών, παλαιοτέρων και σύγχρονων, νεκρών και ζωντανών. Θα περιοριστώ παρακάτω στην παράθεση και στον σχολιασμό τριών γεγονότων. Το πρώτο. Από το 1999 και μέχρι σήμερα στο βιβλίο Νεοελληνική λογοτεχνία Γ΄ Ενιαίου Λυκείου, Θεωρητική κατεύθυνση, Θετική κατεύθυνση (επιλογής) περιλαμβάνεται η αυτοτελής ενότητα «Η ποιήτρια Κική Δημουλά», όπου ανθολογήθηκαν και σχολιάζονται έξι ποιήματά της.[9] Σκόπιμο είναι, επίσης, να αναφέρω ότι στην ύλη του βιβλίου περιέχονται συνολικά τέσσερις ενότητες για την ποίηση και άλλες τέσσερις για την πεζογραφία. Οι υπόλοιπες τρεις ενότητες για την ποίηση αφορούν τον «Κρητικό» του Σολωμού, τη Σονάτα του σεληνόφωτος του Ρίτσου και τη γενική ενότητα «Ποιήματα για την ποίηση». Στην τελευταία αυτή ενότητα περιλαμβάνονται ποιήματα κατά σειρά των Καβάφη (τρία ποιήματα), Καρυωτάκη, Πολυδούρη, Σκαρίμπα, Σαχτούρη, Αναγνωστάκη (δύο ποιήματα), Εγγονόπουλου, Ελύτη και Παυλόπουλου. Η παράθεση των ονομάτων δείχνει ότι στο σύνολο των επιλεγμένων ποιητικών κειμένων όχι μόνο στην ενότητα «Ποιήματα για την ποίηση», αλλά σε ολόκληρο το βιβλίο (εξαιρώ ελάχιστα ποιήματα σε εργασίες και στα «Συνοδευτικά κείμενα» στο τέλος του βιβλίου) η μοναδική ποιήτρια εκπρόσωπος της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς είναι η Κική Δημουλά. Ενδιαφέρον, επίσης, έχει να παραθέσω από το Βιβλίο του Καθηγητή, που συνοδεύει εκείνο του μαθητή, τους δύο πρώτους «ειδικούς στόχους» που επιδιώκονται μέσα από την ενότητα «Η ποιήτρια Κική Δημουλά»: «Η γνωριμία με τη γυναικεία γραφή μέσω μιας από τις πλέον ποιοτικές σύγχρονες εκφράσεις της και η ανάδειξη της ξεχωριστής θεματικής που γεννά η γυναικεία οπτική, καθώς δίνει ένα στίγμα φορτισμένο από τα ιδιαίτερα βιώματα και την ξεχωριστή ιδιοσυγκρασία του φύλου της».[10] Σημειώνω, τέλος, ότι στην εξεταστέα-διδακτέα ύλη του μαθήματος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης της τρίτης τάξης Γενικού Λυκείου για το σχολικό έτος 2013-2014, ύλη εξεταζόμενη στις πανελλαδικές εξετάσεις, περιλαμβάνονται συνολικά κείμενα τριών πεζογράφων, του Βιζυηνού, του Παπαδιαμάντη και του Ιωάννου (δύο κείμενα), και πέντε ποιητών, του Σολωμού («Ο Κρητικός)», του Καβάφη (δύο ποιήματα), του Σαχτούρη, του Παυλόπουλου και της Δημουλά (το ποίημα «Σημείο αναγνωρίσεως»). Από την καταγραφή των ονομάτων γίνεται φανερό ότι ο/η μοναδικός/ή εν ζωή ποιητής/ποιήτρια που περιλαμβάνεται στην ύλη των πανελλαδικών εξετάσεων είναι η Δημουλά. Το δεύτερο. Εδώ και τέσσερις περίπου μήνες η έγκριτη κυριακάτικη εφημερίδα Η Καθημερινή προσέφερε στους αναγνώστες της τη σειρά «Έλληνες ποιητές». Οι ποιητές που περιέλαβε η σειρά (τους μνημονεύω κατά τη χρονολογική τους τάξη) είναι οι Κάλβος, Σολωμός, Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, Βάρναλης, Καρυωτάκης, Σεφέρης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Ρίτσος, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης και η Κική Δημουλά – όσοι παροικούν τη λογοτεχνική μας Ιερουσαλήμ εύκολα εικάζουν ότι η τρανταχτή απουσία του Οδυσσέα Ελύτη οφείλεται στο γεγονός ότι η πνευματική κληρονόμος του Ιουλίτα Ηλιοπούλου δεν παραχώρησε, όπως συνηθίζει, το σχετικό δικαίωμα. Για άλλη μια φορά, λοιπόν, η Δημουλά είναι αφενός η μοναδική ποιήτρια και αφετέρου ο/η μοναδικός/ή εν ζωή ποιητής/ποιήτρια που περιελήφθη στη σειρά. Στο τομίδιο για τη Δημουλά, που διανεμήθηκε με το φύλλο της 19ης Απριλίου 2014 της Καθημερινής, στο προλογικό κείμενο του Κωνσταντίνου Δημόπουλου η πρώτη φράση που διαβάζει ο αναγνώστης είναι ότι «οι κριτικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας την κατατάσσουν στη δεύτερη μεταπολεμική γενιά, στους ποιητές δηλαδή που γεννήθηκαν πριν από τον πόλεμο και κατόπιν εμφανίστηκαν στα γράμματα στη δεκαετία του ’50».[11] Στη βάση, λοιπόν, της επιλογής η Δημουλά να περιληφθεί στον κανόνα των υπολοίπων μεγάλων πεθαμένων ποιητών μας προκαλούνται ορισμένες εύλογες απορίες: Γιατί από την πρώτη μεταπολεμική ποιητική γενιά περιλαμβάνονται μόνο οι μακαρίτες Αναγνωστάκης και Λειβαδίτης, και όχι και ο θαλερός Τίτος Πατρίκιος, και γιατί, επίσης, από τη γενιά του 1930 απουσιάζει ο επίσης ευρισκόμενος ανάμεσά μας Νάνος Βαλαωρίτης; Αλλά, κι αν δεχτούμε ότι η Δημουλά επιλέχθηκε σύμφωνα με την προκρούστεια λογική των ποιητικών γενεών, ως εκπρόσωπος της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, όσοι είναι συστηματικοί αναγνώστες της σύγχρονης ποίησής μας γνωρίζουν ότι στην ίδια γενιά υπάρχουν αρκετοί ακόμα «δίκαιοι», εξίσου καλοί ποιητές, λίγο-πολύ συνομήλικοί της, περισσότεροι από τα δάκτυλα του ενός χεριού (για να θυμηθούμε τον τρόπο με τον οποίο μετρούσε τους «δικαίους» ο Διονύσιος Ιερομόναχος στη Γυναίκα της Ζάκυθος). Ας αναφέρω, λοιπόν, άλλους τέσσερις τουλάχιστον αξιολογότατους και ζώντες ποιητές: την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, τον Βύρωνα Λεοντάρη, τον Μάρκο Μέσκο και τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη. Το «πρόβλημα», όμως, με αυτούς τους ποιητές είναι ότι πρόκειται για πολύ λιγότερο γνωστούς και πολύ λιγότερο τιμημένους σε σύγκριση με τη Δημουλά. Αν πάλι λάμβανε κανείς υπόψη του τα κριτήρια της δημοφιλίας και της αναγνωρισιμότητας, εύλογα θα μπορούσε να σκεφτεί ότι στην σειρά της Καθημερινής θα μπορούσε να επιλεγεί και ένας ακόμα ποιητής της ίδιας γενιάς, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. Μόνο που ο τελευταίος αφενός δεν έχει την ίδια με την Δημουλά θεσμική καταξίωση, αφετέρου δεν είναι σε πολλούς αρεστός ή, κατά τα λεγόμενα της εποχής μας, πολιτικώς ορθός, καθώς υποστηρίζει σθεναρά δυσάρεστες ή και απωθητικές απόψεις για πρόσωπα και πράγματα. Το τρίτο. Στις 5 Ιανουαρίου 2013 στην αμερικανική εφημερίδα National Herald Tribune δημοσιεύτηκε και στις 11 Ιανουαρίου 2013 στην The New York Times αναδημοσιεύθηκε συνέντευξη της Δημουλά στη δημοσιογράφο Rachel Donadio, με αφορμή την έκδοση τόμου ποιημάτων της στις ΗΠΑ σε αγγλική μετάφραση.[12] Από τη συνέντευξη αυτή, όπου η Δημουλά αποκαλείται «εθνική ποιήτρια», χωρίς καμία συνοδευτική επεξήγηση ενός τέτοιου χαρακτηρισμού, απομονώνω ένα σημείο ελληνικού ενδιαφέροντος, καθώς παρατίθεται κρίση του γνωστού συγγραφέα και από παλιά κριτικού του έργου της Δημουλά Νίκου Δήμου. Σύμφωνα με αυτή την κρίση η Δημουλά είναι «the best Greek woman poet since Sappho»! Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι μια τέτοια σύγκριση είναι εντελώς αβάσιμη ιστορικά, επειδή συγκρίνει δύο έργα που ανήκουν σε εποχές με απόσταση χιλιετιών και τα οποία εντάσσονται σε εντελώς διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι η μοναδική βάση νομιμοποίησής της είναι ότι η συνέντευξη απευθύνεται στο αμερικανικό κοινό, στο οποίο η έννοια ελληνική ποίηση γραμμένη από γυναίκες προφανώς μόνο το όνομα Σαπφώ μπορεί να ανακαλέσει. Θα επικαλεστώ, ωστόσο, ένα παράδειγμα για να υπερασπιστώ την κρίση μου ότι η σύγκριση από τον Δήμου της Δημουλά με την Σαπφώ δείχνει απαράδεκτη ακρισία (σε συμφραζόμενα αργκό θα έκανα λόγο για «αμερικανιά»), για την οποία η ίδια η ποιήτρια, δια της σιωπής της, συναινεί. Στις 29 Νοεμβρίου 2013 το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών απένειμε τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα στον ποιητή Κυριάκο Χαραλαμπίδη. Η τελετή της αναγόρευσης πραγματοποιήθηκε αναγκαστικά σε αίθουσα του κτιρίου Κωστή Παλαμά, επειδή η αίθουσα τελετών του κεντρικού κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών ήταν κλειστή, ενώ ο πρύτανής του απουσίασε από την τελετή –δεν έστειλε καν κάποιο σημείωμα–, επειδή το ίδιο βράδυ ταξίδευε για το Παρίσι, προκειμένου να δώσει την επόμενη ημέρα μια πολυθρύλητη θεατρική παράσταση. Στην τελετή αναγόρευσης του Χαραλαμπίδη μίλησα για το έργο του με τη θεσμική ιδιότητα του καθηγητή νεοελληνικής φιλολογίας.[13] Αναλογίζομαι, λοιπόν, πώς θα ακουγόταν και πώς θα κρινόταν από το τότε λιγοστό ακροατήριό μου μια κρίση όπως ότι ο Χαραλαμπίδης είναι ο καλύτερος Έλληνας ποιητής μετά τον Όμηρο; Σε σχέση με όσα περιέγραψα και σχολίασα παραπάνω ως παραδείγματα και προφανώς ως απόρροιά τους, υπάρχει ένα αναντίρρητο γεγονός ποσοτικής τάξης: Η Δημουλά είναι σήμερα όχι μόνο η γνωστότερη και δημοφιλέστερη ελληνίδα ποιήτρια, αλλά και ένας/μία από τους/τις περισσότερο πολυδιαβασμένους/ες ποιητές/ποιήτριές μας. Συγκεκριμένα, από τα στοιχεία που παρατίθενται σε πρόσφατο άρθρο-ρεπορτάζ της δημοσιογράφου Όλγας Σελλά πληροφορούμαστε ότι η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων της Δημουλά (η πρώτη έκδοση έγινε το 1998 και περιλαμβάνει τις πρώτες επτά συλλογές της, από το Έρεβος [1956] μέχρι την Εφηβεία της λήθης [1994]), πραγματοποίησε έως σήμερα άλλες οκτώ ανατυπώσεις, με τον συνολικό αριθμό των αντιτύπων να φτάνουν τα 51.000.[14] Παράλληλα, αρκεί κανείς να κάνει μια βιαστική περιδιάβαση στο ελληνικό διαδίκτυο για να διαπιστώσει ότι υπάρχει ένα εκτεταμένο κυβερνητικό περιβάλλον διάδοσης του έργου της. Πάμπολλες τηλεοπτικές συνεντεύξεις της, αποσπάσματα ομιλιών της σε δημόσιες περιστάσεις, τηλεοπτικά ρεπορτάζ που αναφέρονται σε αυτήν διατίθενται σε κάθε ενδιαφερόμενο. Κυρίως, όμως, ποιήματά της προσφέρονται σε προσωπικές ιστοσελίδες και ιστοτόπους, σελίδες υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης και διαδικτυακούς τόπους διαμοιρασμού ψηφιακών οπτικοακουστικών αρχείων (βίντεο). Π.χ. στο διάσημο www.youtube.com υπάρχουν δεκάδες ποιήματα της Δημουλά που αναρτώνται από ανώνυμους χρήστες σε βίντεο μέσα από ένα πληθυντικό δίαυλο συνήθως διαπλεκόμενων μέσων (κείμενο, στατικές ή κινούμενες εικόνες, μουσική επένδυση, απαγγελία). Στις περιπτώσεις των απαγγελιών το υλικό αντλείται από τους δύο διαθέσιμους δίσκους ακτίνας με απαγγελίες της ποιήτριας,[15] ενώ όταν επιλέγεται το κείμενο κάποιου ποιήματος συνήθως ενσωματώνεται σε μια ροή από ως επί το πλείστον τεχνουργημένες εικόνες παραεικαστικής αισθητικής ή/και ποικίλλεται με συνοδευτική μουσική. Η οριστική και αμετάκλητη πλέον έξοδος της Δημουλά από τον περίκλειστο χώρο της λογοτεχνικής συντεχνίας και η παρατεταμένη και διαρκής το τελευταίο διάστημα προβολή της μέσα από το αδηφάγο περιβάλλον των media είχε ως αποτέλεσμα το περιβάλλον αυτό, πασίγνωστο για την υποκρισία του, την οποία ωστόσο προσπαθεί να συγκαλύπτει επιμελώς για τους αφελείς, να αντιμετωπίζει επιπλέον την Δημουλά με τα αντανακλαστικά της πολιτικής ορθότητας με την οποία διαχειρίζεται όλα τα δημόσια πρόσωπα. Έτσι, σε δημόσια εκδήλωση των Atenistas στην γειτονιά όπου κατοικεί, την Κυψέλη, στις αρχές Μαΐου του 2013, η Δημουλά σε έναν εντελώς αυτοσχέδιο προφορικό λόγο της είπε, μεταξύ άλλων, και τα εξής: «Πάντως εάν πάει κανείς στην πλατεία της Κυψέλης, δεν έχει χώρο να πατήσει. Στα δε παγκάκια κάθονται άνθρωποι ξένοι –πολύ φυσικό βέβαια, πώς να περάσουν την ώρα τους– και παίζουν κάτι δικά τους χαρτιά και με χαρτάκια γεμίζει ο τόπος». Οι φράσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να ξεσπάσει σε εφημερίδες και στο διαδίκτυο ένας χαρτοπόλεμος για το αν και κατά πόσο η Δημουλά εξέφρασε ρατσιστικές απόψεις – γιατί βεβαίως η «εθνική ποιήτρια» δεν επιτρέπεται να έχει ρατσιστική διάθεση έναντι των ξένων. Το γεγονός ότι, στο πεδίο αυτής της ανεξέλεγκτης διαμάχης, κάποιοι της απέδωσαν ρατσιστική διάθεση, εξώθησε την ίδια να ανταπαντήσει με δημόσια δήλωση ότι βεβαίως δεν είναι ρατσίστρια (όπως, π.χ., το 99% των Ελλήνων πολιτικών ανδρών θα διέψευδαν, διαρρηγνύοντας τα ιμάτιά τους, τη δημόσια πληροφορία ότι κάποιοι από αυτούς είναι ομοφυλόφιλοι – ενώ στο εσωτερικό του σιναφιού τους είναι πασίγνωστο ότι κάποιοι είναι ομοφυλόφιλοι).[16] Προσωπικά είμαι πεπεισμένος ότι η Δημουλά δεν έχει ρατσιστικές αντιλήψεις για τους ξένους στη γειτονιά της, αλλά –και εδώ είναι το πρόβλημα– όταν εκτίθεσαι σε ένα περιβάλλον όπου περιτριγυρίζουν πολλοί ελέφαντες, τω σώματι και τω πνεύματι, από ένα σημείο και πέρα είναι πολύ δύσκολο να πείσεις ότι και εσύ δεν είσαι ελέφαντας. Κατά τη γνώμη μου, η κορύφωση του επικοινωνιακού φαινομένου Κική Δημουλά κατά τα δυο τελευταία έτη είναι η εντόπια δημόσια φημολογία περί της πιθανότητας να προταθεί και να τιμηθεί με την κορυφαία παγκοσμίως διάκριση στον χώρο της λογοτεχνίας, το βραβείο Νόμπελ. Δεν πιστεύω ότι θα δυσαρεστούσε πολλούς συμπατριώτες μας μια τέτοια βράβευση, αλλά η ιδέα και μόνο της βράβευσης θέτει το ζήτημα της σύγκρισης της Δημουλά με τους δύο ήδη τιμημένους με το Νόμπελ Έλληνες ποιητές, τον Γιώργο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη. Και η σκοπιά της σύγκρισης δεν μπορεί να είναι άλλη από εκείνη του ευρύτερου πνευματικού εκτοπίσματος που καταλαμβάνει ένα συγγραφικό έργο, θεωρημένο στο σύνολό του. Κατά την κρίση μου, η Δημουλά έχει γράψει ορισμένα ποιήματα που θα παραμείνουν ενεργά στη συλλογική αναγνωστική μνήμη των περισσότερων συστηματικών αναγνωστών της ποίησης, όταν μετά από πολλά χρόνια θα ανακαλούμε το λογοτεχνικό παρελθόν μας. Αλλά το ευρύτερο πνευματικό εκτόπισμά της είναι αδύνατο να συγκριθεί με εκείνο του Σεφέρη και του Ελύτη, από την άποψη της ευρύτατης παιδείας τους, της γενικότερης πνευματικής καλλιέργειάς τους και των αποτυπωμάτων που αυτοί άφησαν σε ένα σύνθετο στις διάφορες όψεις του συγγραφικό έργο. Ας συγκρίνουμε, π.χ., τους τρεις τόμους των σεφερικών Δοκιμών και τους δύο βασικούς τόμους των δοκιμίων του Ελύτη, όσα έχουν περιληφθεί στα βιβλία του Ανοιχτά χαρτιά και Εν λευκώ, με το ισχνό δοκιμιακό έργο της Δημουλά. Η σύγκριση ουσιαστικά είναι αδύνατη, γιατί στα κείμενα της Δημουλά δεν υπάρχει ούτε αντίστοιχη γνώση, ούτε ανάλογος στοχασμός. Τα αυτοτελώς εκδεδομένα δοκιμιακά-κριτικά γραπτά της είναι Ο φιλοπαίγμων μύθος (2003), το Εκτός σχεδίου (2004) και το Έρανος σκέψεων (2009), στη μεγάλη πλειονότητά τους κείμενα περιστασιακά.[17] Στα παραπάνω προστίθεται και η ομιλία της «Τάχα θα ξανασυναντηθούμε κάποτε;» για τον Κωστή Παλαμά σε ημερίδα που διοργάνωσε η Ακαδημία Αθηνών στις 16 Δεκεμβρίου 2009.[18] Θα περιοριστώ στην κρίση αυτού του τελευταίου γραπτού. Δεν είναι παρά μια σεβάσμια επιλεκτική περιδιάβαση σε λιγοστά ποιήματα και μερικές επιστολές του Παλαμά, αλλά με φανερές τη μερική γνώση του έργου του και την άγνοια της ογκώδους κριτικής γι’ αυτό. Σαφής είναι επίσης η σύγκριση-αντιδιαστολή από τη Δημουλά ανάμεσα στο υψηλού τόνου έργο του Παλαμά και τη δική μας χαμηλότονη ποίηση. Γενικά πρόκειται για ένα ευκαιριακό γραπτό που δεν προσθέτει καμία νέα ιδέα για το παλαμικό έργο, ενώ καταθέτει με εντιμότητα την ομολογία: «Είμαι πολύ προσεκτική, ακριβέστερα, όσο μπορώ σοβαρή. Ως εκ τούτου ξεχωρίζω: άλλο αγαπώ την ποίηση, άλλο γράφω κάποια ποιήματα, άλλο είμαι σε βαθμό εξαρτήσεως δεμένη με τη σκέψη της ποίησης, και εντελώς άλλο, να τολμώ με αυτά τα λίγα τυχαία εφόδια, να ξεμοντάρω με πρόχειρα φυλλορροήματα επινοήσεων, και όχι με τα κατάλληλα εργαλεία, ένα τεράστιο έργο πολυσχιδές, πολύσημο, πολύτοκο».[19] Τέλος, τα δοκίμια ή κριτικά κείμενα της Δημουλά υστερούν, κατά τη γνώμη μου, αν συγκριθούν και με εκείνα ποιητών της γενιάς της, όπως, π.χ., του Βύρωνα Λεοντάρη. Ο τελικός σχολιασμός του επικοινωνιακού φαινομένου Κική Δημουλά, αν θέσει στον στόχο του το κύριο περιβάλλον που το παρήγαγε και το ανατροφοδοτεί, δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε δυσάρεστες διαπιστώσεις. Ό,τι έχει προηγηθεί και ό,τι συμβαίνει μέχρι σήμερα γύρω από τη Δημουλά, τοποθετώντας το ποιητικό έργο της σε μια από τις πιο επίζηλες θέσεις του λογοτεχνικού μας κανόνα, αντικατοπτρίζει εκείνους τους φορείς εξουσίας της ελληνικής κοινωνίας, που φανερά ή κρυφά διαχειρίζονται το πολιτισμικό κεφάλαιό της και ασκούν ό,τι ονομάζουμε πολιτισμική πολιτική: Ειδωλοποιώντας τη Δημουλά προβάλλουν σε αυτήν τον ίδιο τον εαυτό τους ως επιτυχημένο. Ακολουθούν, μαζί τους, οι μη ειδικοί αναγνώστες της λογοτεχνίας, φορείς και αυτοί, από παλιά, ενός γνωστού συμπτώματος της κοινωνίας μας, της διαδεδομένης ανάγκης της να δημιουργεί και να συντηρεί είδωλα που λειτουργούν ως καθρέφτες των αναγκών της. Και στον πνευματικό τομέα, εδώ και πολύ καιρό, η Ελλάδα έχει πάψει να μας εκπλήσσει, επαναλαμβάνοντας τα λάθη του παρελθόντος της. Ας θυμηθούμε τη θλιβερή ιστορία των κατά συρροή ολυμπιονικών και την τόνωση της εθνικής υπερηφάνειας που επενδύθηκε σε αυτούς, ώσπου να ξεσπάσει η θύελλα των αποκαλύψεων και να φανερωθεί η πικρή αλήθεια. Μας χωρίζει μόλις μια δεκαετία, όταν, στις παραμονές των Ολυμπιακών Αγώνων, το καλοκαίρι του 2004, τα δύο πολυθρύλητα τότε άλογα κούρσας, ο Κεντέρης και η Θάνου, μετατράπηκαν στους κωμικοτραγικούς ήρωες ενός τροχαίου ατυχήματος και, στη συνέχεια, στους αποδιοπομπαίους τράγους της εθνικής διάψευσης. Λίγο καιρό αργότερα, ακολούθησε το βίαιο ξεφούσκωμα των σιδερένιων τιτάνων της εθνικής ομάδας άρσης βαρών. Το πάσης φύσεως ντοπάρισμα είναι βασικό σύμπτωμα μιας πολλαπλά φτωχής, στα υλικά αγαθά, στις ιδέες και στον πολιτισμό, κοινωνίας που, υποκριτική, αυτάρεσκη ή και αλαζονική, πολλά χρόνια τώρα αρέσκεται να βλέπει τον εαυτό της στον παραμορφωτικό καθρέφτη της ως την ωραία μάγισσα του παραμυθιού της. Το επικοινωνιακό φαινόμενο Κική Δημουλά είναι σύμπτωμα του ίδιου συνδρόμου. Προσπάθησα στο παραπάνω κείμενο να το περιγράψω και να το κρίνω σύμφωνα με τους όρους του λογοτεχνικού πεδίου, έτσι όπως το προσδιόρισε ο Πιερ Μπουρντιέ, δηλαδή ως εκείνο το περιβάλλον της συνύπαρξης και της αλληλεπίδρασης με τον/την λογοτέχνη και το έργο του/της διαφόρων φορέων, όπως τα κρατικά ιδρύματα, η εκπαίδευση, τα λογοτεχνικά βραβεία, οι εκδοτικοί οίκοι, τα μέσα ενημέρωσης, δημοσιότητας και επικοινωνίας, τα βιβλιοπωλεία, κ.ά., από τη δράση και τη συλλειτουργία των οποίων εξαρτάται και θεσπίζεται εντέλει ο βαθμός νομιμοποίησης και κατοχύρωσης της συμβολικής εξουσίας του/της λογοτέχνη και του έργου του/της. Με τα λόγια του Μπουρντιέ, «στην πραγματικότητα, η κατανόηση της κοινωνικής γένεσης του λογοτεχνικού πεδίου […] σημαίνει απλούστατα να κοιτάζεις τα πράγματα κατάματα και να τα βλέπεις όπως είναι».[20] [1] Βλ. «Στις καταβολές της ποιητικής ωριμότητας. Για την ποίηση της Kικής Δημουλά», εφ. O Aναγνώστης, 4 Iουλίου 1991, σ. 18 (κρίνονται οι τρεις πρώτες ποιητικές συλλογές της Δημουλά με αφορμή την επανέκδοσή τους)· «Το τέλος των ποιητικών μύθων. Η ποίηση της Δημουλά λειτουργεί ως θαυμαστό κάτοπτρο του σύγχρονου, ανερμάτιστου ατομικού ψυχισμού. Κική Δημουλά, Χλόη θερμοκηπίου, Αθήνα, Εκδ. Ίκαρος 2005», Τα Νέα, 30-31 Ιουλίου 2005, Βιβλιοδρόμιο, σ. 8-9· «Μια υπόγεια, σιωπηλή, συνομιλία. Γιάννης Ψυχοπαίδης - Κική Δημουλά: ένας ζωγράφος και μια ποιήτρια “συζητούν”. Γιάννης Ψυχοπαίδης, Κική Δημουλά, Συνάντηση, Ίκαρος, Αθήνα, 2007», Τα Νέα, 21-22 Ιουλίου 2007, Βιβλιοδρόμιο, σ. 8. Και τα τρία κείμενα αναδημοσιεύτηκαν στο βιβλίο μου, Ίχνη στην άμμο. Βιβλιοκρισίες (1991-2012). Πεζογραφία - ποίηση - Φιλολογία - Λογοτεχνική κριτική, Gutenberg, Αθήνα 2014, σ. 203-207, 221-224 και 262-265 αντιστοίχως. [2] Μια αρκετά αναλυτική καταγραφή των σχετικών κριτικών κειμένων, από το 1956 μέχρι το 2001, παρατίθεται στην «Επιλογή βιβλιογραφίας» του σχετικού με τη Δημουλά λήμματος στην ανθολογία Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία-γραμματολογία. Η δεύτερη μεταπολεμική γενιά, Επιμέλεια Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, Σοκόλης, Αθήνα 2002, σ. 153-155. [3] Βλ., αντιστοίχως, Μάριος Μαρκίδης, Είναι και ποτέ. Ερμηνευτική πρόσβαση στα ποιήματα της Κ. Δημουλά, Έρασμος, Αθήνα 1989 και Νίκος Δήμου, Στην τετράγωνη νύχτα της φωτογραφίας. Σημειώσεις σε ποιήματα της Κικής Δημουλά, Στιγμή, Αθήνα 1991. [4] Βλ. Φιλολογική, χρ. 18, τχ. 71, Απρ.-Ιούν. 2000, Μικρό αφιέρωμα στην Κική Δημουλά, σ. 34-58· Εντευκτήριο, τχ. 57, Απρ.-Ιούν. 2002, σ. 7-44· Διαβάζω, τχ. 435, Δεκ. 2002, σ. 93-131 και Εντευκτήριο, τχ. 83, Οκτ.-Δεκ. 2008, σ. 8-154. [5] Νάσος Βαγενάς, «Οι μεταμφιέσεις του λαϊκισμού», Το Βήμα, 22 Οκτωβρίου 2006, σ. 83/Α51. Αναδημοσίευση στο βιβλίο του, Σημειώσεις από την αρχή του αιώνα, Πόλις, Αθήνα 2013, σ. 170-173: 172-173. [6] Ύστερα από τη βιβλιοκρισία μου στα Νέα για τη συλλογή Χλόη θερμοκηπίου (βλ. σημ. 1), ακολούθησαν κατά χρονολογική σειρά τα εξής κείμενα: Κώστας Βούλγαρης, «Με αφορμή την Κική Δημουλά, η κριτική της ποίησης», Η Αυγή, 7 Αυγούστου 2005 και «Με αφορμή την Κική Δημουλά, η κριτική της ποίησης (2)», Η Αυγή, 14 Αυγούστου 2005· Βασίλης Ρούβαλης, «Το διακύβευμα μιας ποιήτριας», Ελευθεροτυπία, 12 Αυγούστου 2005· Ελένη Χοντολίδου, «Με αφορμή τα μοντέλα και τις στάρλετ που διαβάζουν ποίηση: Έπαινος Κικής Δημουλά», Η Αυγή, 30 Οκτωβρίου 2005· Νίκος Λάζαρης, «Η ποιητική παρακμή της Κικής Δημουλά. Κική Δημουλά, Χλόη θερμοκηπίου, Ίκαρος, Αθήνα 2005», Νέα Εστία, τχ. 1785, Ιαν. 2006, σ. 92-97· Μαρία Τοπάλη, «Οι δύο όψεις μιας δημοφιλούς ποίησης», Ποίηση, τχ. 26, Φθινόπωρο-Χειμώνας 2005, σ. 246-249· Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Η αλεπού και τα σταφύλια», Τα Νέα, 25 Φεβρουαρίου 2006· Μαρία Τοπάλη, «Απάντηση στον Κώστα Γεωργουσόπουλο», Τα Νέα, 13 Μαρτίου 2006· Ανδρέας Μπελεζίνης, «Κριτική υπό καταστολή», Ελευθεροτυπία, 17 Μαρτίου 2006· Ιωάννα Καρυστιάνη, «Τρύπωσε στις πιο μύχιες σκέψεις των ανθρώπων», Καθημερινή, 16 Ιουλίου 2006· Τιτίκα Δημητρούλια, «Οι όροι του δημοσίου διαλόγου περί της ποίησης και της κριτικής της», Καθημερινή, 16 Ιουλίου 2006· Σωκράτης Τσιχλιάς, «Το λίγο του κόσμου της κριτικής…», Καθημερινή, 16 Ιουλίου 2006· Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η Κική Δημουλά και η κριτική», Ελευθεροτυπία, 11 Αυγούστου 2006. Τα περισσότερα από τα παραπάνω κείμενα εντοπίζονται στο διαδίκτυο. [7] Λάζαρης, ό.π., σ. 92. [8] Βλ., αντιστοίχως, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Κική Δημουλά. Χρονικογράφος του εφήμερου, Κέδρος, Αθήνα 2013 (σε μεγάλο μέρος, πάντως, το βιβλίο συγκροτείται από επεξεργασμένα, ήδη δημοσιευμένα κείμενα του συγγραφέα του, της περιόδου 1995-2010) και Δημήτρης Νικορέτζος, Κική Δημουλά. Ένα μύθος διαπορευόμενος. Απογραφές ενός ανευλαβούς, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα χ.χ. [2013]. [9] Βλ. Νεοελληνική λογοτεχνία Γ΄ Ενιαίου Λυκείου, Θεωρητική κατεύθυνση, Θετική κατεύθυνση (επιλογής), Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, Αθήνα 1999 [και ανατυπώσεις μέχρι σήμερα], σ. 91-115. Την ομάδα συγγραφής του βιβλίου αποτέλεσαν οι Κώστας Η. Ακρίβος, Δ. Πτολ. Αρμάος, Τασούλα Καραγεωργίου, Ζωή Κ. Μπέλλα και Δήμητρα Κ. Μπεχλικούδη. Υπεύθυνος για το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και για την τελική επιλογή των κειμένων ήταν ο Κώστας Μπαλάσκας. [10] Νεοελληνική λογοτεχνία Γ΄ Ενιαίου Λυκείου, Θεωρητική κατεύθυνση, Θετική κατεύθυνση (επιλογής), Βιβλίο του Καθηγητή, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, Αθήνα 1999 [και ανατυπώσεις μέχρι σήμερα], σ. 198. Το βιβλίο των Αγάθης Γεωργιάδου και Εριέττας Δεληγιάννη, Διαβάζοντας Κική Δημουλά. Μια προσέγγιση στο έργο της, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, μια γενική επισκόπηση της ποίησης της Δημουλά, είναι φανερό, ήδη από τον πρόλογο των δύο συγγραφέων, ότι γράφτηκε προκειμένου να λειτουργήσει υποστηρικτικά στη διδασκαλία της ποιήτριας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. [11] Κωνσταντίνος Δημόπουλος, «Μεταξύ ύπαρξης και ανυπαρξίας», Έλληνες ποιητές. Κική Δημουλά. Εργοβιογραφία – Ανθολογία – Απαγγελία, Η Καθημερινή, Αθήνα 2014, σ. 13-30: 13. [12] Βλ. «Greek Poet’s Dark Vision», International Herald Tribune, 5-6 Ιανουαρίου 2013, και «Inside a Greek Poet’s Work, a Reflection of Her Country’s Hard Time», The New York Times, 11 Ιανουαρίου 2013. Βλ. τη συνέντευξη και στον ιστότοπο: http://goo.gl/ktD24n. Οι ελληνικές εφημερίδες αναπαρήγαγαν ευρέως την είδηση, ενώ στις 29 Ιανουαρίου 2013 έγινε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών τιμητική εκδήλωση, με αφορμή την έκδοση των ποιημάτων της Δημουλά στα αγγλικά. Στην εν λόγω εκδήλωση, μεταξύ των άλλων, ο διευθυντής του Yale University Press Τζον Ντόνατιτς αποκάλεσε την Δημουλά «ασύγκριτη εθνική ποιήτρια»! [13] Το εν λόγω κείμενο, «Κυριάκος Χαραλαμπίδης: Η αντοχή του εθνικού ποιητή στις μέρες μας» είναι διαθέσιμο στο http://goo.gl/rQtjtg [14] Βλ. Όλγα Σελλά, «Πόσο πουλάνε οι ποιητές σήμερα; Στοιχεία από τους εκδοτικούς οίκους αποδεικνύουν ότι οι Έλληνες συνεχίζουν να διαβάζουν ποίηση», Η Καθημερινή, 10 Φεβρουάριου 2014, ένθετο «Βάλε ποίηση στη ζωή», σ. 4. [15] Βλ. Κική Δημουλά - Θάνος Μικρούτσικος, Στην αγκαλιά της άκρης, MINOS ΕΜΙ Α.Ε. 2000 και Κική Δημουλά, Ο πληθυντικός αριθμός, Μουσική: Νίκος Ξανθούλης, Απαγγέλλει η ποιήτρια, Ερμηνεύει η Σοφία Μιχαηλίδη, Artion Records 2002. [16] Σχετικά με το όλο ζήτημα βλ. πρόχειρα στους ιστότοπους http://goo.gl/nnMr7J, http://goo.gl/lPAQqu, http://goo.gl/GLVl1k, http://goo.gl/Syo5OP, http://goo.gl/83drku, κείμενα συνοδευμένα από εκατοντάδες σχόλια αναγνωστών. [17] Βλ. Ο φιλοπαίγμων μύθος, Ίκαρος, Αθήνα 2003 (το κείμενο που εκφώνησε η Δημουλά κατά την τελετή υποδοχής της στην Ακαδημία Αθηνών στις 11 Νοεμβρίου 2003), Εκτός σχεδίου, Ίκαρος, Αθήνα 2004 (επιλογή από τα «Κυκλογραφήματα» που γράφτηκαν την περίοδο 1959-1967 και δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Κύκλος της Τράπεζας της Ελλάδος) και Έρανος σκέψεων, Ίκαρος, Αθήνα 2009 (ομιλία στην Αρχαιολογική Εταιρεία στις 26 Ιανουαρίου 2009). [18] Βλ. Κωστής Παλαμάς. Πρακτικά ημερίδας. Ακαδημία Αθηνών, 16 Δεκεμβρίου 2009, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, Αθήνα 2011, σ. 29-37. [19] Βλ. Κωστής Παλαμάς, ό.π., σ. 31. [20] Pierre Bourdieu, Οι κανόνες της τέχνης. Γένεση και δομή του λογοτεχνικού πεδίου, μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου, Πρόλογος Νίκος Παναγιωτόπουλος, Πατάκης, Αθήνα 2006, σ. 31.

Το επικοινωνιακό φαινόμενο Κική Δημουλά

Σύνδεση