Ένα χαώδες αποχωρητήριο της Ιστορίας

E.L. Doctorow, Χόμερ & Λάνγκλεϋ, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ. 286 Ο κόσμος θα σε συναντήσει τελικά στο δωμάτιό σου, όσο επτασφράγιστο και αν το νομίζεις. Κανείς δεν μπορεί να αποκλειστεί από τη ζωή που διαδραματίζεται έξωθεν του εαυτού του. Η περιφρουρημένη ιδιωτικότητα παραβιάζεται εξακολουθητικά από τον έξω κόσμο, που ποτέ δεν είναι τόσο έξω όσο, ενδεχομένως, θα τον θέλαμε. Είμαστε όλοι ψηφίδες που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους στο πλαίσιο μιας συνειδητής ή μη συλλογικότητας. Τέτοιες σκέψεις φαίνεται να διατρέχουν τη μυθιστορηματική σύνθεση του Έντγκαρ Λώρενς Ντόκτοροου, ο οποίος παρατηρεί την Ιστορία να παρεισφρέει από τις γρίλιες των σφαλιστών παραθύρων στη βικτοριανή έπαυλη των αδελφών Κόλλυερ, στην Πέμπτη Λεωφόρο της Νέας Υόρκης. Σε κάποιο σημείο ο συγγραφέας στρέφει την προσοχή του στα μαύρα παντζούρια της κατοικίας, ύστερο απόκτημα, ασύνηθες για τις ανεμπόδιστες προσόψεις της αμερικανικής μεγαλούπολης, που το τότε ακόμη ελλιπές απόθεμά της σε συσσωρευμένη ιστορία δεν την είχε διδάξει την εσωστρέφεια που επιδείκνυε η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική. Ωστόσο, το σπίτι των αδελφών Κόλλυερ ασφυκτιούσε τόσο πολύ από ένυλες ιστορικές μαρτυρίες που τα παντζούρια ήταν απολύτως αναγκαία, στο βαθμό τουλάχιστον που υπόσχονταν την αναχαίτιση της δόλιας, ακαταδάμαστης επέλασης του έξω κόσμου, κατακερματισμένου σε σωρούς ετερόκλιτων, μνημονικά φορτισμένων αντικειμένων. Ο Ντόκτοροου αναθέτει προσφυώς τον ρόλο του αφηγητή στον Χόμερ, ο οποίος μοιράζεται με τον εμβληματικό ποιητή των δύο αρχαιοελληνικών επών πέρα από το όνομα και την τυφλότητα. Ο Χόμερ βλέπει τον κόσμο να διαλύεται και να ξαναστήνεται σε θεμέλια εξίσου επισφαλή με εκείνα που μόλις είχαν καταρρεύσει, «απλώς και μόνο ζώντας». Η όρασή του καταστάλθηκε οριστικά λίγα χρόνια πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο κόσμος που είχε προλάβει να απομνημονεύσει το βλέμμα του εκτεινόταν στους τέσσερις ορόφους του σπιτιού καθώς και σε μερικά τετράγωνα περιφερειακά από αυτό. Ωστόσο, η περιορισμένη αυτή επικράτεια, που συνόψιζε για εκείνον την εικόνα της ζωής, ήταν στην ουσία πολύ πιο αναπεπταμένη, καθώς διαρκώς πλάταινε, όχι μόνο από την άγρυπνη εγρήγορση του Λάνγκλεϋ ως προς τα πεπραγμένα της ανθρωπότητας, αλλά και από την Ιστορία, που καταλάμβανε ανύποπτα τους χώρους του σπιτιού, μετατρέποντάς το σε ξενιστή των πιο περίλαμπρων και των πιο αποτροπιαστικών κατορθωμάτων του ανθρώπινου γένους. Ο Λάνγκλεϋ μορφοποιείται ως χαρακτήρας μέσα από τη φαινομενικά αναξιόπιστη, στην πραγματικότητα όμως εξαιρετικά οξεία ματιά του αδελφού του. Η παρουσία του σκιαγραφείται διαμεσολαβημένη, καθώς διαθλάται στον ελεύθερο πλάγιο λόγο του αφηγητή. Ήδη από τη διευθέτηση των ονομάτων στον τίτλο υποδηλώνεται ο επικουρικός για τη μυθοπλασία ρόλος του Λάνγκλεϋ. Παραδόξως, ο τελευταίος είναι εκείνος, που λόγω της υπομανιακής ιδιοσυστασίας του, καθιστά το σπίτι υπό πολιορκία από τις επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου, αλλά ο εγγενής πεσιμισμός του τον εμποδίζει να εκτιμήσει το αληθινό τους βάρος. Η συλλογή του από ημερήσια φύλλα, που βαθμιαία αλλοιώνει την οικιακή χωροταξία μέχρι το σημείο που οι δύο ένοικοι αναγκάζονται να επινοούν τεθλασμένες διαδρομές ανάμεσα από στοίβες εφημερίδων, δεν διασαλεύει ούτε στο ελάχιστο την απαρέσκειά του για την ανθρωπότητα. Όπως συλλογίζεται ο αδελφός του, η συλλεκτική του αφοσίωση «έμοιαζε να του προσφέρει την πνευματική ώθηση που χρειαζόταν για να συνεχίζει – να επεξεργάζεται δηλαδή κάτι που δεν είχε άλλο σκοπό πέρα από τη συστηματοποίηση της ζοφερής άποψής του περί του βίου». Της συλλογής των ημερήσιων εφημερίδων είχε προηγηθεί η τοποθέτηση του τουφεκιού, με το οποίο ο Λάνγκλεϋ είχε πολεμήσει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πάνω από το τζάκι του καθιστικού. Το Springfield, επισημαίνει ο Χόμερ, υπήρξε «το πρώτο κομμάτι στη συλλογή μας με αντικείμενα του αμερικανικού μας βίου». Σε αυτό έρχονται με τα χρόνια να προστεθούν αρκετά ακόμα άψυχα, αλλά και έμψυχα δείγματα του αμερικανικού βίου, τον οποίο οι αδελφοί Κόλλυερ περιπλέουν επιφυλακτικά, χωρίς όμως να αποφεύγουν τις περιοδικές δίνες του. Η έπαυλη παραθεωρώντας, θαρρείς, την περίκλειστη, ενδοστρεφή ιδιοσυστασία των ενοίκων, χάνει σταδιακά το ανεπίληπτο βικτοριανό της ύφος, ξεχνά τη μεγαλόπρεπη, μακάρια κομψότητα που είχε διαποτίσει τα θεμέλιά της, για να μετεξελιχθεί σε ένα αλλόκοτο, άναρχο μουσείο με απομεινάρια του αμερικανικού χρόνου, «κειμήλια κάποιου περασμένου ενθουσιασμού». Μαζί με κάθε λογής συσκευές, που ιστορούν μικρούς θριάμβους της καθημερινότητας, το σπίτι υποδέχεται μετανάστες που λαχταρούν να καρπωθούν τις επαγγελίες της αμερικανικής γης, μουσικούς που αναπάλλουν τη σκόνη και τη μούχλα των δωματίων με τις νότες του σουίνγκ και της τζαζ, παιγμένες με την παραφορά του μεσοπολέμου, καταρρακωμένους κεφαλαιοκράτες που την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης περιφέρουν τον καημό τους σε χορευτικά τέια και έναντι ενός δολαρίου γίνονται κοινωνοί του δημόσιου πένθους, μαχητικούς κομμουνιστές που ξιφομαχούν με φυλλάδια εναντίον ενός τσακισμένου εχθρού, διαπρεπείς φυσιογνωμίες από τον χώρο του οργανωμένου εγκλήματος που θεσμοθετούν με σφαίρες τις δικές τους διατάξεις περί δικαίου, φοβισμένους Ιάπωνες που η αμερικανική τους ταυτότητα δεν τους εγγυάται μετά το Περλ Χάρμπορ καμία ασυλία, Εβραίους που καθυποτάσσουν ένα συντριπτικό αίσθημα ταπείνωσης προκειμένου να εξαγοράσουν τη σωτηρία των ομοεθνών τους στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, αλλά και χαρούμενα σμήνη χίπηδων, «μια παράξενη ράτσα πολιτών», που ο πόλεμος του Βιετνάμ τους έδωσε την ευκαιρία να γίνουν προφήτες μιας ανέμελης, αντισυμβατικής, αυτοκαταστροφικής κουλτούρας. Όταν ο Λάνγκλεϋ επέστρεψε από τον πόλεμο με τα πνευμόνια του κατακαμένα από το αέριο μουστάρδας, δεν είχε πια κανένα λόγο να αμφισβητεί τις ζοφερότερες διαισθήσεις του για τις ενορμήσεις της ανθρωπότητας και πρωτίστως την πίστη του στην ολέθρια ατέλεια και ηθική ανεπάρκεια της ανθρώπινης φύσης. Την πικρία και την απελπισία του τις διοχέτευε σε μηδενιστικές φιλοσοφικές θεωρίες, που θρηνολογούσαν με κυνισμό την ιταμότητα του ανθρώπου. Για εκείνον η μετατροπή του σπιτιού σε ένα χαώδες αποχωρητήριο της Ιστορίας συνιστούσε την απτική αναπαράσταση της εικονοκλαστικής πνευματικής του διάθεσης. Ο αδελφός του όμως, με ψυχοσύσταση σαφώς πιο νηφάλια και φλεγματική, που ποτέ δεν θέλησε να βγει έξω από το ρεύμα του χρόνου, σκεφτόταν, καθώς έβλεπε όλη εκείνη τη φαντασμαγορική πανίδα να εγκαταλείπει σταδιακά το σπίτι, πως οι άνθρωποι χάνονται από τη ζωή μας και «το μόνο που θυμόμαστε είναι η ανθρωπιά τους, ένα πράγμα φτενό, άστατο, δίχως υπόσταση, όπως και η δικιά σου ανθρωπιά». Και ήταν μια σκέψη που τον τρόμαζε, επειδή γνώριζε προκαταβολικά πως η ολοκληρωτική ερήμωσή του θα νέκρωνε αυτό το φτενό πράγμα, που τον παρωθούσε να συμμετέχει με κατανόηση στη ζωή. Ο Χόμερ ένιωθε πως η διαρκώς διογκούμενη σώρευση ειδήσεων και αντικειμένων, που έφεραν σε ετερόμορφες εκδοχές το αποτύπωμα του διανυσμένου χρόνου, ενέτεινε τη ζοφερότητα του δικού του βίου. Διότι οι διαφορετικές εκφάνσεις της ιστορίας, που καθημερινά δεξιωνόταν ο αδελφός του στο σπίτι, έκαναν ολοένα πιο αισθητό τον αποκλεισμό του από τη ζωή, που συντελούνταν βροντώδης, ασυγκράτητη και ασπαίρουσα, πέρα από την εξώθυρα. Αν ο Λάνγκλεϋ επεδίωκε να περιμαζέψει όσο το δυνατόν περισσότερα τεκμήρια προκειμένου να επικυρώσει την καταδικαστική διάγνωσή του για τον κόσμο, ο Χόμερ αισθανόταν πως με όλα εκείνα τα πράγματα με τα οποία συμβίωνε, ο κόσμος ερχόταν να τον βρει στην απομόνωσή του καθώς ο ίδιος όδευε «προς την ανωνυμία του παραγκωνισμού». Όσο πιο βαθιά αποσυρόταν στη νεκρή ζώνη της απόλυτης, στείρας συνειδητότητας, που δεν κατοπτρίζει παρά μόνον τον εαυτό της, τόσο πιο διακαώς αποζητούσε την «κατάφαση του υλικού κόσμου, όπου τα πράγματα πιάνουν χώρο και δεν είναι μόνο το ατέλειωτο χάος τής χωρίς υπόσταση σκέψης, που δεν οδηγεί παρά μονάχα στον εαυτό της». Ο Λάνγκλεϋ, αντιθέτως, αγωνιούσε να αποσπάσει από τον υλικό, μουμιοποιημένο κόσμο που κατοικοέδρευε στο σπίτι υποκαθιστώντας τον ευμετάβλητο, ρευστό και στίλβοντα κόσμο, που ενέδρευε από την έξω πλευρά των τοίχων, την επαλήθευση των πιο μαύρων σκέψεών του, πρωτίστως της πεποίθησής του πως «δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά μόνο η ζωή και ο θάνατος και τόσο πολλές παραλλαγές του ανθρώπινου μαρτυρίου, που είναι ικανές να τρελάνουν και τον Θεό ή οποιοδήποτε άλλο φανταστικό πρόσωπο». Το αμερικανικό όνειρο αυτού του φανατικού πολέμιου του προτάγματος «της διαρκούς και ανελέητης ευτυχίας» ήταν να ανθολογήσει μέσα από εφημερίδες ετών σε μια μοναδική και διαχρονική έκδοση τις φρικτές περιστάσεις, που δημιουργεί και υφίσταται το ανθρώπινο είδος ξοδεύοντας τον επίγειο χρόνο του. Στην «αενάως επίκαιρη άχρονη εφημερίδα του Κόλλυερ» ο αναγνώστης, που θα την αγόραζε άπαξ, θα έβρισκε ένα πλήρες και εξαντλητικά ενημερωμένο «πορτρέτο της ζωής μας στη γη», βασισμένο σε ερανισμένες ειδήσεις, που, κατά τον ανθολόγο, «συνιστούσαν πρωτογενείς ανθρώπινες συμπεριφορές». Κάποια στιγμή ο Χόμερ, όλο και πιο ανήσυχος για τη διαχρονία της δικής του ύπαρξης, ρωτάει τον αδελφό του με ποιον τρόπο θα καταχωρούσε τους ίδιους στην αενάως επίκαιρη εφημερίδα του. Διόλου καθησυχαστική η απόκριση του οιονεί εκδότη. «Είμαστε ιδιότυπες περιπτώσεις, Χόμερ, είπε. Εφόσον δεν εμφανιστεί και κάποιος άλλος, εξίσου φωτισμένος όσο εμείς, είμαι υποχρεωμένος να αγνοήσω την ύπαρξή μας». Όσο ο Λάνγκλεϋ αναδιπλώνεται στην ιδιωτική του τρέλα με το συλλογικό προσωπείο, ο Χόμερ αισθάνεται να συνθλίβεται σε έναν νοερό, μύχιο τόπο όχι μόνο σκότους αλλά και σιγής, καθώς η ακοή του αρχίζει να ακολουθεί την ίδια μυστήρια φυγόκεντρη οδό στην οποία εξαφανίστηκε η όρασή του. Η ζωή συνεχίζεται, αποφασισμένη να προσπεράσει τους αδελφούς Κόλλυερ, που με την αυτόνομη, αντισυμβατική κοσμοαντίληψή τους πίστεψαν προς στιγμήν πως θα διασφάλιζαν μια ανεξίτηλη αναγραφή στη συλλογική μνήμη. Ωστόσο, η αυτάρκειά τους που χρόνια σφυρηλατούσαν, προτάσσοντάς την σαν μεγαλειώδη πράξη αντίστασης, τελικά τους εξοστράκισε από τον ρέοντα χρόνο και ο Χόμερ αναλογιζόταν αποκαρδιωμένος την αποτυχία της χειρονομίας τους, διαπιστώνοντας πως κάθε προσπάθεια «διακήρυξης της αυτάρκειάς μας, κάθε έκφανση δημιουργικότητας και κάθε στιβαρή έκφραση των αρχών μας εξυπηρετούσε την καταστροφή μας». Έγκλειστος σε έναν βίο ανεικονικό, που ούτε ήχοι ούτε εικόνες τον εξημέρωναν, έμφοβος για τα δεσμά της συνείδησής του και την ύφεση των αισθήσεών του, που απειλούσαν να εκτοπίσουν το μυαλό του από τον έξω κόσμο, ο Χόμερ νιώθει τη φτενή ανθρωπιά του να φτερουγίζει και το πνεύμα του να ακουμπά στη φιλοσοφική απελπισία του αδελφού του. «Ήμασταν ξανά τα αδερφά εγώ μας, με τον έξω κόσμο αντίπαλο, να έχει ανακαλέσει θαρρείς τους πρεσβευτές του». Όσο η αφήγηση συγκροτείται και πυκνώνει, αποκαλύπτοντας τα αλληγορικά της πρίσματα, προβάλλει έκτυπη η αντίστιξη που μαεστρικά μεθοδεύει ο Ε. Λ. Ντόκτοροου. Οι αδελφοί Κόλλυερ οχυρώνονται έναντι της Ιστορίας μέσα σε έναν οίκο που εκπίπτει του πρότερου μεγαλείου του για να μεταβληθεί σε μαυσωλείο ενός βαλσαμωμένου χρόνου, χάνοντας έτσι το δικαίωμα χρησικτησίας τόσο του παρόντος όσο και του μέλλοντος. Τη λοξή σύμπλευσή τους με τον έξω κόσμο ναρκοθετούσε περαιτέρω η οριοθέτησή της από το πεπερασμένο εμβαδόν του σπιτιού. Όσο αυτό καταλαμβανόταν από ταριχεύσεις του παρελθόντος, τόσο οι ένοικοί του μεταμορφώνονταν και αυτοί σε μορφές ασάλευτες, αναχρονιστικές, παγωμένες σε κάποια παρωχημένη στροφή του χρόνου. Ήταν φαντάσματα, αόρατοι από το παρόν, παρείσακτοι στην αεικίνητη χρονική ροή. Η εμμονή τους με τη ζωή, εκφρασμένη αφενός μέσα από τον καθημερινό αγώνα του Χόμερ να αναπλάθει τον κόσμο που του στερούσαν οι αισθήσεις του με τα ερεθίσματα που σταχυολογούσε ο νους του και αφετέρου μέσα από τη μανία του Λάνγκλεϋ να εσωκλείσει σε ένα πρότυπο φύλλο τις μείζονες αλήθειες της ανθρώπινης κατάστασης, είχε καταλήξει στην πλήρη άρνησή της. Ο Έ. Λ. Ντόκτοροου οδηγεί την αντιδικία τους με το μέλλον σε ανοιχτή σύρραξη με την απόφαση του Λάνγκλεϋ να μετατρέψει σε αμυντικό οπλισμό τους σωρούς των υλικών, που εδώ και καιρό είχαν δρομολογήσει τη ρήξη του με τον κόσμο και μαζί την καταστροφική της έκβαση. Η στρατολόγηση του συνονθυλεύματος των πραγμάτων που συνέλεγε, προοικονομεί την ύστατη, μοιραία επίθεση του Λάνγκλεϋ εναντίον της ζωής που πολιορκούσε το σπίτι. Ο Χόμερ, όμως, δεν βιάζεται να κλείσει τους λογαριασμούς του μαζί της. Ακινητοποιημένος σε ένα βουβό σκοτάδι, εξόριστος τόσο από τον χώρο όσο και από τον χρόνο, επιχειρεί να ξαναβρεί τον σφυγμό της ζωής του, που έσβηνε και σιγούσε, μέσω των λέξεων, των θαυμαστών εκείνων συμβόλων που νοηματοδοτούν τον κόσμο. Η μουσικότητα των φράσεων που δακτυλογραφεί του είναι απροσπέλαστη, αλλά η αφήγηση που συνθέτει στα πλήκτρα δεν έχει καμία σχέση με τέχνη· ένα τέχνασμα είναι για να αναστείλει την εγκατάλειψή του από τη ζωή, που διαρρέει τις λέξεις του. Ήξερε ανέκαθεν πως «όταν έβαζες τα χέρια σου στα πλήκτρα δεν είχες μπροστά σου απλώς ένα πιάνο· είχες ένα σύμπαν». Τώρα το ξαναμάθαινε μπροστά στη γραφομηχανή. Ο νεαρός μουσικός με τη ρομαντική φυσιογνωμία και τα μαλλιά α λα Φραντς Λιστ βρίσκεται πια πολύ μακριά του, σε κάποια φωτεινή σχισμή του χρόνου, και το τωρινό απείκασμά του παλεύει μέσα σε μια ερεβώδη ερημία να υπερασπιστεί την ιστορία των αδελφών Κόλλυερ. Το κροτάλισμα των πλήκτρων αντηχεί σε ένα αλλόκοτο σπίτι, που έχει όλο μεταβληθεί σε έναν μηχανισμό τιμωρίας, σε έναν λαβύρινθο από επικίνδυνα, παγιδευμένα μονοπάτια, και μέσα από αυτό το υποβλητικό αντιλάλημα ενός άηχου λόγου ο Έ. Λ. Ντόκτοροου μάς προτρέπει να ακούσουμε τον Χόμερ, «στην έρημη απεραντοσύνη του παράξενου εκείνου κόσμου», να φωνάζει: «Είμαι εδώ! Είμαι εδώ!».

Ένα χαώδες αποχωρητήριο της Ιστορίας

Σύνδεση