Αλουμίνιον της Ελλάδος και το όνειρο της ανάπτυξης

Κώστας Κωστής, Κράτος και επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Η ιστορία του «Αλουμινίου της Ελλάδος», Πόλις, Αθήνα 2013, σελ. 512 Το βιβλίο του Κ. Κωστή αποτελεί μια εκτεταμένη και σε βάθος παρουσίαση της ιστορίας μισού αιώνα μιας μεγάλης, βιομηχανικής, εξαγωγικής, επιδοτούμενης, αμφισβητούμενης, θυγατρικής πολυεθνικής επιχείρησης, η οποία στην ίδρυσή της βρέθηκε στο επίκεντρο της μεταπολεμικής ελληνικής βιομηχανίας και έπειτα από σαράντα περίπου χρόνια (το 2004) πέρασε σε ελληνική ιδιοκτησία. Σε πρώτη ανάγνωση, έχουμε μια τυπική περίπτωση προσέγγισης της ιστορίας μιας επιχείρησης στη μακρά πορεία της, στην οποία καταγράφονται και εξηγούνται οι παράγοντες που επέδρασαν στην πορεία αυτή, οι μετασχηματισμοί της, που ακολούθησαν την πορεία της οικονομίας στην οποία η επιχείρηση αυτή είχε ενταχθεί, οι εξελίξεις στον κλάδο της και στην παγκόσμια αγορά, οι σχέσεις της με το Κράτος, με τους εργαζόμενούς της, με άλλες οικονομικές δραστηριότητες και επιχειρήσεις, ενώ θίγονται και περισσότερα ειδικά ζητήματα, όπως τα περιβαλλοντικά, οι τεχνολογικές βελτιώσεις ή τα ζητήματα σχετικά με τον οικισμό Άσπρα Σπίτια ή τους προμηθευτές. Είναι αυτονόητο ότι η χρονική διάρκεια ζωής, το μέγεθος, οι πολύπλευρες σχέσεις και τα ευρύτερα ζητήματα που αναδείχθηκαν γύρω από την επιχείρηση Αλουμίνιο της Ελλάδος (ΑτΕ) την έκαναν σημαντική για την οικονομία της χώρας και ιδανική για ιστορική προσέγγιση. Όμως, η μελέτη του Κ. Κωστή, πέρα από την ειδική επιχειρησιακή διάσταση, μας γυρίζει πίσω σε ευρύτερα και εξαιρετικά κρίσιμα ζητήματα της μεταπολεμικής ζωής της χώρας. Θα αναφερθώ σε ορισμένα από αυτά, γιατί νομίζω ότι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό προκύπτουν ως ερεθίσματα μέσα από την ανάλυση και μας επιτρέπουν να ξαναδούμε τα ζητήματα αυτά με βάση την πραγματική εξέλιξη που συντελέστηκε και όχι τις υποθέσεις που διατυπώνονταν στη δεκαετία του 1960. Θα σταθώ σε εννέα σημεία: 1. Στις προσπάθειες εκβιομηχάνισης της Ελλάδας στις αρχές της δεκαετίας του 1960, που οδήγησαν στον σταδιακό μετασχηματισμό της από αγροτική σε βιομηχανική οικονομία. Ήδη στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 είχε γίνει φανερό ότι η ελληνική ανάπτυξη είχε οδηγηθεί σε συνθήκες ύφεσης και ήταν δύσκολο να προχωρήσει στη βάση της αγροτικής οικονομίας. Επιπλέον, ο αγροτικός χαρακτήρας των εξαγωγών οδηγούσε σε διεύρυνση των ελλειμμάτων στο ισοζύγιο πληρωμών και σε αναπτυξιακό αδιέξοδο και γι’ αυτό η ανάγκη να ενισχυθεί η εξωστρέφεια της οικονομίας με νέες επενδύσεις σε διεθνώς ανταγωνιστικές δραστηριότητες, κυρίως στη βιομηχανία, γινόταν οικονομικά επιτακτική. Η βιομηχανία ήταν τότε ο τομέας-κλειδί της ανάπτυξης του Πρώτου και του Δεύτερου Κόσμου και το αναπτυξιακό όνειρο του Τρίτου Κόσμου. Στην Ελλάδα, οι ξένες επενδύσεις θεωρήθηκαν κεντρικός μοχλός μιας προσπάθειας εκβιομηχάνισης και εξωστρέφειας, καθώς είχε γίνει φανερό ότι το εγχώριο επιχειρηματικό δυναμικό δεν είχε τη δυνατότητα να προωθήσει δυναμικές μορφές ανάπτυξης, λόγω πολύ αδύναμης τεχνολογικής βάσης, περιορισμένων επιχειρηματικών μεγεθών, απουσίας εμπειρίας στη διεθνή αγορά, ισχνής κεφαλαιακής βάσης και απουσίας κουλτούρας επιχειρηματικού ρίσκου. 2. Η ιστορία της ελληνικής εκβιομηχάνισης μεταπολεμικά δεν ήταν απαλλαγμένη από μια σταθερά που διαπερνά την πολιτική ζωή της χώρας μέχρι και σήμερα: την αδιάκοπη αλληλοκατηγορία μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων για τη διαπραγμάτευση με τους ξένους επενδυτές και τη σκανδαλολογία γύρω από τις συμφωνίες που υπογράφηκαν και ένα συνεχές πήγαινε-έλα επιχειρήσεων και Κράτους. Οι διαμάχες για το ΑτΕ και άλλες διεθνικές επενδύσεις εκείνης της περιόδου προκάλεσαν μια σημαντική όξυνση της πολιτικής ζωής της χώρας. Από μια διαφορετική οπτική, συμβάδιζαν με τη γενικότερη επιφυλακτική ή αρνητική στάση μεγάλου τμήματος της επιστημονικής βιβλιογραφίας, και οπωσδήποτε των αριστερών δυνάμεων και ιδεολογιών (αλλά όχι μόνον αυτών), γύρω από τη θεματική αυτή. Η εξέλιξη που ακολούθησε στις επόμενες δεκαετίες άμβλυνε ή εξάλειψε τις εντάσεις αυτές, αλλά αυτό δεν έγινε παρά όταν η εξάλειψη του προστατευτισμού και των κρατικών προνομίων αποδυνάμωσε τις τεχνητές ολιγοπωλιακές ή μονοπωλιακές προσόδους των επενδυτών, όταν η διάχυση της τεχνολογίας εξαπλώθηκε ραγδαία σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, όταν πολλές κυβερνήσεις απέκτησαν μια πιο ισχυρή διαπραγματευτική βάση και όταν οι διεθνικές επενδύσεις φάνηκε ότι συνέβαλαν στην ανάπτυξη μιας σειράς αναπτυσσόμενων χωρών, που μέχρι τη δεκαετία του 1970 οι θεωρίες της εξάρτησης και του ιμπεριαλισμού θεωρούσαν αδύνατη. Στο επίπεδο της χώρας μας, πάντως, όλες αυτές οι εντάσεις, τελικά, σήμαιναν ένα περιβάλλον ασταθές, προβληματικό και αβέβαιο. Ένα τέτοιο περιβάλλον περιόριζε την ελκυστικότητα της χώρας ως επενδυτικής επιλογής ή, μάλλον, οδηγούσε τις επιχειρήσεις να επιζητούν μεγαλύτερες αποδόσεις και κέρδη για να καλύψουν και τα πρόσθετα ρίσκα που συνεπάγονταν οι καταστάσεις αυτές. Η πρακτική αυτή, αναπόφευκτα, μεταφραζόταν σε υπερκέρδη, που ενισχύονταν από την πολιτική του υψηλού προστατευτισμού και ειδικών κινήτρων ή παραχωρήσεων προς πολλές επιχειρήσεις. Ωστόσο, επίσης διαπιστώνει κανείς ότι κάτω από την πίεση που αναπτυσσόταν προέκυπταν και βελτιωμένες συμφωνίες, που, αν δεν είναι κανείς προσεκτικός στην ανάλυσή του, θα μπορούσαν εύκολα να οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι οι προηγούμενες συμφωνίες υπέκρυπταν προνομιακές ή ακόμα και σκανδαλώδεις ρυθμίσεις. Γεγονός είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις –για το ΑτΕ το επίμαχο θέμα ήταν η τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος και όχι διαφορετικές ρυθμίσεις που εφαρμόστηκαν σε άλλες περιπτώσεις– παρέχονταν προνομιακές παραχωρήσεις έναντι ειδικών υποχρεώσεων των εταιριών που ουδέποτε σχεδόν τις υλοποιούσαν. Το γεγονός ότι μετά τις πετρελαϊκές κρίσεις προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970 είχε δημιουργηθεί μια έντονα αρνητική εικόνα για την ελληνική βιομηχανία δεν ήταν απαλλαγμένο από τις προνομιακές πρακτικές και τις επιχειρησιακές συμπεριφορές που καταγράφηκαν στις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Το καθεστώς της υψηλής δασμολογικής και μη δασμολογικής προστασίας που εξασφάλιζε ολιγοπωλιακά κέρδη στηριγμένα σε κακής ποιότητας, ξεπερασμένα, ακριβά προϊόντα ενίσχυε τις τάσεις αυτές και είχε σοβαρές επιδράσεις στις αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν, τουλάχιστον στη φάση μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, οπότε συντελέστηκε η απελευθέρωση των αγορών και η κατάργηση των επιδοτήσεων. 3. Μια τρίτη μεγάλη θεματική αφορά την προώθηση των μεγάλου μεγέθους επενδύσεων. Είχε γίνει φανερό ότι σε μια οικονομία στην οποία τα προβλήματα ήσαν διαρθρωτικά, μόνο επενδύσεις που θα επηρέαζαν την ίδια τη δομή, δηλαδή βασικές ισορροπίες, του συστήματος, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε επιτυχία. Οι πολύ σημαντικές μελέτες του ΚΕΠΕ στη δεκαετία του 1960, του Γ. Κουτσουμάρη, του Η. Ellis, του Γ. Τριάντη, του Ξ. Ζολώτα, οι αναλύσεις στο περιοδικό Νέα Οικονομία, αλλά και οι γενικότερες τάσεις εκβιομηχάνισης του Πρώτου, του Δεύτερου και του Τρίτου Κόσμου και οι διεθνείς αναλύσεις για το θέμα είχαν αναδείξει τη σημασία του διαρθρωτικού χαρακτήρα της αναπτυξιακής διαδικασίας. Έτσι, την ιστορία του ΑτΕ πρέπει να την δει κανείς ως στοιχείο μιας πολιτικής που επεδίωξε και πέτυχε να προωθήσει μεγάλες επενδύσεις (στους κλάδους των πετροχημικών, στα διυλιστήρια, στα χημικά, στα ηλεκτρικά, στη μεταλλουργία, στη ναυπηγική βιομηχανία κ.ά.), που έπαιξαν καίριο ρόλο στην ελληνική εκβιομηχάνιση, ανεξάρτητα από τις όποιες αξιολογήσεις κάνει κανείς γι’ αυτές. 4. Το θέμα της δημιουργίας μονάδων σε τομείς-κλειδιά, που θα ήσαν σε θέση να υποκινήσουν επενδύσεις σε τομείς προς τα εμπρός ή προς τα πίσω (τα λεγόμενα linkages), ήταν σταθερά ένα κεντρικό ερώτημα στην αναπτυξιακή θεωρία. Η περίπτωση του ΑτΕ έδειξε ότι κάτι τέτοιο συντελέστηκε, αφού οδήγησε στη δυναμική ανάπτυξη περισσότερων μονάδων επεξεργασίας αλουμινίου και επέτρεψε τη σταδιακή διόγκωση των πωλήσεων στην εγχώρια αγορά. Βέβαια, μπορεί να τεθεί το ερώτημα, αν ο κλάδος των προϊόντων από αλουμίνιο ήταν αποτέλεσμα της δημιουργίας του ΑτΕ ή της τεράστιας ανόδου του κλάδου των κατασκευών στη χώρα και της ζήτησης. Όπως και πολλοί άλλοι κλάδοι, οι δραστηριότητες αυτές θα μπορούσαν να στηριχθούν και σε εισαγόμενο αλουμίνιο σε χαμηλές τιμές. Τεκμηριωμένη απάντηση, απαλλαγμένη από υποκειμενικές προτιμήσεις δεν έχω, ούτε μπορεί να δοθεί, αλλά η εκτίμησή μου είναι ότι, σε αντίθεση με ορισμένες μονομερείς θεωρήσεις που έχουν διατυπωθεί, στην κλαδική αυτή δραστηριότητα συνέβαλαν τόσο ο παράγοντας της εγχώριας παραγωγής και προσφοράς αλουμινίου, όσο και η μεγάλη ζήτηση που αναπτύχθηκε από τον τομέα των κατασκευών. 5. Το πρόβλημα της δημιουργίας ενός επιτυχημένου υποδείγματος την εποχή εκείνη δεν ήταν μόνο μια οικονομική αναγκαιότητα. Μετά από έναν εμφύλιο πόλεμο και όσα είχαν ακολουθήσει, υπήρχε πολιτική ανάγκη να αποτραπεί η αναπτυξιακή στασιμότητα που διαγράφηκε στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 και να καταφανεί ότι οι μεγάλες πολιτικές επιλογές οδηγούσαν σε επιτυχία. Υπήρχε, συνεπώς, ανάγκη πολιτικής νομιμοποίησης των πολιτικών επιλογών εκ του αποτελέσματος, που θα έπειθαν στην πράξη την ελληνική κοινωνία ότι αυτές ήσαν σωστές. Η πολιτική πίεση για οικονομική επιτυχία εκφράστηκε τότε και με άλλες πολιτικές επιλογές, που είχαν στόχο την οικονομική μεγέθυνση, όπως τη σύνδεση της χώρας με την ΕΟΚ, τη θεσμοθέτηση της αντιπαροχής στην αστική γη, την ανοχή της άναρχης οικοδόμησης και γενικά την προσπάθεια ενίσχυσης της κοινωνικής κινητικότητας και της δημιουργίας ανερχόμενων μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. 6. Η ιστορία του ΑτΕ μας οδηγεί όμως και σε ένα ακόμα χαρακτηριστικό της σχέσης μεταξύ ελληνικής οικονομίας και ξένων επενδύσεων, που συναντάται και σε πολλές άλλες περιπτώσεις χωρών. Αναφέρομαι στη σταδιακή ισχυροποίηση του φαινομένου, το ελληνικό κεφάλαιο να εξαγοράζει πλήρως ή εν μέρει το μερίδιο ξένων επενδυτών σε ελληνικές θυγατρικές πολυεθνικών, που με την πάροδο του χρόνου παίρνει τη μορφή εξαγοράς όλης της επιχείρησης στην Ελλάδα. Το ΑτΕ, το συγκρότημα της Έσσο Πάππας και τα ναυπηγεία Σκαραμαγκά, που πέρασαν στο Δημόσιο στη δεκαετία του 1980, έπειτα από αποχώρηση των αρχικών επενδυτών, ανήκουν στις πιο σημαντικές περιπτώσεις αυτής της μορφής, αλλά υπάρχουν και πολλές άλλες μεσαίου ή μικρότερου μεγέθους περιπτώσεις. Το φαινόμενο αυτό δείχνει τη σταδιακή ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, την ικανότητα και γνώση μιας ισχυρότερης διαπραγμάτευσης, την μείωση των ολιγοπωλιακών προσόδων η οποία προέκυψε από το άνοιγμα της αγοράς, που οδηγούσε στην αποχώρηση των ξένων επενδυτών. Η ενίσχυση της επιχειρηματικής βάσης και η ανάπτυξη της χώρας οδήγησαν μάλιστα σε μια αντίστροφη ροή, δηλαδή σε μορφές πολυεθνικοποίησης σημαντικού αριθμού ελληνικών επιχειρήσεων, με επέκταση αρχικά (στα μέσα με τέλη της δεκαετίας του 1970) στις αραβικές χώρες, στη συνέχεια στα Βαλκάνια, αλλά ακόμα και σε άλλες ανεπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες οικονομίες. 7. Το θέμα της αξιοποίησης του εθνικού ορυκτού πλούτου αποτέλεσε ένα από τα μεγάλα αντικείμενα ιδεολογικής διαμάχης (με πιο γνωστούς πρωταγωνιστές τον Δημήτρη Μπάτση και το έργο του Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα και τον καθηγητή Νίκο Κιτσίκη, τον Κυριάκο Βαρβαρέσο, τον Άγγελο Αγγελόπουλο και άλλους). Το θέμα δεν αφορούσε μόνο το αν η ανάπτυξη της Ελλάδας θα έπρεπε να στηριχθεί στην αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου και την προώθηση της βαριάς βιομηχανίας και του εξηλεκτρισμού, αλλά και το ποιος θα ήταν ο φορέας αυτής της στρατηγικής. Στη διάρκεια όλης της διαμάχης γύρω από το ΑτΕ και άλλες επενδύσεις, η Αριστερά ιδιαίτερα, αλλά γενικότερα η τότε αντιπολίτευση, θεώρησε ότι η εκχώρηση της αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου σε πολυεθνικές εταιρίες συνιστούσε χαριστική πράξη, ενίσχυε την εξάρτηση της χώρας από το εξωτερικό και αποτελούσε πολιτικό σκάνδαλο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η μεταπολεμική εμπειρία της αξιοποίησης των πλουτοπαραγωγικών πηγών των υπανάπτυκτων χωρών και ακόμα περισσότερο των αποικιών από πολυεθνικές εταιρίες αποτελούσε ένα ισχυρό επιχείρημα για την άποψη αυτή, κάτι άλλωστε που ισχύει ακόμα και σήμερα σε μια σειρά από χώρες με χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης. Από την άλλη, η εμπειρία που ακολούθησε στις αναπτυσσόμενες χώρες στις μεταπολεμικές δεκαετίες έδειξε ότι οι αντιλήψεις της περιόδου εκείνης ήσαν πολύ απλουστευτικές και ένα επιτυχές αποτέλεσμα καθορίζεται από πολύ πιο σύνθετες σχέσεις. Φάνηκε ότι επενδύσεις πολυεθνικών εταιριών στήριξαν την ανάπτυξη σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, ότι η αξιοποίηση από εγχώριες επιχειρήσεις επίσης δεν ήταν πάντα εγγύηση για την οικονομική ανάπτυξη και ότι το κεντρικό ζήτημα δεν ήταν η εθνική ταυτότητα, αλλά οι όροι λειτουργίας σε μια οικονομία, ο ρόλος του Κράτους απέναντι στις επιχειρήσεις, η ικανότητά του για σχεδιασμό και εφαρμογή αποτελεσματικών πολιτικών, η εγχώρια διαφθορά, η τεχνολογική βάση, οι διασυνδέσεις με την παγκόσμια αγορά, η γενικότερη επιχειρηματική ικανότητα και η ανταγωνιστική ικανότητα της επιχείρησης. 8. Μια επίσης εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θεματική αφορά τον μετασχηματισμό της διεθνούς αγοράς αλουμινίου μέσα σε λίγες δεκαετίες και τη μετατροπή ενός σκληρού διεθνούς ολιγοπωλίου, το οποίο στη δεκαετία του 1960 αριθμούσε έξι παγκόσμιους κεντρικούς εταιρικούς παίκτες, σε ανταγωνιστική δομή αγοράς, που ήταν και αυτή η οποία επέτρεψε τη μεταβίβαση της εταιρίας από μια πολυεθνική σε μια ελληνική εταιρία. Θα προσέθετα ότι ο σταδιακός μετασχηματισμός της αγοράς από ολιγοπωλιακή σε πολύ πιο ανταγωνιστική χαρακτηρίζει πολλούς κλάδους της οικονομίας μας και είναι επίσης τυπική εξέλιξη των δομών της αγοράς σε κάθε αναπτυσσόμενη χώρα, ακόμα και σε κάθε νέα αναδυόμενη παραγωγική δραστηριότητα, ανεξάρτητα από το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας. Η εξέλιξη αυτή στην Ελλάδα δεν αφορά μόνο το αλουμίνιο, αλλά και τη βιομηχανία προϊόντων αλουμινίου, που επηρεάζεται από την οικονομική μετεξέλιξη της χώρας. 9. Τέλος, η ιστορία του ΑτΕ μας φέρνει ξανά στο στρατηγικής σημασίας θέμα του κόστους της ενέργειας για τη βιομηχανία εν γένει, όχι μόνο στην ιστορική του διάσταση, αλλά ακόμα και για τη σημερινή φάση. Διαπιστώνουμε πόσο καθοριστικό για τη βιωσιμότητα και την ανταγωνιστικότητα ενός σημαντικού τμήματος της βιομηχανίας είναι το κόστος ενέργειας ως εισροής στην παραγωγική διαδικασία. Βλέπουμε, επίσης, πόσο οι κυβερνήσεις, μετά από μια αρχική περίοδο, αμέλησαν τον σχεδιασμό μιας μακροπρόθεσμης ενεργειακής στρατηγικής με στόχο την ανάπτυξη της οικονομίας συνολικότερα και πόσο αρνητική επίδραση έπαιξε αυτό για την ανταγωνιστικότητα, τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων και την διαδικασία της ανάπτυξης. Τα παραπάνω αποτελούν μερικές από τις μεγάλες διαμάχες που χαρακτήρισαν την ιστορία της ελληνικής μεταπολεμικής ανάπτυξης και εκβιομηχάνισης, ιδίως στις πρώτες δεκαετίες και αποτελούν με τα μια ή την άλλη μορφή προβληματικές που επανέρχονται μέσα από την ιστορία του ΑτΕ. Ωστόσο, το κεντρικό ερώτημα για την επένδυση του ΑτΕ από μια συνολική σκοπιά είναι άλλο, και συνοψίζεται στο εξής: Με ποια κριτήρια είναι σκόπιμο να αποτιμηθούν οι επιδόσεις της επιχείρησης ΑτΕ, της οποίας η δημιουργία και η εξέλιξη, ακόμα και η σημερινή της θέση, στηρίζονται σε μια μεγάλη επιδότηση του ηλεκτρικού ρεύματος για σχεδόν μισό αιώνα, θέμα γύρω από το οποίο υπήρξαν έντονες αντιδικίες. Το ότι στον μακρύ αυτό χρόνο η επιχείρηση έχει τις θετικές επιδόσεις που καταγράφονται, είναι συνάρτηση και της κρατικής/κοινωνικής επιδότησης που ελάμβανε. Αν, όμως, δεν ξεκαθαρίσει κανείς ποια είναι τα κριτήρια που πρέπει να χρησιμοποιηθούν σε μια αποτίμηση και για ποιο λόγο αυτά είναι σημαντικά, το πεδίο της επιστημονικής ή πολιτικής αυθαιρεσίας είναι απεριόριστο, αλλά και επικίνδυνο. Κατά την άποψή μου, το ερώτημα των κριτηρίων και μιας συνθετικής απάντησης τίθεται σε δύο διαφορετικά επίπεδα: στο επίπεδο μικρο- (της επιχείρησης) και στο επίπεδο μακρο- (της οικονομίας), και δεν είναι διόλου απλό. Σε επίπεδο επιχείρησης προϋποθέτει ότι θα ήταν εφικτό να εκτιμηθούν ποσοτικά όλες οι βασικές θετικές και αρνητικές παράμετροι της λειτουργίας της σε όλο αυτό το διάστημα. Θα αναφέρω κάποιες πολύ σημαντικές από αυτές. Στις θετικές θα ανήκαν η προστιθέμενη αξία, η απασχόληση, οι εξαγωγές, οι θετικές άμεσες και έμμεσες επιδράσεις στην ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων και της περιοχής εγκατάστασης, οι φόροι που πληρώθηκαν, οι εργαζόμενοι που εξειδικεύτηκαν, αλλά μετά εργάστηκαν σε άλλες επιχειρήσεις, ακόμα και το κλίμα εμπιστοσύνης που ίσως δημιουργήθηκε για άλλους επενδυτές από την απόφαση μιας μεγάλης πολυεθνικής να επενδύσει τόσο σημαντικά κεφάλαια στη χώρα. Στις αρνητικές θα ήσαν, κατ’ αρχάς, όλες οι εκροές προς το εξωτερικό για κέρδη, royalties, προμήθειες, τόκους, επανεξαγωγή κεφαλαίου, εισαγωγές προϊόντων ή υπηρεσιών, η επιδότηση του ρεύματος και των επενδύσεων που χρειάστηκαν, η ολιγοπωλιακή πρόσοδος που πιθανότατα επιβάρυνε τους χρήστες αλουμινίου στη χώρα. Χρησιμοποίησα την έκφραση «κατ’ αρχάς», γιατί καθεμιά από τις επιδράσεις στις οποίες αναφέρθηκα μπορεί να έχει διαφοροποιημένο περιεχόμενο, ανάλογα με τις συνθήκες που τη συνοδεύουν. Πάντως, λόγω έλλειψης στοιχείων για πολλά από τα παραπάνω μεγέθη, αλλά και για γενικότερους λόγους, μια ξεκάθαρη συνθετική αποτίμηση πολλών κρίσιμων από τις παραπάνω παραμέτρους δεν είναι εφικτή. Όμως, μεταξύ όλων των παραπάνω παραμέτρων, η πιο κρίσιμη είναι το ύψος της επιδότησης του ηλεκτρικού ρεύματος στις διάφορες περιόδους λειτουργίας του ΑτΕ κατ’ αρχάς μέχρι περίπου το 2010, αλλά και η εξέλιξη που ακολούθησε στη συνέχεια. Ακριβέστερα, σημασία έχει όχι το μέγεθος της επιδότησης αυτό καθαυτό, αλλά «η διαφορά» της επιδότησης του ΑτΕ από το μέγεθος της επιδότησης άλλων μονάδων ή της βιομηχανίας συνολικά, καθώς η διαφορά αυτή θα εξέφραζε μια ειδική ενίσχυση της ΑτΕ. Αν, δηλαδή, το Κράτος επιδοτεί έναν τομέα σε κάποιο βαθμό Α και η επιδότηση του ΑτΕ είναι Β, αυτό που έχει σημασία είναι, κυρίως, η διαφορά των δύο. Το αν η επιδότηση στη μεταποίηση συνολικά ή σε άλλες επιχειρήσεις παίρνει τη μορφή της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος ή άλλη μορφή, π.χ. επενδυτική επιδότηση, φορολογική ή εξαγωγική επιδότηση –εννοείται σε παλαιότερες φάσεις–, είναι δευτερεύον. Τη διαφορά αυτή είναι ανάγκη να συγκρίνουμε με το αποτέλεσμα που επιτυγχάνεται. Όμως, ούτε το ύψος της επιδότησης ή των επιδοτήσεων γνωρίζουμε, ούτε τη διαφορά που προανέφερα, ούτε τη σχέση τυχόν διαφοράς και αποτελέσματος. Μιλώντας για επιδότηση είναι σαφές ότι ήδη από τη δεκαετία του 1980 οι κανόνες ανταγωνισμού της Ε.Ε. επιτρέπουν τέτοια στήριξη μόνο σε ειδικές περιπτώσεις και με προσδιορισμένες διαδικασίες. Με βάση τα δεδομένα αυτά, η καταρχήν απάντησή μου σε ό,τι αφορά τη μικροοικονομική διάσταση του ερωτήματος (την επιχείρηση) είναι ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε το μέγεθος αυτό. Συνεπώς, μια οποιαδήποτε κατηγορηματική απάντηση εκφράζει άγνοια, μεροληψία ή αφέλεια. Έπειτα από πενήντα χρόνια, έχουμε την τάση –θα δεχθώ ότι την έχω κι εγώ στην δική μου εκτίμηση– να στηριζόμαστε στα όσα διαπιστώνουμε ότι έγιναν, και αυτά είναι στην πλειονότητά τους οι θετικές πλευρές της επένδυσης και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας που είχε στην εκβιομηχάνιση της χώρας. Όμως, πέρα από την τιμολόγηση του ηλεκτρικού ρεύματος, πολλές άλλες, αρνητικές και θετικές πλευρές, που δεν είναι μετρήσιμες, είτε από τη φύση τους, είτε λόγω απουσίας στοιχείων, απλώς δεν τις γνωρίζουμε παρά, στην καλύτερη περίπτωση, με μια γενική μορφή. Σε μια τέτοια περίπτωση, μπορούμε να κάνουμε μια αποτίμηση υποκειμενική, αλλά πρέπει να έχουμε την ευθύτητα να αναγνωρίσουμε ότι η αποτίμηση αυτή, από τη σκοπιά μιας τεκμηριωμένης ανάλυσης κόστους-οφέλους, δεν έχει στέρεα βάση. Από μια συνολικότερη, αναπτυξιακή, οπτική, ο προβληματισμός είναι πιο σύνθετος, γιατί δεν αφορά μόνο αν έχουμε ή όχι ποσοτικά στοιχεία για διάφορες πτυχές, όπως στην προσέγγιση σε επιχειρησιακό επίπεδο. Θεωρώ ότι μια υπανάπτυκτη χώρα, όπως η Ελλάδα του 1960, αν δεν έδινε διασφαλίσεις, προνόμια, κίνητρα ή υποδομές, δεν θα πετύχαινε να προσελκύσει επενδύσεις, ιδίως διεθνικές και τεχνολογικά σύνθετες. Αυτό με διάφορες μορφές ισχύει ακόμα και για την Ελλάδα του σήμερα. Όμως, η διαπίστωση αυτή μπορεί να αποτελέσει άλλοθι για ανεξέλεγκτες παραχωρήσεις, αν δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα «πόσες και τι είδους παραχωρήσεις, μέχρι ποιο σημείο και με στόχο ποιες επιδόσεις»; Το ερώτημα αυτό, θεωρητικά σωστό, αλλά ατελές, επίσης είναι αδύνατο να απαντηθεί συγκεκριμένα. Ίσως να μπορεί να απαντηθεί σε μια χονδροειδή και οπωσδήποτε ατελή βάση. Σε κάθε περίπτωση, η αδυναμία προσδιορισμού μιας καθαρής απάντησης δεν μπορεί να είναι άλλοθι για τη διατύπωση οποιαδήποτε απάντησης. Γιατί τότε πάλι δεν υπάρχει απάντηση, αφού θα νομιμοποιούνταν οποιαδήποτε απάντηση. Από οικονομική σκοπιά, το ερώτημα μπορεί να τεθεί και κάπως διαφορετικά: Χωρίς τις επιδοτήσεις που δόθηκαν, πού θα πηγαίναμε εναλλακτικά; Με το κόστος που καταβλήθηκε για τις επιδοτήσεις και ό,τι άλλο πρέπει να ληφθεί υπόψη, έστω αν αυτά μπορούσαν να αποτιμηθούν, θα μπορούσε να επιτευχθεί ένα ικανοποιητικότερο αναπτυξιακό αποτέλεσμα ή όχι; Για μια χώρα όπως η Ελλάδα του 1960 και του 1970 η υπόθεση ότι οι πόροι που δόθηκαν με διάφορες μορφές επιδότησης θα μπορούσαν να είχαν σχεδιαστεί και αξιοποιηθεί πιο παραγωγικά, θα ήταν μια πολύ ηρωική υπόθεση, απλούστατα γιατί δεν φάνηκε κάτι τέτοιο έτσι κι αλλιώς. Θα μπορούσε, μάλλον, οι πόροι που διατέθηκαν να είχαν μεν εξοικονομηθεί χωρίς μια τέτοια επένδυση, αλλά να είχαν σπαταληθεί σε κάτι άλλο, π.χ. σε δημόσιες ή ιδιωτικές καταναλωτικές δαπάνες, χωρίς παραγωγικό αποτέλεσμα. Θα ήταν αυτό μια καλύτερη πραγματικότητα ή όχι; Θα ισχυριστώ ότι σε τέτοιες περιπτώσεις το τίμημα της επιδότησης, όταν δεν αντανακλά διαφθορά, είναι το κόστος της άγνοιας ή της ανικανότητας κυβερνήσεων, Κράτους ή μιας κοινωνίας, να αξιοποιήσει αποτελεσματικότερα τους διαθέσιμους πόρους και τις ευκαιρίες της, αλλά ότι στην περίπτωση αυτή, τουλάχιστον, το αναπτυξιακό αποτέλεσμα είναι υπαρκτό. Επανέρχομαι στη θέση που διατύπωσα πριν: ότι βλέπουμε τι έγινε, αλλά όχι τι θα μπορούσε να είχε γίνει. Επιπλέον, πρέπει κανείς να συνεκτιμήσει, ότι άλλα κριτήρια κυριαρχούν στη δεκαετία 1960 και άλλα σήμερα ως προς το τι αξίζει να επιδοτηθεί και να στηριχθεί, και ένα ανακάτεμα των δύο θα ήταν λάθος. Ολοκληρώνοντας, θα τονίσω, ότι το βιβλίο του Κώστα Κωστή αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση εταιρικού ιστορικού, που δίνει τροφή για πολλές θεματικές, πολύ περισσότερες από αυτές που έθιξα. Θα επισημάνω όμως και δύο κινδύνους. Ο πρώτος είναι να θελήσει κανείς να γενικεύσει τα συμπεράσματα για το ΑτΕ και για την εξέλιξη της βιομηχανίας ή των ξένων άμεσων επενδύσεων στην Ελλάδα γενικότερα. Ο δεύτερος, να θελήσει κανείς να δώσει ολοκληρωμένες απαντήσεις για την ίδια την επιχείρηση ΑτΕ, με βάση τα ειδικά ευρήματα της ανάλυσης. Οι απαντήσεις και τα ευρήματα του βιβλίου αφορούν αποκλειστικά τα ειδικά θέματα που αναλύονται, και μάλιστα χωρίς να απαντούν σε όλα τα ζητήματα, όχι γιατί υπάρχει ατέλεια στην ανάλυση, αλλά γιατί δεν υπάρχουν στοιχεία για να δοθούν πληρέστερες απαντήσεις. Τελικά, πάντως, με τα ευρήματα, τις ατέλειες, ακόμα και τις αντιφάσεις μας –όταν υπάρχουν– προχωράει η γνώση μας, η επιστήμη, η κρίση μας. Και αυτό είναι σημαντικό ζητούμενο σε ένα περιβάλλον όπου οι απαντήσεις που δίνονται για εξαιρετικά κρίσιμα θέματα κινούνται πολύ συχνά στο επίπεδο μιας εξαιρετικά απλουστευτικής λογικής.

Αλουμίνιον της Ελλάδος και το όνειρο της ανάπτυξης

Σύνδεση