Οι επετειακές κακο-ποιήσεις του Καβάφη

Δημήτρης Δημηρούλης, Η ανάγνωση του Καβάφη, Gutenberg, Αθήνα 2013, σελ. 214 Υποστήκαμε πέρυσι το «έτος Καβάφη», με τις διαφημίσεις για το έργο του αλεξανδρινού, και τις αυτοδιαφημίσεις αυτών που τον προέβαλαν, απ’ όλα τα «ποιητοκτόνα μήδια», ακόμα και σε ταμπέλες λεωφορείων και σε όλους τους τοίχους των σταθμών του Μετρό, ώστε ειλικρινά δεν ήξερε κανείς αν διανύαμε το έτος Καβάφη, ή αν το έτος Καβάφη, ή μάλλον τα έτη Καβάφη είχαν αρχίσει εδώ και πολλά χρόνια «προπρίν», όταν χωρίς αιδώ οι άσπονδοί του φίλοι τού έπλεκαν σαν εγκώμιο ένα στέφανον εξ ακανθών. Ιδέ και μη λησμόνει, τον προ και μετά Καβάφη, υποτίθεται φίλον, και επιτιθέμενο εναλλάξ «εναμί» του (γαλλοελληνικά), Τίμο Μαλάμο. Ή τον μαρξιστή Στρατή Τσίρκα, που του έπλεξε ένα «εγελοιότατο» κομματικό εγκώμιο, παρουσιάζοντάς τον ως τον ποιητή του κεφαλαίου «Κάπα Κάπα». Καθώς και τους υπόλοιπους εξαιρετέους και μη παραλειπόμενους Ψυχάρηδες (Καραγκιόζη της γλώσσας μας τον είχε αποκαλέσει) και τους διάφορους, επώνυμους και μη, όπως τον Θεοτοκά, – που έγραψε ότι θα προτιμούσε ν’ ασχοληθεί με τον Γιαγκούλα παρά με τον Αλεξανδρινό. Αλλά και γιατί όχι, τον ίδιο τον Γιώργο Σεφέρη, ο οποίος κράτησε αποστάσεις από την ποίηση του Καβάφη, γιατί «καμωνότανε» (για να το πω κι εγώ καβαφικά) ότι δεν ήξερε σε ποιο μέρος του λόγου να τον τοποθετήσει. Ή τον ιστορικό της ελληνικής λογοτεχνίας Κ. Θ. Δημαρά. Ή τον «πολλά σοβαρύ και μέτριο» κριτή του, Ευάγγελο Παπανούτσο, τον «ευαγγελιστή» των καβαφικών «σβηστών Κεριών», τον πολλαπλά κομίσαντα δάκρυα, εις τα ομματοκυάλια μεσηλίκων γυναικών, των μονίμων ακροατριών των διαλέξεών του εις τους ημικλείστους «ημετέρους» μαθητριωτικούς φαρδείς του κύκλους. Και άλλους και άλλους, μικρούς τε και μεγάλους, παλαιοτέρους και νεωτέρους κριτικούς, των οποίων ο αριθμός ουκ έχει τέλος, εκτός εάν, προς το παρόν, ως εθελουσίως απών, άθελά μου εγώ, δεν ορώ τον αριθμό τους. Εδώ, δεν αναφέρω τον Κωστή Παλαμά, γιατί η στάσις του, ήταν ακόμα και στην δική του εποχή, όπως λένε και οι «παθολόγιοι», «αναμενόμενη» και δικαιολογημένα μαινόμενη, γιατί ανήκε σ’ έναν άλλο δικό του νεοελληνικό ποιητικό γλωσσοπλαστικό κόσμο. Ίσως πάλι, στα τελευταία του χρόνια, να προέβλεπε και ο ίδιος το δικό του ποιητικό τέλος, ασχέτως εάν όπως κάθε ετοιμοαθάνατος θα ήθελε να μην έρθει ποτέ. Γιατί όπως του άρεσε να απαγγέλλει με τον παλαιϊκό παλαμικό τρόπο «ανάγνωσης», θα ψιθύριζε από μέσα του: «έρθει δεν έρθει θα περιμένω να μην έρθει». Επίσης εξαιρώ και τον αεί, μετά θάνατον, εορταζόμενο, και εν ζωή, διαρκώς αυτοεορταζόμενο Νίκο Καζαντζάκη, τον εντυπωσιασθέντα στη σύντομή του, κατ’ οίκον, συνάντηση με τον Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, επειδή πιστεύω πως βρήκε στον «διονυσιακό ερημίτη» μια κάποια συγγένεια με τον δικό του ήρωα της Ασκητικής του. Και τον εξαιρώ, γιατί μου αρκεί ότι εντυπωσιάζεται ειλικρινά από τον ποιητή, αν και θα μου πείτε ότι εξίσου ειλικρινά είχε ενθουσιαστεί και από την γνωριμία του με τον Μουσολίνι. Βέβαια υπάρχουν και υπήρχαν και οι θετικές εξαιρέσεις, όπως του Γρηγόριου Ξενόπουλου, του Τέλλου Άγρα και του ανθολόγου Ηρακλή Αποστολίδη. Πρώτος ο Ηρακλής Αποστολίδης συμπεριέλαβε στην Ανθολογία του ποιήματα του Καβάφη, και πρώτος φρόντισε επίσης ν’ αφιερώσει στην Εγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, την οποία διηύθυνε, μονόστηλο ύμνο για τον αλεξανδρινό ποιητή, γραμμένο από τον Τέλλον Άγρα, προς μεγάλη αγανάκτηση των περισσότερων, ελλήνων κρατούντων «λιγοτεχνών» μας και των ολιγότερων επιπλεόντων, λογιότατών μας. Έκτοτε καταπιάστηκαν ολίγοι μεν, πολύ ουσιαστικοί δε, Έλληνες και ξένοι κριτικοί-δημιουργοί με το έργο του Καβάφη, και αρκετοί ξένοι αγάπησαν την ποίησή του και την δημοσιοποίησαν στις χώρες τους, με επικεφαλής τον Ε. Μ. Φόρτσερ και τον Γ. Χ. Ώντεν κι άλλοι προσπάθησαν να τον αποδώσουν στην γλώσσα τους. Κανένας όμως ξένος δεν κατόρθωσε να τον αποδώσει καλύτερα από τον Ευάγγελο Σαχπέρογλου στα αγγλικά, στην κατεξοχήν γλώσσα στην οποία έχει μεταφραστεί ο Καβάφης, γιατί ουδείς ξένος είχε κατορθώσει να πιάσει τον ελληνικό ρυθμό της ποιήσεώς του, πράγμα που ευτυχώς αναγνωρίστηκε πρόσφατα και τελειωτικά από τις εκδόσεις της Οξφόρδης, τις επιλέξασες την μετάφραση του Σαχπέρογλου ως την καλύτερη απ’ όλες τις υπάρχουσες του καβαφικού έργου, υπό τας ευλογίας του προεξέχοντος καβαφιστού Έντμουντ Κήλυ. «Κι εδώ ας σταθώ», καβαφικά και πάλι, για να σας αποκαλύψω μιαν εξομολόγηση του Κήλυ, προ της εμφανίσεως του Καβάφη στις κλασικές εκδόσεις της Οξφόρδης. «Οι περισσότεροι μεταφραστές του Καβάφη, μου είχε πει, ήσαν φίλοι και συνάδελφοί μου και θα με παρεξηγούσανε, εάν εγώ έγραφα κάτι τέτοιο όσο αυτοί ζούσαν». Μία «όασις» για όσα έχουν γραφτεί για τον αλεξανδρινό, και όχι τόσο «ερημίτη» Καβάφη, αποτελεί ο Δημήτρης Δημηρούλης. Στην Ανάγνωση του Καβάφη, ένα έργο ζωής που άρχισε να το δημοσιεύει εδώ και μία τριακονταετία, από το 1983 έως το 2013, και το εξέδωσαν σχετικά πρόσφατα οι εκδόσεις Gutenberg, μας παρουσιάζει τον ποιητή όχι μονόπλευρα ή τρίπλευρα, όπως συνηθίζεται, ή ψυχαναλυτικά. Μας τον παραδίδει μεθοδικά και καθόλου απλά, μέσω της αναγνώσεως του έργου του. Κάθε αναγνώστης έχει δικαίωμα να ανακαλύψει τον δικό του Καβάφη, όπως ο ίδιος ο Καβάφης ανακάλυψε τον εαυτό του μέσα από τις δικές του αναγνώσεις. Ο Καβάφης ήταν φυσικά πολλοί Καβάφηδες, αλλά και ο ένας, ο μοναδικός Ποιητής. Όπως κάθε ποιητής θα έπρεπε να είναι, χωρίς να αλλάζει όμως προσωπεία, ανακαλύπτοντας τον νέον εαυτό του, και όχι, όπως επίσης είθισται, τον μεγάλο εαυτούλη του. Μετά από ένα εισαγωγικό «προαπάντημα» του Δημηρούλη για το έργο του Καβάφη, ακολουθούν οκτώ κεφάλαια: «Η ανάγνωση του Καβάφη» (ή βρίσκει κανείς ό,τι έχει στο μάτι του;). «Η επικείμενη απειλή του Καβάφη» (ακόμη «Περιμένοντας τους βαρβάρους»). Ο «Καβάφης ο γραμματικός» (Θάνατος στη βιβλιοθήκη). Τα «Μετακαβαφικά» (Ελληνικότητα και οικουμενικότητα στο έργο του Καβάφη). «Το άστρο του Καβάφη». «Η Γλώσσα του Καβάφη». «Ποιος Καβάφη;». «Περιμένοντας τον Καβάφη» («Και τώρα τι… χωρίς…»). Οκτώ κεφάλαια που από τους τίτλους τους ελκύουν τον αναγνώστη να τα διαβάσει ένα-ένα, ενώ «αναγιγνώσκει» τον ποιητή περιμένοντας ν’ ανακαλύψει τον Καβάφη, όπως ο Βλαντιμίρ και ο Εστραγκόν περίμεναν μάταια τον Γκοντό στο έργο του Μπέκετ. Ο Καβάφης λοιπόν δεν πρόκειται να έρθει, «γιατί κάτι τέτοιο θα σήμαινε το τέλος του παιχνιδιού». Πάντως η λύσις «βρίσκεται εν αναμονή», γιατί «χωρίς ατελείωτη αναμονή η τέχνη δεν έχει νόημα, ούτε η ανάγνωση». Πλην του Δημηρούλη, ή του πρώτου ανθολόγου, του Ηρακλή Αποστολίδη, και του ποιητού Νίκου Καρύδη, του συνιδιοκτήτη του Ίκαρου, του μετέπειτα εκδότη του καβαφικού έργου, και του καβαφολόγου Γιώργου Σαββίδη, θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ στο βιβλίο που έγραψε μαζί με τους γιους του, τον Ήρκο και τον Στάντη, ο Ρένος Αποστολίδης. Ο Καβάφης τους είναι ό,τι πληρέστερο θα μπορούσε να γραφεί για την ποίηση και το κάθε ποίημα του Καβάφη. Γι’ αυτό και απορώ πώς στο πρόσφατο αφιέρωμα της Καθημερινής στον Καβάφη, στη σειρά «Έλληνες ποιητές», ο προλογίζων την «τρισυπόστατη» όπως την αποκαλεί «Ποίηση του Καβάφη», Παντελής Μπουκάλας, ενώ αναφέρει τους πάντες και σχεδόν όλα όσα έχουν ειπωθεί, ελαφρά τη κριτική, άνευ καρδίας, τα περισσότερα, για την ποίησή του, (ακόμα και τα παιδαριώδη περί του αν διάβαζε ή δεν διάβαζε ο Καβάφης), για τους Αποστολίδηδες υπάρχει άκρα του τάφου σιωπή. Μα θα μου πείτε, είναι δυνατόν να εξηγηθεί ένα ποίημα; Όχι δεν είναι. Και οι Αποστολίδηδες το γνωρίζανε, κι όλες οι επεξηγήσεις με τα παρατιθέμενα βοηθήματα στις υποσημειώσεις είναι μόνον αποκαλύψεις για την ανάγνωση των ποιημάτων του, όπως συνιστά ο Δημηρούλης, τα οποία εξακολουθούν να υπάρχουν και να είναι ποιήματα και χωρίς τη βοήθεια της ερμηνείας τους. Οι ανικανοποίητοι λαοί, περιμένουν και θα περιμένουν πάντοτε έναν μεσσία, είτε υπό μορφή Θεού είτε Διαβόλου, για να τους σώσει. Και θα συνεχίσουν έτσι ακόμα και όταν δεν το πετυχαίνουν, ίσως γιατί κι εκείνοι, όπως θα ξανάλεγε ο Μπέκετ, διατηρούν την ελπίδα, περιμένοντας μια καινούργια τους αποτυχία. Ε, κι αυτό «λίγο δεν είναι». Ξεχάστε λοιπόν τις επετείους και τις προβολές του έργου του Καβάφη, και αρκεστείτε να τον διαβάζετε, και να τον ξαναδιαβάζετε, όπως συνιστά ο Δημηρούλης, αν ειλικρινά θέλετε να «μεταλάβετε», κι όχι απαραιτήτως να καταλάβετε, το «σώμα» και το «αίμα» της ποιήσεώς του. Αρχίζω τώρα να συνέρχομαι, εξακολουθώντας, αν και λιγότερο, να τα ’χω χαμένα. Τα υπόλοιπα είναι ολίγη τε φίλη τε δόσις, σιωπηλής τε και «άκρατης» αναγνώσεως, μετά πολλής τε «κεκαρμένης» πόσεως. Η τελευταία σύστασις από μένα (που δεν ξεχνώ πως εγώ «πίνω για να θυμάμαι») είναι να μελετήσετε το βιβλίο του Δημήτρη Δημηρούλη. Είναι ο καλύτερος τρόπος να ανακαλύψετε και να «μεταλάβετε» τον μοναδικό αλεξανδρινό ποιητή, «πίνοντας» και «ξαναπίνοντας», διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας τα ποιήματά του.

Οι επετειακές κακο-ποιήσεις του Καβάφη

Σύνδεση